УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа. Тэрээр Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хуулийн хэрэгжилттэй танилцаж, санал, дүгнэлт гаргах үүрэг бүхий УИХ-ын Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны Ажлын хэсгийн гишүүн юм. Ажлын хэсгийнхэн орон нутагт ажиллаж хуулийн хэрэгжилттэй танилцаад иржээ.

-Та урт нэртэй хуулийн хэрэгжилттэй танилцахаар хөдөө ажилласан гэсэн. Аль аймгуудаар яваад ирэв?

-Ажлын хэсэг байгуулж, газар дээр нь очиж танилцахаар болсон шалтгааныг  эхлээд хэлэх нь зөв байх. Урт нэртэй хуулийг хэрэгжүүлэх Журмын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэх гэтэл иргэний хөдөлгөөнийхөн галт зэвсэг болон тэсэрч дэлбэрэх бодис ашиглан үймээн дэгдээсэн.

Тухайн үед байнгын хороон дээр Ажлын хэсэг байгуулж Д.Арвин гишүүн ахалсан. Тэр өдөр нь ажлын хэсэг гэнэт хуралдаж шийдвэр гаргасан. Энэ асуудлаас болоод манай МАХН, МҮАН-ын “Шударга ёс” эвслийн бүлэг хуралдсан. Асуудлыг ийм түргэн шуурхай, хэт яаран шийдэж, ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэж болохгүй гэж манай бүлэг ярилцсан юм.

Мөн ажлын хэсэгт орсон манай бүлгийн гишүүн  Д.Батцогт ч бүлгийн хуралдаанд тодорхой байр суурь илэрхийлээгүй учир шинэчилсэн ажлын хэсэг байгуулах нь зөв гэж ярилцсан. Ингээд ээлжит бус чуулганаар энэ асуудлыг шийдэх  боломжгүй гэж үзээд бүлгийн зүгээс УИХ-ын даргад албан бичиг өргөн барьсан.

Түүнд урт нэртэй хуулийг хэрэгжүүлэх Журмын тухай хуулийг судалж, санал дүгнэлт боловсруулах ажлын хэсгийн ахлагчаар намайг томилж, өргөтгөсөн ажлын хэсэг байгуулах санал оруулсан. Энэ саналыг УИХ-ын дарга зөвшөөрч захирамж гаргасан юм. Нэгэнт захирамж гарсан тул хэд хэдэн газар руу явахаар болж, ажлын хэсгийн гишүүд гурван хэсэгт хуваагдсан.

Нэг хэсэг нь Дорнод, Хэнтий, нөгөөх нь Төв аймгийн Заамар болон Сэлэнгэ явсан. Манай баг Баянхонгор, Өвөрхангай, Архангай аймгаар яваад ирлээ. Тодруулбал, Архангайн Цэнхэр сум, Баянхонгорын Бөмбөгөр сум, Өвөрхангайн Уянга сумаар 2500 км зам  туулж газар дээр нь очиж нөхцөл байдлыг судлаад ирлээ.

-УИХ-ын даргын захирамжаар байгуулсан ажлын хэсэг гэсэн үг үү?

-Өмнө нь байнгын хороон дээр байгуулагдсан ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт оруулаагүй, харин намайг нэмсэн юм.

-Ажлын хэсгийн ахлагч нь хэн юм бэ?

-Д.Арвин гишүүн. Тэрээр  бүрэн эрхийнхээ хүрээнд ажлын хэсэг ахалсан нь сайн хэрэг. Гэхдээ бушуу туулай борвиндоо баастай гэж үг бий. Түүнийг хэтэрхий яаруу, тэвдүү сандруу байгаад нь би шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Газар дээр нь очиход хуульч хүний хувьд санаа зовоосон, судлах шаардлагатай том асуудал байсан.

-Танайх урт нэртэй хуулийн хэрэгжилттэй танилцах ажлын хэсэг биз дээ. Журмын хуулийн өөрчлөлттэй хамаагүй юм биш үү?

-Уг нь тийм юм шиг байна лээ. Миний ойлгосноор, Д.Арвин гишүүний өгч байгаа чиглэл, нөхцөл байдлыг харахаар Журмын тухай хуультай холбоотой юм шиг байна. 20 жил ашигласан алтны ордыг хаагаад хэрэггүй ч гэх шиг. Байгалийн сүйрлээс үл хамааран ашиглах ёстой гэх мэт байр суурь илэрхийлсэн.

Тухайн үед бид үзэл бодол зөрсөн. Би хувьдаа хуулийн хэрэгжилт ямар төвшинд байгаад дүгнэлт хийх юм байна гэж бодож байсан. Харамсалтай нь Журмын тухай хуулийг батлах гэсэн бэлтгэл ажил явж байна гэсэн санаа зовсон.

-Тантай хамт явсан гишүүд хэн бэ?

-Д.Арвин гишүүн бид хоёр хамт явсан.

-Та хоёрын очсон газар олны анхааралд байдаг, сүйдсэн газар. Тэндхийн одоогийн нөхцөл байдлын талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч?

-Сайн ч, муу ч зүйл байна, үл ойлголцол ч байсан. Тухайлбал, Гурванбулаг суманд иргэд нь бухимдсан, тэнд ажиллаж байгаа компани нь ч бухимдалтай хоёр талд хүнд байна. Хууль зүйн талаас нь гаргалгааг сайн хэлж өгсөн. Тэгээд асуудлыг хоёр талаас хүлээцтэй авч үзэж байсан.

Баянхонгорын Бөмбөгөр суманд тухайн үед алт ухаад голын хажууд маш сайн нөхөн сэргээлт хийсэн компанитай таарсан. Мөн сэтгэл гаргаагүй, аймшигтай болгочихсон, дур зоргоороо авирладаг олон үйлдэлтэй таарлаа. Ялангуяа Өвөрхангайн Уянга сум арай даварчихжээ. Арга бараад ингэж хэллээ.

Уянга сумын Өлт, Бөөрөлжүүт гэдэг газар үнэхээр нүд хальтирмаар байна.

Өвөрхангайн сонгогчдын итгэлийг авч байсан З.Энхболд дарга, Д.Зоригт, Г.Батхүү, Д.Лүндээжанцан яасан бэ, юу хийж байна вэ. 20 жил болсон асуудал шүү дээ. Би ирээд Г.Батхүү гишүүнтэй уулзаад, тэнд юу болоод байна вэ гэж ярилцсан. Тэрээр зовлонгоо ярьсан. Тэрээр “Тэнд алтыг нь ухаад мафижсан, манайхыг дэмжихгүй бол эсрэг санал өгнө шүү гэх мэтээр хэлдэг гэсэн. Гэвч би нааштай зүйл ярьдаг” гэж байна лээ.

Уянга сумын Өлт, Бөөрөлжүүт гэдэг газар үнэхээр нүд хальтирмаар байна. Бөөрөлжүүтэд 11 компани ажиллаж байна. Гурван компани 11 хоногийн өмнө очиж ухсан байна. Үлдсэн найм нь гурван жил гаруй тэнд суужээ. Гурван компанийг хөөж туухын тулд ажиллаж байгаа гэнэ. Хууль бүх хүнд тэгш үйлчлэх ёстой учраас 11 компанид бүгдэд нь хариуцлага тооцох ёстой.

Өлтийг ч тэр, Бөөрөлжүүтэд ч тэр нөхөн сэргээлт хийж хууль хэрэгжүүлэх ёстой. Нөхөн сэргээлт гайгүй хийсэн ганц нэг компанийг хараад журмын тухай хууль гарвал зүгээр юм уу даа гэж бодож байлаа. Гэвч Өлт, Бөөрөлжүүтийг хараад би сэтгэлээр унасан. Үнэхээр аймаар. Нөхдүүд өмнөөс 15 мянган нинжагаар сүрдүүлээд байгаа юм.

Төр хүсвэл 15 мянга байтугай 150 мянган байгаль сүйтгэгчийг зохицуулах чадалтай, эрх мэдэлтэй байх ёстой. Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн хэмээх анхны бөгөөд түүхэн Ерөнхий сайдын унаган нутгийг устгаж байгааг нь хараад Ерөнхий сайдын сүнс тайван амрахгүй болов уу гэж бодогдсон. Тэр нутгийг дахин ашиглана гэж ярилтгүй. Мянганы гамшиг гэж тэр л байх.

-Ийм нөхцөл байдлыг яаж өөрчлөх вэ. Ажлын хэсэг ямар арга хэмжээ авах юм бэ?

-Ажлын хэсэг удахгүй хуралдаж дүгнэлт гаргаж асуудлыг шийдэх болов уу гэж найдаж байна. Урт нэртэй хуулийг хэрэгжүүлэх Журмын тухай хуулиас өмнө таван асуудлыг судлах ёстой гэж би үзэж байгаа.

-Ямар таван асуудал вэ?

-Нэгдүгээрт, нөхөн сэргээлт хийж болох уу, үгүй юү. Болно гэвэл урсаж байсан ус, ургаж байсан мод, ногоо анхны хэлбэртээ орж чадах уу гэдэгт дүгнэлт гаргах ёстой. Хоёрдугаарт, урт нэртэй хууль баталчихсан байхад дураараа ухаж, хулгайлсан алтаа Монголбанкинд тушаах гэхээр хулгайн юм авахгүй гэж лицензтэй компанид хямдхан худалддаг.

Тэр үйлдлийг алга болгохын тулд Алтны ил тод байдлын тухай хууль, Журмын тухай хууль гарах гээд байна уу гэдгийг дүгнэх учиртай. Гуравдугаарт, үүнд ашиг сонирхлын зөрчил байна уу гэдгийг судлах ёстой. Ажлын хэсгийг яагаад яаравчлаад байна вэ.

Цаашид уул устай, байгальтайгаа байх уу гэдэг өнөөдөр маш чухал учраас нөхөн сэргээлтийн урьдчилсан данстай болгож, орон нутгийн эрх мэдлийг өргөжүүлэх ёстой.

Яагаад маргааш л энэ хуулийг гаргахгүй бол нөгөөдөр Монгол Улс сүйрэх юм шиг яриад байна вэ. Хэний компани, хаана, хэний санхүүжилтээр, аль сонгуулиар хэнд мөнгө өгч байсан бэ гэдэгт нарийвчилсан судалгаа хийх хэрэгтэй. Дөрөвдүгээрт, цаашид уул устай, байгальтайгаа байх уу гэдэг өнөөдөр маш чухал. Тэгэхээр нөхөн сэргээлтийн урьдчилсан данстай болгож, орон нутгийн эрх мэдлийг өргөжүүлэх ёстой.

Тэгэхдээ орон нутгийн эрх мэдлийг нэмлээ гээд алтны компанитайгаа нийлж алтаа ухдаг биш, харин нөхөн сэргээлтийг нь хийдэг, араас нь явдаг, зүрх сэтгэлээсээ ажилладаг удирдлагуудад эрх мэдлийг нь өгөөд ард түмэнд ил тод болгох ёстой. Тавдугаарт, энэ хууль хэрэгжих нөхцөл байна уу. Нөхөн сэргээлт хийгээгүй бол хэнд ч нөхөн төлбөр өгөхгүй гэсэн хууль бий.

Гэтэл нөхөн сэргээлт хийгээгүй хэрнээ нөхөн төлбөрийн тоо хэмжээг олон нийтэд зарлаж, тунхаглаж, түүнийг нь төр төлж чадахгүй мэт сүрдүүлсэн байдлаар энэ хуулийг батлах нь уу, эсвэл үнэхээр нөхөн сэргээлт хийчихээд мөнгөө авъя гэтэл төр мөнгийг нь төлж чадахгүй байна уу гэдгийн ялгааг гаргаж өгөх ёстой юм. Энэ таван шалтгааныг ил тод болгож байж Журмын тухай хуулийг ярих ёстой.

-Өвөрхангайн Уянга суманд ажилладаг алтны компаниуд, сүйдсэн газар нутаг аймшигтай болсныг олон жил ярьсан шүү дээ. Одоо хэн энэ байдлаас аврах юм бэ?

-Зохицуулж болно. Гэвч сэтгэл байхгүй.

-Хэнд сэтгэл дутаж байна вэ. Орон нутгийн иргэд, удирдлагууд уу, УИХ-д сонгогдсон гишүүд нь үү, төр үү?

-Тэнд байгаа орон нутгийн удирдлагууд болоод хуулийн байгууллагуудад, тэндээс сонгогдсон гишүүдэд нь ч сэтгэл байхгүй. Сэтгэл гаргавал амархан асуудал. Алт байна уу, үгүй юү гэдгийг хэн ч мэдэхгүй. Байдаг гэсэн хийсвэр яриа л бий. 20 жил ухлаа, одоо болсон юм биш үү.

Нөгөө талаас нь авч үзвэл байгалийг анх сүйрүүлсэн этгээдүүдэд хариуцлага тооцмоор юм билээ. Ц.Мянганбаяр, Б.Эрдэнэбат гээд энэ ажлыг эхлүүлсэн нөхөд бий. Хариуцлага тооцдог гарцыг хуульд хийх ёстой. Байгальд туслан гүйцэтгэгч гэж компани байдаггүй. Би байгаль сүйтгэсэн бол би л нөхөн сэргээх ёстой.

Тэгэхээр үндсэн хариуцлага нь толгой компанид заавал байдаг зохицуулалт хуульд байх учиртай. Байгаль экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах, нөхөн сэргээх, онгон хэвээр нь авч үлдэх асуудлыг шийдэж чадалгүйгээр урт нэртэй хуулийг хэрэгжүүлэх Журмын тухай хуулийг яриад хэрэггүй.

-Тэгээд ухаж сэндийлсэн, ус ургамалгүй газар хэвээрээ байх гэж үү. Цаашид яах юм бэ?

-Алт, уран, төмөр юу ч байна хойч үеийнхээ өмнөөс эдэлж байгаа гэдгээ бид хэзээ ч мартаж болохгүй. Хойч үе маань гарч ирээд хэрэглэх гэхээр юу ч байхгүй. Тэднийг усгүй газар, модгүй шороон дээр мутацийн өөрчлөлттэй амьдар гэх үү.  Ингэж бид хойш үе рүүгээ нулимж болохгүй. Өнөөдөр бидний хэн нь ч турж үхэх гээгүй байна. Тэгэхээр хойч үе ямар байх бол гэдгийг үргэлж бодож явах учиртай. Энэ утгаараа би энэ асуудалд нухацтай хандаж байгаа.

-Тэгээд асуудал нь юунд байна вэ. Хуульд цоорхой бий юү?

-Асуудал  нь хуульд биш хүнд, компанид, эздийнх нь, тухайн орон нутгийн удирдлагын сэтгэлд л байгаа юм. Тэд өнөөдөр Монгол Улс сүйрэх нь гол биш, мөнгө олж халаасаа түнтийлгэх нь чухал юм шиг санагдсан.

Голын хажууд алт ухахаар гол тасарчихсандаа биш, сэтгэл гаргаад технологиор нь янзлаад цэвэрлээд явчихсан бол говьд ч гэсэн ургамал мод тарьж болдог юм байна. Гэтэл өнөөдөр гол дотор алтаа угаагаад сууж байна. Эсвэл хар хөрсөө газар булчихдаг компани таарсан. Зарим нь чадлаараа ажиллаж байгаа ч технологи нь арай гүйцэхгүй байна лээ.

-Тэнд төрийн түшээд очлоо. Та бүхэн шаардлага тавьсан л байх. Өмнөөс чинь юу гэж байх юм бэ?

-20 жил ужгирсан хорт хавдрыг хоёр өдрийн ажлын шалгалтаар өөрчлөхгүй. Бид дэс дараатай нэлээд явна. Иргэний хөдөлгөөнийхөнтэй ч нийлнэ. Одооноос хүмүүс хэлж л байна. Тэр байтугай ажлын хэсэгт орсон хүмүүсийн ашиг сонирхлын зөрчлийн талаар мэдээлэл гаргаж өгнө гэсэн. Тэр бүхнийг судалж байгаа.

Н.Энхбаяр дарга нэг удаа Ц.Нямдоржтой муудахдаа “Би энэ хүний матсаныг өдөр болгон сануулна. Би үхээгүй байна” гэж хэлсэн. Тэр хүн одоо ч амьд байгаа. Түүн шиг амныхаа зоргоор аль дуртайгаа яриад, алт мөнгийг нь ухна гэж зарим хүн хөөцөлдөж байгаа бол горьдсоны чинь гарз. Бүлэглэл, бодлого,зорилгыг нь мэддэг хүмүүсийн олонхи нь амьд сэрүүн байгаа шүү.

-Журмын тухай хуулийг ээлжит бус чуулганаар баталчихсан бол яана. Эх орноо боддог гишүүд олон байсан болоод хойшлуулж чадсан уу?

-Парламентын засаглалын давуу тал энэ. Баян хүн улам баяждаг хууль гаргахаар бүх баян нойр нь хүрэхгүйгээр мөнгөний төлөө улайран янз бүрийн лобби хийгээд явж байгаа. Доод болон дунд, сэхээтнүүд нэгдэж үргэлж сигналдаж явах учиртай.

Монгол Улс сүйрэх нь гол биш, мөнгө олж халаасаа түнтийлгэх нь чухал юм шиг санагдсан.

Тэгж байж Монгол Улс хойч үедээ анхаарч чадна. “Алт” хөтөлбөр батлагдсанаас хойш хоногт мянган лиценз өгч байсан гэж Д.Арвин гишүүн хэлж байна лээ.

Түүнийг Авлигатай тэмцэх газарт өгөөгүй болохоор тэрээр шударга гишүүн биш гэж бодсон. Хэрэв хоногт 1000 лиценз тарааж байсан юм бол эх оронч бус хүмүүсээс болоод Монголын байгаль сүйрчихлээ. Одоо бид засъя, зүтгэе, ярьцгаая. Хоёр жил ч болтугай хариуцлагатай ажиллая.

Хууль өөрчлөх гэж яарахгүй, бүх талын үгийг сонсъё, булагдсан гол мөрнийг очиж үзье, буудаад байгаа иргэний хөдөлгөөнийхөн, алтны компанитай нь уулзъя, орон нутгийн иргэдийг сонсъё гэж манай эвслийн бүлэг дээр шударга ярилцаж, УИХ-д шахалт үзүүлсний ачаар энэ асуудлыг хойшлуулж чадсан.