-Та МАН-ын даргын албыг аваад яг хоёр сар боллоо. Таны ажлын нэг өдөр хэрхэн өнгөрч байна вэ?

-Одоогоор УИХ-ын чуулган завсарлачихаад, нам дээрээ ажиллаж байна. Чуулганы үед бол даваад Бүлэг хуралдана, лхагва, пүрэв, баасан гаригт нэгдсэн хуралдаанд заавал орно. Одоогоор бид нийг Байнгын хороодод ажиллуулахг үй байгаа учраас дээрхээс бусад өдөр намынхаа ажлыг хийдэг. МАН-ын даргаар ажиллаж эхэлснээс хойш миний хийж байгаа гол ажил уулзалт болоод байгаа.

Намын гишүүд, ахмадууд маань намынхаа байранд ёстой л багширалдах боллоо.

Тэдэнтэй уулзаж ярилцахад ихэнх цагаа зарцуулж байна. Ер нь сонгуульд ялагдсан намын гишүүд, дэмжигчдийн уур амьсгал сонгуулийн дараахан нэлээд хатуу, ширүүн байдаг юм л даа.

-Танай намын гишүүд юу гэх юм?

-Гол нь сонгуульд яагаад ялагдав гэдгийг тал бүрээс нь ярьц гааж байна. Энэ бол аргагүй ярих ёстой асуудал. Үүнийг зөв оношилж чадах юм бол бидний цаашдын чиглэл оновчтой байх болно. Өмнөх дөрвөн жилд дэндүү мөс, жудаг муутай хүмүүстэй ханилж явсны гор гарч байгаа нь тэр гэж бухимдах нь ч энүүхэнд. Нэг намын дарангуйлал тогтох нь, “ардчилал” гэж хамгийн их хашгир даг этгээдүүд ардчиллыг харин багалзуурдаж эхэллээ, улс орон даяар томоохон үйл ажиллагаа явуулцгаая гэж байна. МАНын байр суурийг олон нийтэд илэрхий лэх хурц, тод талбар шаардлагатай боллоо, яагаад УИХ дахь бүлэг байгуулагдахгүй байгаа юм, хууль зөрчиж төрийн албан хаагчдыг хоморголон халлаа, жагсаал цуглаан хийцгээе ч гэж байна.

-Харин Таны байр суурь?

-Улс төрийн шат дараалсан акц, арга хэмжээнүүдийг тасралтгүй зохион байгуулах нь зайлшгүй. Гэхдээ тэр нь сайн бодож төлөвлөсөн, гарах үр дүнгээ урьдчилж харсан, оновчтой, зохион байгуулалттай, хуулийн хүрээнд байх ёстой. Уулгамч эмгэн шиг хүн хашгирахаар дагаж хашгираад, босч харайхаар нь бас дагаж сүр пар гээд байж болохгүй л дээ. Нэг удаагийн сонгуульд ялагдсан болохоос, мөхөж баларсан биш сандарч, тэвдээд яах юм бэ. Гол нь цаашдаа яаж ажиллаж, тэмцэх вэ гэдгээ сайн бодож төлөвлөх шаардлагатай. Эрх барьсан нөхөд юу хийх гээд байгааг анхааралтай харах, мэдрэх хэрэгтэй. Ямар хуулиудыг яаж зөрчив, сонгуулийн өмнө өгсөн амлалтаа биелүүлэх нь үү, түүнээсээ няцаж бултах нь уу ... гэх мэт зүйлүүд дээр л нүд хурц, чих соргог байх нь сөрөг хүчний үүрэг биз дээ. Бид хатуу хяналт тавьж, оновчтой зөв бодлогоороо өрсөлдөж хурдтай, дайчин байж чадна.

Сур. Цаг эрт, юм дөнгөж эхэлж байна. 1996-2000 оныг бид туулсан шүү дээ. 1996 оны зургаадугаар сар. МАН буюу тухайн үеийн МАХН УИХ-ын сонгуульд “хэмх” ялагдаж 25 суудал авч, “Ардчилсан холбоо” эвсэл 50 суудалтай үнэмлэхүй олонх болов. Наймдугаар сарын 26. Ө.Энхт үвшин, Н.Энхбаяр, С.Баяр нар намын даргад өрсөлдөж байлаа. МАХН-ын Бага хурлаар Н.Энхбаяр намын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар, Ө.Энхтүвшин нарийн бичгийн даргаар сонгогдов. Аравдугаар сар. Орон нутгийн сонгууль болж, МАХН-ын нарийн бичгийн дарга бөгөөд нийслэлийн МАХН-ын хорооны даргын албыг давхар хашиж байсан Ө.Энхтүвшин намаа сонгуульд удирдалцан орж, ялалт авчрав. Тэр үед МАХН-ыг ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь удирдаж, нарийн бичгийн даргын албан тушаал нэг л байсан бөгөөд одоогийн генсекийн үүргийг гүйцэтгэдэг байжээ. 16 жилийн өмнө нэг намын удирдлагад нэгэн зэрэг гарч, нэг шугаман дээ рээс нэгэн зүг харж, нэгэн үзүүрт зорилго, итгэл үнэмшлээр гар нийлэн тэмцэж явсан Н.Энхбаяр, Ө.Энхтүвшин хоёр. Хоёулаа 1958 онд төрсөн нас чацуутнууд гэдэг нь ч сонин давхцал. 16 жилийн дараах салаа замын нэгэн дээр МАН-ын дарга Ө.Энхтүвшин зогсож, нөгөө дээр нь МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр байна. Одоо МАН, МАХН хоёр улс төрийн өрсөлдөгчид.

-Та намынхаа экс дарга нартай хэр дотно вэ?

-Ер нь МАН-ын даргаар ажиллаж байсан хүмүүстэй уулзана шүү. С.Батболд, М.Энхболд нартай байнга уулзаж, ажил төрлөө ярилцаж байна. С.Баяр дарга эрүүл мэндийн шалтгаанаар гадаадад эмчилгээтэй байгаа учраас ховорхон таарах юм. Н.Багабанди даргатай хааяа зарим чухал асуудлаар санал солилцдог. Ахмадуудтай бол долоо хоног болгон л уулзана. Тэд маань нийгмийн амьд барометр шиг, амьдралын хөрсөнд буучихсан, бодитой сэтгэдэг мундаг улс шүү. Б.Даш-Ёндон дарга одоо миний зөвлөхөөр ажиллаж байна. Н.Энхбаяр бид хоёрыг улс төрд хөтөлсөн хүн шүү дээ. Г.Очирбат дарга гэхэд л хуучин монголоор баахан юм биччихсэн орж ирээд, ингэмээр, тэгмээр байна гээд шавдуулж гарна.

-Та Н.Энхбаяртай хамгийн сүүлд хэзээ уулзав?

-Би 10-аад хоногийн өмнө эмнэлэгт эргэж очсон. Эргэж очъё гэсэн хүн бүрийг оруулаад байдаггүй бололтой. Зөвшөөрөл хөөцөлдсөнөөс хойш нэлээд удаж байтал тэдний намынхны тус орж байж шийдэгдсэн байх шүү.

-Та хоёр өнгөрсөн бүх хугацаа, үйл явдлуудын дараа инээж уулзах ёстой хүмүүс байх?

-Бид хамтдаа маш их зүйлийг туулсан хоёр шүү дээ. МАХН-ын хүнд үеэс эхлэн, амжилтын он жилүүдэд ч хамт байлаа. Бидний дунд итгэл, үл итгэл, тэгээд дахин итгэл ч байлаа. Хүмүүсийн явуулгаар хоорондын ха рил цаанд ан цав үүсэж, түр тар гэх үе байсан ч намаа гээд хамтарч ажиллаад явж л байж. Сайн сайхнаар дурсах зүйл нь олон үлджээ. Н.Энхбаярыг Орост төлөх их өрийг тэглэнэ гэж зүтгээд ард нь гарч чадсаных нь төлөө би үнэхээр бахархдаг. Өнөөдөр тэр хүн ялтан болчихлоо. Хурал нь мэтгэлцээнгүй, хэрэг нь хохирогчгүй, нэхэмжлэгчгүй, хангалттай үндэслэл, нотолгоогүй сонин шүүх ажиллагаа болж өнгөрлөө гээд хүмүүс шуугиад байна. Энэ талаар шүүх олон түмэнд маш тодорхой хариулт өгөөсэй гэж бодох юм. Хүнийг ямар нэг хэлбэрээр хэлмэгдүүлэх вий гэдгээс Мон голын төр, улс төрийн хүчнүүд үргэлж сэрэмжлэх ёстой.

-Таны мэдэрч байгаачлан Н.Энхбаяр Таныг бас мэдэрдэг болов уу?

-Уулзалгүй удаж, удаж саяхан л уулзлаа. Намайг намын дарга болоход баяр хүргэж утасдсан. Бид сая эрүүл мэндийнх нь талаар ярилц санаас бусад сэдвийг хөндөж амжсангүй. Надтай хамт ажиллаж байх үеэ, бид юун дээр алдаж, юун дээр оносноо эргэцүүлж боддог байх.

-Танай намын гишүүдээс МАХН-ыг зорих урсгал бий болж байгааг Та юу гэж харж байгаа вэ?

-Сонин, телевизээр л тийм юм яриад байгаа. “МАХН-ын гишүүнчлэлээ сэргээх” аян гэдгийг зохион байгуулж байгаа юм гэсэн. Ийм аян өрнүүлж байгаа юм болохоор 220 гаруй мянган гишүүнтэй том намын эгнээнээс хэдэн хүн тийш явахыг үгүйсгэхгүй. МАН-д элсэх хаалга нээлттэй, чөлөөтэй, бас гарах, буцах зам нь яг тийм. Хэн ямар бодол тээж орж ирсэн бэ гэдгээс хамаарах асуудал. Ингэхлээр нэг талаас, улс төрийн зорилгоор уг аяныг зохион байгуулагчдын үйлдэл, ятгалга нөлөөлж таарна. Өөрөөр хэлбэл, үүр шөнийн цагаар хашаа хотноос хэд гурван хурга, ишиг суйлчих шиг боллоо. Нөгөөтэйгүүр, энэ намд хатуу итгэл үнэмшлээрээ биш, өөр зорилго, бодлоор орж ирсэн нь буцаж буй бололтой. Ийм хүн цөөн гэдгийг харин би итгэлтэй хэлж чадна. Цаашдаа гурав дахь, дөрөв дэх нам руу битгий яваарай, тэгвэл гар дамжсан самбай хадаг шиг болно шүү гэдгийг тэдэндээ хэлье.

-Ер нь танай намаас хүмүүс ингэж гарч байгаа нь анхны үзэгдэл үү?

-Би зурвасхан түүх ярья. 1996 оны сонгуу лийн дараа Хотын намын хорооны дарга н.Өлзий агснаас томоо сейф хүлээж авлаа. Дотор нь байгаа материалтай танилцаад архивт шилжүүлээрэй гэж байна. Тэгээд үзтэл 1990 оны төгсгөлөөс 1992 оны хооронд МАХН-аас гарсан гишүүдийн анкет мөнөөх сейфийг чинь дүүргэчихэж. Ер нь энэ хугацаанд 40 орчим мянган хүн гарсан гэдэг юм билээ. Хэдэн орой би түүнтэй танилцсан. Анкетын “Яагаад гарах болов” гэсэн асуултад “Үзэл бодол нийлэхээ болив”, “Өөр намд орохоор шийдэв”, “Нас өндөр болов” гэх мэт янз бүрийн шалтгаан тоочсон байлаа. Намд маань гишүүн үлдсэн юм уу ч гэж бодогдохоор байв. Тэр үйл явцыг өнөөдрийнх шиг үй олон сонин, телевиз, сайтаар янз бүрийн зорилгоор мэдээлсэн бол олон хүн “За энэ нам ингээд дуусчээ” гэх байсан биз. Тэгээд яасан бэ? 40 мянган гишүүнээ алдсан нөгөө нам чинь хэдхэн сарын дараа болсон УИХ-ын 1992 оны сонгуульд 72 суудал аваад үнэмлэхүй ялалт байгуулсан. Өнөөдөр хэд гурван хүн гарахад сурталчилгаа нь хэдэн зуу, мянгаар тоологдох мэт сүржин явж байна. Ялгаа нь ердөө л энэ. Үнэн хэрэгтээ, 30 хүн гарахад 300 хүн шинээр элсэх жишээтэй, ийм л хандлага байна даа.

-За, би бүр тодорхой асууя. Н.Энхбаяр МАН-ыг “цэвэрлэж” өглөө, буян боллоо гэж үзэж болох уу?

-Тэгж дүгнэхэд хэцүү. Учир шалтгааныг нь нарийн тодруулаагүй байж би хувьдаа тийм ноцтой дүгнэлт хийж чадахгүй. Н.Энхбаяр даргыг удирдагчийнх нь хувьд хүндэтгэдэг учир дагаад явсан хүмүүс бий байх. Нам уугуул нэрээ сэргээсний учир шалтгааныг бид өөрсдөө, ялангуяа ахмад гишүүд дэмжигчдэдээ сайтар ойлгуулж чадаагүй дутагдал ч байгаа. Гомдсон, туньсан нь ч бий. Хэлэхгүй өнгөрч болохгүй нэг зүйл бол МАХН-ыг бүртгэсэн Улсын Дээд шүүхийн шийдвэр их холион бантан хутгасан. Маш олон хүчин зүйл, нөхцөл шалт гаан давхацсан л даа.

-Бас сүүлийн өдрүүдэд МАХН-аас гарч МАН-д элсэх хөдөлгөөн өрнөлөө гэх юм. Хэр үндэстэй вэ?

-Тийм зүйл дуулдаж байгаа. Зарим нэг хүн ирж уулзаж байгаа. Жаахан төөрөлдлөө, энээ тэрээ гээд. Түүнийг их сүр дуулиан болгож хэвлэл, мэ дээллийн хэрэгслээр шоудах хэрэгг үй л дээ. Харин онцолж хэлэх нэг зүйл бол, сонгуулийн дараа маш олон хүн МАН-д элсье гээд ороод ирж байна. Тэдэн дотор “Ялагдсан үед нь энэ намд элсье гэж бодсон юм” гээд ирж буй нь ч байна, бас биднийг хурц шүүм жилсээр ирсэн хүмүүс ч байна. Буцаж буй хүмүүстэй зуурал дах биш, шинээр элсэж буй нөхөдтэй, ер нь гишүүдтэйгээ ажиллах том үүрэг бидэнд ногдож байна. Сүү лийн жилүүдэд бид олон мянган хү нийг намдаа элсүүлж, тооны хой ноос нэлээд хөөцөлджээ. Харин элс сэн гишүүдтэй нүүр тулж, тэднийг үү рэгжүүлж, алба ажилд тавьж, сайн бол дэвшүүлж, саар бол хариуцлага тоо цож ажиллах тал дээр алдсан.

Сур. Ө.Энхтүвшин УИХ-ын сонгуульд дөрвөн удаа сонгогдон ажиллаж буй туршлагатай улс төрч. Тэрбээр 2005 онд намдаа “Уламжлал, шинэч лэлАрдчилал, шударга ёс” жигүүрийг байгуулалцсан. Сонгуульд ялсан нам нь “биеэ тоочихоод” нэг л ёозгүй төрхтэй болсныг шүүмжлэн, хэсэг нөхдийн хамт нэлээд бужигнуулсан зам нал Ө.Энх түвшинд бий. Жигүүрийнхэн намын дотоод эв нэгдэл, шударга ёсыг үгүй хийж байгаа бүлэглэл, фракцуудын эсрэг тэмцэж байлаа. Тэрбээр их улс төрд урт замыг туулахдаа фракц гэдэг ойлголтоос, ийм бүлэглэлүүдээс хол явжээ. “Аливаа намын дарга аль нэг фракцын нөлөөнд ав тах ёсгүй. Би хойшид ч ямар нэг бүлэглэлийг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Ялангуяа сонгуульд ялсан улс төрийн хүчнийг фракцууд нь алсуураа хорлон сүйтгэж байдаг учраас АН-ын дотоод дахь олон фракцууд маш аюултай. Тэднийг зөвхөн албан тушаал, бизнесийн явцуу эрх ашиг нэгтгэдэг” гэж Ө.Энхтүвшин өгүүллээ.

-УИХ, НИТХ-ын сонгуулийн дүнг МАН их хурлаараа хэлэлцэхээс өмнө Танаас асуумаар зүйл байна. МАН яагаад хотын тойргуудаа хоёр ч шатны сонгуулиар алдав аа. Улаанбаатарт газрын наймааг цэцэглүүлснээс хот төлөвлөлт алдагдаж, иргэдийн аюулгүй байдалд ноцтой байдал үүссэн, авлига шингээсэн орон сууцны үнэ тэнгэрт хадсан зэрэг нийслэлийнхний ахуй амьдралын тулгамдсан асуудлуудад иргэд МАН-ыг буруутгасан учраас өнгөрсөн сонгуулиар санал огцом эргэсэн гэж боддог. Одоо дүүргүүдийн ИТХын сонгуульд “хотын” фракцаас нэр дэвшүүлэхгүй байж чадах болов уу?

-Бүлэглэлийн эрх ашиг гэж байгаа бол би түүнийг задлахын төлөө тэмцэнэ. Том эрх ашгаа л бодъё гэж би хэлж байгаа. Хэн, хаана өрсөлдвөл амжилт гаргаж чадах вэ гэдгийг гол шалгуураа болгож нэр дэвшигчдээ тодруулна.

-Та фракцын эсрэг үзэлтэй байтал МАН-ын фракцууд яагаад Таныг дэмжиж, даргаар сонгосон юм бол?

-Манай намд АН-д байдаг шиг нэр хаягтай бүлэглэл, фракцууд албан ёсоор үйл ажиллагаа явуулдаггүй юм шүү дээ. Фракцууд гэхээсээ бодлогыг голлон барьдаг нөлөө бүхий фигурууд бол бий. Тэднийг улс төр сонирхогчид бүгд мэднэ. Тэдний санал нэгдсэн хүн нь энэ удаад би байсан байх гэж боддог. Харин одоо намайг МАН-ын даргад 90 шахам хувиар дэмжсэн шигээ намынхаа том эрх ашгийг, бодлогыг минь бүгд дэмжихээс их зүйл шалтгаалах юм.

-Сөрөг хүчний лидер гэхээр “сэлэм эргүүлдэг” хүн байх мэт төсөөлөл олон нийтэд байдаг болов уу. Гэтэл Таныг эрс тэс мэдэгдэл хийж байсныг, эсвэл хурц, ширүүн авир гарган бусадтай сөргөлдөж байсныг огт санахгүй юм. Харин ч Ө.Энхтүвшинг аядуу зөөлөн төрхөөр нь хүмүүс таньж мэддэг байх шүү?

-АН-ынхан хүртэл хэлээд байгаа шүү, аль алинд нь дүр зохихгүй байна аа гэж. “Та сөрөг хүчний удирдагч болсныг харахаар ер бууж өгөхгүй юм. Манайханд ч энэ эрх баригчийн дүр ерөөсөө зохихгүй байна” гэцгээж байна лээ. Магадгүй ээ, тийм байж болно. “Сэлэм эргүүлэх” шаардлага гарлаа гэхэд хэний эсрэг, юуны төлөө, яах гэж тэр билээ гэдгээ бодох учиртай. Ер нь л тэмцээд байх ёстой гээд нүдээ аниатай сэлэм эргүүлээд байж болдоггүй. Харин бодлоготой, мэдрэмжтэй, хурдтай, бодитой тооцоотой, эрх баригчдын алхам бүрийг урьдчилан харж чаддаг байвал энэ цаг үеийн хамгийн нөлөө бүхий, хүчтэй сөрөг хүчин болж орон зайгаа эзлэнэ. Бид тэгж чадна, харин олонхийг бүрдүүлсэн хүчин маань бодлоготой, ам, ажлын нэгдлийг хангасан жинхэнэ эрх баригч хүчин хэдийд болж чадах бол гэдэг нь улс орон, ард түмэнд илүү чухал юм даа.

-Би Таныг МАН-ын дарга боллоо гэсэн мэдээллийг сонсохдоо л нам нь Ө.Энхтүвшингээ Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдүүлэх гэж ийм шийдвэр гаргасан байх гэж таасан. Миний таамаг нэг их гэнэн сонсогдохгүй гэж бодож байна?

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай бид одоо ярих болоогүй ээ. Бүхэл бүтэн найман сарын хугацаа байна шүү дээ. Том намд цагийн юм цагтаа л байдаг юм. МАН-аас нэр дэвших боломжтой хүмүүсийн судалгааг хийж байгаа. Наана нь амжуулах ажил их байна. Цаг хугацаа, эрэмбэ, дараа энэ тэр гээд нарийн юм их бий. Орон нутгийн сонгууль гэж том даваа байна шүү дээ.

-МАН шинэ даргатай болохоороо их хурлаа хийдэг шүү дээ. Та хэзээ зарлах бодолтой байна?

-Намын дүрэмд их хурлыг дөрвөн жилд хоёроос доошгүй хуралдуулна гэж заасан байдаг. Хамгийн сүүлд 2010 онд МАН-ын XXVI их хурал болсон (энэ их хурлаар Ө.Энхтүвшин МАН-ын даргад өрсөлдсөн). Дүрмийн заалтаар бол хугацаа ойртсон. Миний бодлоор орон нутгийн сонгуулийн өмнө зарлах боломжгүй. Хоёр туулай хөөсөн анчин хоосон гэдэг шиг сонгуульд бэлтгэхийн хажуугаар намын их хурал гэж цаг, хүч алдах ёсгүй. Тиймээс орон нутгийн сонгуулийн дараа, магадгүй 2013 оны эхээр их хурлаа хийж таарах болов уу. Их хурал зарлах амархан. Бэлтгэлээ сайн базаах ёстой шүү дээ. Юу хэлэлцэж, ямар том шийдвэр гаргах юм бэ гэдгээс эхлээд бодох ярилцах зүйл их байна. Одоогийнх шиг сөрөг хүчин байх үед буюу 1997 онд болсон XXII их хурлаар гэхэд намын онол суртахууны үндсийг өөрчилж, ардчилсан социализмын үзлийг авч мөрийн хөтөлбөр, дүрэмдээ маш том өөрчлөлтүүдийг оруулж байлаа. Иймэрхүү том асуудлыг шийдвэрлэхийн төлөө Их хурал хуралддаг. Тэгэхлээр бэлтгэл бүхнээс чухал.

-Хоёр сонгуульд ялагдал хүлээсэн МАНын хувьд хамгийн ойрын том сорилт бол яах аргагүй орон нутгийн сонгууль. Гэхдээ Та 1996 онд УИХ-ын сонгуульд навс ялагдсан намаа удирдаж, орон нутгийн сонгуульд ялж байсан туршлагатай. Тэр үеийнхээс одоо юу өөрчлөгдсөн бол?

-Адил төстэй зүйл гэхээсээ өөрчлөгдсөн нь хавьгүй их байна. Хөгжлөө дагаад хамгийн их өөрчлөгддөг нь хүн юм байна шүү. Сонгууль, улс төрийн намууд ч ялгаагүй. Сонгогчид их прагматик болсон. Энэ удаагийн Орон нутгийн сонгуулийн хувьд анх удаа цоо шинэ хуулиар явагдах гэж байна. УИХ-ын олонх маань улс төр, математик гээд бүхий л призмийг харж, тооцоо судалгаа хийж байгаад үндсэндээ өөрсдөдөө сайхан тааруулаад хуулиа баталчихлаа. Бүлэггүй байлгах гэсний цаад гол зорилго нь энэ л дээ. Ийм л хууль гаргавал АН орон нутагт бат ялна гэсэн бүх тооцоогоор хийлээ. Одоо дутуу юм байхгүй. АН-ын рейтинг өндөр байгаа гээд холимог тогтолцоог авчихлаа. 180 хоногийн дотор шилжилт хийж чадаагүй бол тухайн орон нутагт нэр дэвших эрхийг хязгаарлачихлаа. Баянгол дүүрэгт амьдардаг хүн Баянзүрхэд нэр дэвшихгүй болж байна. УИХын сонгуулийн үеэр машинаар санал тоолох явцад гарсан алдаа мадгийг нягтлаагүй байж орон нутгийн сонгуулийн саналыг заавал машинаар тоолохоор хуульчиллаа. Тэр машин гэдгээ америкчуудаас аваад америкчуудаар программыг нь хийлгээд монгол хүний мэдлээс хол байлгахыг АН хичээж байна. Эргэлзээ их байна, машиныг дахин шалгачихъя гэхээр ухаан алдталаа айж байна. Ийм нөхцөлд монголчууд нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагаа сонгох цаг ирлээ. Гэхдээ МАН-д давуу талууд бий. Луйвардуулчихгүй л бол бид ялна.

-МАН-ыг хатуу уламжлалтай улс төрийн хүчин гэж үзэх өнцгөөс асуувал, Та хэдийгээр Ерөнхий сайд биш ч гэсэн өмнөх дарга С.Батболдын баримталж байсан эдийн засгийн бодлогыг өвлөж үлдсэн үү?

-Тэр бол тэгэлгүй яахав. Миний тухайд урьд өмнөх дарга нараас ялгаатай нь Ерөнхий сайд биш учраас намын ажилдаа анхаарах, хүнтэй ажиллах, гишүүдийнхээ байр суурийг ойртуулах гол үүрэг хүлээсэн. Олон жил тасралтгүй засгийн эрх барьсан хүчний хувьд саяын ялагдал намын ажлаа эмхэлж цэгцлэх боломжийг олгосон байж ч магадгүй. Одоо надад МАН-ыг бэхжүүлэх, эв нэгдлийг хангах, дайчин тэмцэгч улс төрийн хүчин болгох түүхэн үүрэг оногдсон.

-Эдийн засгийн асар том төслийнхөө хувьд Оюутолгойн орд шинэ Парламентад халуун сэдэв болж уламжлагдлаа. Өмнөх Засгийн газрын үед баримталж байсан байр сууриа сөрөг хүчин болсон МАН өөрчлөх үү?

-Хувь улстөрчийнхөө хувьд Оюутолгойн гэрээнд УИХ-ын 57 дугаар тогтоолын зарим заалт зөрчигдөөд байгааг өмнөх УИХ-ын үед би эсэргүүцэж л байлаа. “Оны шилдэг эх оронч түшээ” болсон гишүүдтэй хамт шоудаагүй л болохоос. Одоо тэдгээр “эх орончид” маань УИХ-ын дарга, байнгын хороодын дарга нар, Засгийн газрын хамгийн чухал яамдын сайдаар томилогдлоо. Гэрээг УИХ-ын тогтоолд нийц үүлэх ёстой гэдэг байр суурийг баримтлах болно. Эсхүл УИХ-ын тогтоолыг өөрчлөх ёстой. Анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхсөний дараа эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгон Монголын талын эзэмших хувь хэмжээг 51-ээс дээш хувь болгох ёстой гэдэг бол зүй ёсны шаардлага. Анхны хөрөнгө оруулалтаа одоогоос 5-6 жилийн дараа нөхнө гэсэн тооцоо байгаа. Түүнээс хойш 51 хувь нь Монголын талынх болох байдлаар гэрээг өөрчлөх ёстой. Гэтэл Оюутолгойн одоогийн гэрээнд анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхсөнөөс 30 жилийн дараа энэ асуудлыг ярихаар тусгасан. Энэ чинь юу гэсэн үг вэ, 2050 он дөхүүлж байж Монголын тал 51 хувийн тухай ярьж эхлэх нь. Тэр үед Оюутолгойн ордоос хоосон нүх л үлсэн байх байлгүй. Гэрээн дээр ажилласан нөхдүүд маань нөгөө талдаа хөтлөгдчихсөн юм уу гэмээр заалт байгааг залруулах л хэрэгтэй. Түүнээс биш Оюутолгой, Тавантолгойг ашиглахын эсрэг байж болохгүй. Дэлхий дээр баялгаа ашиглалгүй хөгжсөн улс гэж байхгүй. Үүний сацуу баялгаасаа болж баларсан Африк мэтийн муу туршлагыг яавал давтахгүй, хөгжихөө л бодох хэрэгтэй.

-МАН одоо болтол ялагдлынхаа шоокноос гарч чадахгүй байна гэсэн шүүмжлэлийг Та хүлээж авдаг уу?

-Олонхийг бүрдүүлсэн нам маань хүртэл Засгийн газраа бүрэн бүрдүүлж амжаагүй л байна. Сонгуулиас хойш гурван сар өнгөрчихөөд байхад томилгоонууд нь ч дуусаагүй, ажил төрөл нь эмх цэгцэндээ орох яагаа ч үгүй байна. Дэд сайд, Төрийн нарийнд хэнийгээ тавих вэ л гэж бүхэл бүтэн гурван сарыг барж байгааг нь харлаа шүү дээ. Тэгэхээр тэд ч бас шооконд орсон хэрэг биш гэж үү. Сөрөг хүчин болсон нь бидний хувьд асуудал байхгүй. Шинэ нөхцөлдөө дасан зохицоод сэтгэлгээ, арга барилаа өөрчилж 1996-2000 оных шиг бужигнуулаад эхэлнэ. Дахиад хэлье, бид яах вэ, санаа зоволтгүй, харин олонхийг бүрдүүлсэн нам маань түргэхэн шиг гүйдэл, суудлаа олоосой билээ.

-МАН үнэндээ Бүлгээ л нэхэж хоёр сарыг өнгөрөөлөө. Энэ хугацаанд Засгийн газар эмхлэгдэн байгуулагдах гэж мөн л аажуухан алхаж явна. МАН шинэ Засгийн газраас хямралыг давах төлөвлөгөөг нь нэхэж болдоггүй юм уу. Дэлхийн эдийн засгийн хямрал улсын маань төсөвт ч, иргэдийн ахуй амьдралд ч бодитой нүүрлэж байна. Хямрал шинэ үзэгдэл биш шүү дээ. Өмнөх Засгийн газрууд хямралаас үүдэх эрсдлийг тооцож, хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөдөг л байсан?

-Олонхийг бүрдүүлж байгаа улс төрийн хүчний хийх ёстой гол ажил. Хямралын тухай сануулах бүрт сонгуульд ялагдчихаад хонзогносон зүйл яриад уналаа гэсэн бачуухан бодлоор хүлээж авдаг шүү дээ. “Тахимаа өгсөн бол дуугүй бай” л гээд байгаа. Тэд МАН-гүйгээр чадна гэж тооцсон. Монголын эдийн засаг хэврэг шүү дээ. Гадаадад экспортолж байгаа гол түүхий эдийн үнэ унавал манай эдийн засаг дагаад л уначихдаг. Дэлхийн эдийн засгийн ээлжит хямрал манайд хүндхэн тусах нөхцөл байдал аль сонгуулийн өмнө тодорхой байсан. УИХ-ын сонгуулийн дүн гарахад 31 суудалтай АН Засгийн газарт хамтарч ажиллах түншээрээ 11 суудалтай МАХН-МҮАН-ын “Шударга ёс” эвслийг сонгосон. Эд нар тэгээд хямралын нөхцөлд Монголын эдийн засгийг аваад гарч чадна гэж эрхбиш тооцсон болоод Засгийн газраа байгуулсан байх. Наймдугаар сараас хойш нүүрс, төмрийн хүдрийн үнэ ханш буурлаа, тэгэхлээр экспорт бараг зогсонги байдалд орчихлоо. Одоо цаашид яах вэ гэдэг асуултад Засгийн газар эхлээд хариулах ёстой. Хямралыг даван туулах төлөвлөгөөг эрх барьж байгаа хүчин уг нь олон нийтийг хүлээлгэлгүй бэлтгэсэн байх учиртай юм. Тэгэхдээ бид зүгээр суугаагүй. Саяхан нам дээрээ нэрт эдийн засагчид, эрдэмтдийг хуралдуулаад “Эдийн засгийн хямралд Монгол бэлэн үү?” сэдвээр хэлэлцүүлэг явуулж маш хэрэгтэй зөвлөмжүүдийг гаргасан. Тоож үзвэл Засгийн газарт тус болох л байх.

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөр батлагдлаа. Олон Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг боловсруулсан, хэрэгжүүлсэн туршлагатай намын зүгээс энэ хөтөлбөрийг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Нэг л их яаруу хийсэн даржин хөтөлбөр. Бид нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Шүүмжлэхгүй өнгөрөхийн ч аргагүй эд билээ дээ. МАН-ын хөтөлбөрөөс авсангүй энэ тэр гэж гоншигнохгүй ээ. Хамгийн гол нь тэр хөтөлбөр нь улс орныг дөрвөн жилийн хугацаанд хөгжүүлэх бодлого болсон уу, гадаад дотоод хүчин зүйлийг шинжлэх ухааны үндэстэй тооцож судалсан бодлогын баримт бичиг болж чадав уу гэдэгт л эргэлзээ байна. Энгийн жишээ хэлэхэд, дөрвөн жилийн дараа улс орны хөгжил ямар түвшинд хүрсэн байх юм, түүнийг илэрхийлэх гол үзүүлэлтүүд юу вэ гэдгийг Засгийн газар тооцсонгүй. Хүрэх үр дүнгүй, шалгуургүй хөтөлбөрийн дагуу Засгийн газар ажиллах болж байна. Үгүй ядаж, эдийн засгийн өсөлтийг жилд хэдэн хувиас буулгахгүй гэж тооцсон, нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ хэд болох юм бүү мэд. 2008-2012 онд ажилласан Засгийн газар эдийн засгийн өсөлтийг 10 хувиас буулгахгүй байх, нэг хүнд ногдох ДНБ-ийг 5000 ам.долларт хргэхээр төлөвлөсөн, тэгээд одоогийн Засгийн газарт 20 хувийн өсөлттэй эдийн засгийг хүлээлгэж өгсөн шүү. Гэтэл хөтөлбөрт амралт, цэнгээний төв байгуулах ажлыг эхлүүлнэ, хувийн хэвшилтэй хамтарч тогтмол форум зохион байгуулна, хүнсний ногооны тариалалтыг нэмэгдүүлнэ, хар тамхитай тэмцэх гадаад орнуудын туршлага судална гэх мэт маш ерөнхий заалтууд олон оржээ. Тэгснээ бүр хэтэрхий жижиг юмнууд чиг туссан байгаа юм. Тухайлбал, сургуулиудын гар угаагууруудын тоог нэмнэ, оюутны их наадмыг 2013 онд хийнэ, хоригдол, хэрэгтнийг хуяглан хүргэдэг тусгай алба байгуулна гэхчлэн тун жижиглэсэн байна лээ. Хөтөлбөрт уг нь том, том бодлогын асуудлууд байдаг л даа.

-Сонгуулийн амлалтаа биелүүлээгүй улс төрийн хүчний үйл ажиллагааг хаах тухай заалт бас орсон байна?

-Наадах чинь бүр “Эрх чөлөөт монгол хүн” хэмээх гоё гарчгийн дор яваа шүү. Тэнд зарим нэг ариун явдалтай бус муу намуудын үйл ажиллагааг зогсооно гэсэн байна лээ. Үүнийг хэн ямар шалгуураар яаж тогтоох юм, бүү мэд. Иймэрхүү ажлууд хийж байж эрх чөлөөт монгол хүнийг төлөвшүүлэх юм гэсэн. Монгол Улсын иргэн сонгуульд ялагдсан намын гишүүн байх эрхгүй гэсэн шууд логик агуулсан аймшигтай заалт.

-УИХ дахь Бүлгийн асуудлаар хандсан МАН-ын өргөдлийн хувь заяа Үндсэн хуулийн цэц дээр очоод бүдгэрч орхилоо. Тэнд ер нь юу болоод байгаа юм бол?

-Бүлэг ярихаар л МАН жижиг асуудлаар хөөцөлдлөө гээд байгаа юм. Ер нь МАН бүлэгтэй байх эсэх ард түмэнд ямар хамаатай хэрэг вэ? Том хамаарал байгаа юм. Сонгогчдын 40 гаруй хувийн саналаар УИХ-д сонгогдсон гишүүд Парламентад Бүлэггүй байна гэдэг бол ард түмний бараг тэн хагасынх нь эрх ашиг шууд зөрчигдсөн гэсэн үг. Хамгийн гол нь Бүлэггүйн улмаас Байнгын хороодод ажиллаж чадахгүй байна. Одоо УИХ-д найман Байнгын хороо байгуулагдаж, нэгд нь УИХ-ын 10-19 гишүүнтэй байхаар хуульчилсан. Олонхийг бүрдүүлж буй УИХ-ын 46 гишүүнийг эдгээр Байнгын хороо тус бүрт ижил тэнцүү 16-гаар хуваарилаад, үлдсэн гурван суудалд МАН-ын гишүүдийг сайн дураар оролцвол оролц гэж байгаа. УИХын үйл ажиллагааны амин сүнс болдог Байнгын хороодын хуралдаанд сайн дураараа оролцоно гэж юу байдгийг бид ойлгохгүй байгаа юм. Манай нам улс төрийн томоохон хүчний хувьд УИХ-ын гишүүдийнхээ хэнийг аль Байнгын хороонд ажиллуулахаа бодлогоор хуваарилж ирсэн уламжлалтай. Үндсэн хуулийн цэцэд хандаад хоёр сар гаруй хугацаа өнгөрөөд байгаа боловч одоо хүртэл хариу алга. Эхний өргөдлийн хувь заяа ийм байхад хоёр дахийнх нь бүр ойлгомжтой. Цэцийн удирдлага “Шийдэж болохгүй” гэсэн командыг эрх барьж байгаа улс төрийн хүчнээс авсан юм байлгүй. Уг нь Цэцэд өргөдөл ирвэл 24 цагийн дотор Цэцийн гишүүнд хуваарилдаг журам бий. Цэц бол Үндсэн хуулийн “манаачийн” хувьд уг хууль зөрчигдөж байгаа тухай өргөдөл ирсэн л бол үндэслэлтэй байна уу, үгүй юү, заавал хэлэлцдэг учиртай. Цэц ингэж улстөржиж байна гэдэг Үндсэн хууль маань манаачгүй болжээ гэсэн үг. Энэ нь монгол төрийн дархлаа алдагдаж, төр хяналтгүй, нэг намын дохио зангаагаар хөдөлж эхлэх цондон. АН-д дутуу юм алга. Ерөнхийлөгч нь байна, УИХ дахь олонх нь байна, Засгийн газар, шүүх, прокурор, Цэц, АТГ гээд бүгд байна. Тэгээд МАН-ыг бүлэггүй болгож байна. Ядаж Үндсэн хуулийн цэцэд асуудлыг шийдчих зүрх үлдээгээгүйд харамсаж байна.

-МАН-ын Бүлэггүйгээс болж УИХ иргэдийг хохироосон бодитой ямар жишээг хэлэх вэ?

-Нэг намын сонирхлоор ард түмний язгуур эрх ашгийг ноцтой хөндсөн асуудал Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт ч, Төсвийн тодотголд ч орсон. Бид тухайн үедээ хэчнээн анхааруулж хэлсэн боловч чуулганы танхимд зүгээр л “хий гаргах” дайны л замхраад өнгөрлөө шүү дээ. Хэрэв МАН бүлэгтэй, УИХ-ын дэд даргатай байсан бол нийгмийн халамж шаардлагатай иргэдэд 21 мянган төгрөг олгуулах талаар хүчтэй ажиллах боломж байсан. Тухайлбал, өмнөх Засгийн газрын үед сар бүр аваад сурчихсан 21 мянган төгрөгөөрөө амьдардаг хэдэн мянган өрх Монголд байдаг. Хавтгайруулж олгодгоо болиод, ажилгүй, орлогогүй, хөгжлийн бэрхшээлтэй, өнчин өрөөсөн иргэддээ 21 мянгыг нь үргэлжлүүлэн өгье гэдэг МАН-ын санал уг нь маш их ач холбогдолтой байлаа. 21 мянган төгрөгийг олгуулахгүйн тулд зарим нь “аавынх нь архины мөнгө” гэдэг яриа тараасан. Түүгээр архи авч уусан хүн байсан л байх. Тэгэхдээ түүгээр амьжиргаагаа залгуулж ирсэн айл өрх хэдэн мянга дахин олон байгаа гэдэгт би эргэлздэггүй. Архи уухаа хүрвэл хүүхдийн мөнгөөр ч ууна.

-Тэгээд УИХ-д Бүлэггүй дөрвөн жил явах хувилбар МАН-д байж болох уу?

-Бүлэг байгуулагдаж л таарна. Үндсэн хуулиар тийм. Яах вэ, АН нэн тэргүүнд өөрсдийнх өө ашиг сонирхолд нийцүүлж шийдэх гол хуулиудаа МАН-ын бүлэггүй сиймхийгээр батлаад авъя л гээд байгаа юм. Орон нутгийн сонгуулийн хуулийг яг бодсоноороо, зөвхөн АН-д ашигтай байдлаар баталчихлаа шүү дээ. Ийм явдал Монголын Парламентын түүхэнд анх удаа тохиолдож байна. Эд нар МАН-ын бүлгийг байгуулахгүй байснаараа бид хэдийг дөнг өлөө гэж бодоод баясаад байх шиг. Үнэн хэрэгтээ ард түмний эрх ашгаар тоглоод байгаагаа ойлгохгүй байгаа юм.

-МАН сонгуулиар ард түмний 40 хувийн саналыг авсны хэрэг, сүүдрийн Засгийн газар байгуулдаг ч юм уу, сөрөг хүчний идэвхтэй, бас мэдээж өгөөжтэй арга механизмыг Бүлгээс ангид хэрэглэж болох мэт?

-Би дээр хэлсэн дээ, юм дөнгөж эхэлж байна аа гэж. Төлөвлөж бодсон зүйл бидэнд бишгүй бий. Сүүдрийн Засгийн газрын тухайд манайхан бас ярилцдаг л сэдэв. Монголд сүүдрийн танхим ажиллах хууль эрх зүйн орчин тун дулимаг шүү дээ. Гэхдээ түүнийг эхлүүлж болно.

Сур. Ө.Энхтүвшин 1989 онд ЗХУ-ын Коммунист намын Төв хорооны дэргэдэх Нийгмийн ухааны академи төгсөж, түүхийн ухааны доктор цол хамгаалжээ. МАХН-ын Төв хорооны дэргэдэх Нийгмийн ухааны институтэд эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтнаар ороод удаагүй байтал уг институт санхүүжилтгүйн улмаас татан буугдсан байна. Шинжлэх ухааны цолтон ажилгүй болов. Олны жишгээр ганзага үүрч наймаанд явах, аль эсвэл ШУА-д ажилд орох гэсэн хоёр хувилбар бодчихоод, юу ч гэсэн хэсэг амрахаар төлөвлөв. “Цаадах чинь хоёр ширхэг савхин цамц аваад Орос руу гарсан гэж байгаа. Галт тэрэгний цонхоор цамцаа зарах санаатай толгойгоо цухуйлгачихсан явахыг нь манайхны нэг хараад бидэнд ярьж бөөн инээдэм болж байлаа. “Нөгөө круглый отличник Энхтүвшин чинь...” гээд л. Энхтүвшин яаж наймаа хийх вэ дээ, ясны политик хүн шүү дээ” хэмээн түүнтэй хамт Москвад сурч байсан нэгэн хуучиллаа. Хөдөө өссөн, тэгээд их сургуулиа Монголд төгссөн түүнийг академид орос хэл дээр цол хамгаалах гэж нэлээд “ядарна” хэмээн төсөөлж байтал Ө.Энхтүвшин хамгийн шилдэг докторант болж байж. “Энхтүвшинг хүмүүс улс төр хөөсөн уйтгартай хүмүүсийн нэг гэж боддог байх. Бас хорчин болохоороо л улс төрөөс шахагдахгүй яваад байдаг ч гэж хардаг л байх. Нэг их цэмцгэр, халдаж боломгүй ч юм шиг төрхтэй хүн шүү дээ. Энхтүвшингийн хувьд намын дарга болтлоо өссөн шалтгаан нь зөвхөн хүн чанар нь л юм. Тууштай, үнэнч. Улс төрийн нам амьд организм юм бол тэнд хүн чанар ч бас үнэлэгддэгийг Ө.Энхтүвшингийн карьераас харж болно. Нэг тийм тогтуун хүч ханхийлгэж яваа л улстөрч юм даа. Цаадах чинь хамт байхад сонирхолтой, “аймаар” этгээд шүү дээ. Шооч гэж. Хүн явуулахаараа бүр “зуураад” хаячихна. Нөхрийнхөө төлөө, өөрийнхөө байр сууриа хамгаалж бусадтай гар зөрүүлчихээд, “цэмцийж” л явах. Түүний мэдрэмж, төсөөлөн бодох, анализ хийх чадвар энэ тэр бол “галзуу” шүү”. Москвагийн академийн дотуур байранд нэг өрөөнд амьдарч байсан анд нь үүнийг өгүүлэв. 1990 он. Шинжлэх ухаанаа хөөх үү, эсвэл... Яг энэ үед “Үнэн” сонины үүдэнд академийн найз Ц.Балдоржтой таараатахав. Юу болж, ямар төлөвлөгөөтэй байгаагаа дуулгатал “Би нэг шинэ сонин гаргах гэж байна. “Ардын эрх” гэж. Ном дориун үзсэн чамд таарсан шинэ ажил байгаа. Би хэнийг тавихаа яг бодоод явж байлаа” гэж. Ийнхүү Ө.Энхтүвшин байнгын ажиллагаатай парламентын анхны сурвалжлагчаар ажиллаж эхэллээ.

-Өглөөний шуурхай дээр АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Бейкерийн анхны айлчлалын сурвалжлагыг маань Бал “алж” өглөө. Уг нь би тэр сурвалжлагадаа Монгол, Америкийн харилцааны түүхийг нэлээд эрэн сурвалжилж, сонирхолтой баримтаар “амьдруулсан” гэж өөрийгөө тоож байлаа. Тэгтэл Бал нэг их шогширч ирээд л, баахан сэтгүүлчдийн дунд жинхэнэ “будаа” болгож байна шүү. “Бейкер ямар онгоцоор, хэдэн бие хамгаалагчтай ирсэн, юу идэв, нохойг нь хэн гэдэг, эхнэр нь ямаршуу эмэгтэй юм. Ийм л юм олж мэдэх ёстой, мэдэв үү. Дахиад ийм балай түүх мүүх бичвэл явуулна шүү” гэлээ дээ. Уур хүрээд явчихсан. Хурлын дараа өрөөнд нь давхиад орлоо. “Би эрдэмтэн хүн. Чи муу хүнийг нийтийн өмнө гутаагаад байхдаа яадаг юм. Чи миний бичсэн шинжлэх ухааныг ойлгохгүй. Юуны чинь хоол моол, нохой гахай. Би тийм юм бичих ч үгүй” гэж хэллээ. Тэгсэн өнөөх чинь инээгээд, “Миний найз иймхэн юман дээр эмзэглэж байгаа бол сэтгүүлч болохгүй шүү. Бид ямар судалгааны ажил хийж байгаа биш. Сонин гэдэг чинь сонин л юм нэхдэг байхгүй юу. Худлаа гэвэл чи цаад “уруул”-аасаа (Б.Ганболд) асуухгүй юу. Миний зөв шүү. За яах вэ, би чамайг гомдоосон бол хоёулаа шил юм хувааж ууя” гээд хаалгаа түгжив. Бид шил юмны ард элдвийг хөөрөлдөж, хөхрөлдөж суугаад салахдаа нэг зүйлийг тохирсон нь би сэтгүүлчээр үлдэх шийдвэр байлаа. Тэгээд л би сонины хүн болсон доо. Эхний хоёр жилд нь Парламентын сурвалжлагч, тоймчоор ажилласан. Эдийн засгийн мэдээллийн хэлтсийн дарга, хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга боллоо. Сонинд ажилласан таван жил миний хувьд улс төрд хөл тавих хамгийн том сургууль болсон юм. Ялангуяа парламентын тоймчоор ажиллаж байхад “Би эд нараас дутахгүй юм байна” гэсэн өөртөө итгэх итгэл, бас чиг эрүүл шар гозойгоод эхэлсэн юм даг. Сурвалжлагчаар ажиллаж, мэдээллийн яг гүнд нь байхдаа хууль боловсруулах ажлын дөртэй болж байлаа. Тэгэхэд монголчууд хууль төрөх үйл явцтай миний мэдээлснээр, тоймлож бичсэнээс минь танилцаж эхэлсэн юм шүү дээ.

-Тэгээд УИХ-ын сонгуульд өрсөлдсөн үү?

-1992 оны сонгуульд Хөвсгөл аймагт МАХНаас нэр дэвшлээ. Гэхдээ сонгуульд өрсөлдөнө гэж юу байдгийг огт мэдэхгүй хүн шүү дээ. Тэр жил сэтгүүлчдийг 21 хоног Америк руу явуулсан юм. Америкаас ирсэн өдрийн маргааш нь намаас дуудаад, Бага хурлаас намайг сонгуульд нэр дэвшүүлэхээр шийдсэнийг хэллээ. Тэгээд сольж өмсөх хувцсаа ч авалгүй, халаасандаа 100 төгрөгтэй, Хөвсгөл рүүгээ нисчихэж байгаа юм. 92 оны сонгууль гэж инээдэмтэй юм болж байлаа даа. Би бол бүр сонгогчдод юу ярихаа ч мэдэхгүй яваа шүү. Тоймчоор ажилласан тухайгаа ярих ч юм уу, бүү мэд. Б.Чимид гуайг л сонсъё гэж бодлоо. Гэтэл Б.Чимид гуай “Үндсэн хуулийн загалмайлсан эцэг” юм чинь Үндсэн хуулиа л яриад байх юм. Тараах материал ч үгүй, нөгөө 100 төгрөг маань ч үрэгдэхгүй, Хөвсгөлөөрөө 20 гаруй хоног яваад байлаа. Хаа ч очсон би дув дуугүй суугаад л, Чимид гуай нөгөө Үндсэн хуулиа, Дэнзэн гуай алт, дилерийн хэргийг хэрхэн илрүүлснээ, Төрөө бага залуудаа бичсэн хайрын шүлгээ уншаад л яваад байлаа. Гэтэл Галт суман дээр харин нэг өвгөн “Наана нь суугаад байгаа шар банди чинь юу хийж яваа юм” гэлээ. Тэгж л би анх удаа ам нээсэн нь “Намайг Энхтүвшин гэдэг. Би нэр дэвшиж яваа юм аа” гэж ганц дуугарсан даа. Тэгээд сонгууль дуусахад би ялагдсан. Манай гурав гараад, нөгөө намаас Ц.Элбэгдорж ялж байсан. Түүнээс хойш Хөвсгөлийн тойрогтоо УИХ-ын таван удаагийн сонгуульд нэр дэвшиж, гурав ялж, хоёр ялагдсан даа. Унаж, босож л явна. Унаж, ялагдаж, бүдэрч үзээгүй хүн бол ямагт онгон хангалаараа, эмзэг, “ногоон” л байдаг. Алдсан хүн өсдөг. Энэ бол зөвхөн улс төрд байдаг муруй биш шүү