УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатартай ярилцлаа.

-УИХ-аар 2020 оны төсвийн тодотгол хэлэлцэж байна. Цар тахал гарч, давагдашгүй хүчин зүйлээс болж, орлого тасраад байгаа энэ үед бид яах ёстой вэ?

-Их алдагдалтай л төсөв тодотгож байна даа. Төсөв бол орлого зарлага хоёр л гэсэн үг. Энэ хоёр тэнцчихвэл алдагдалгүй гэсэн үг. Гэнэт мөнгө орж ирж орлого ихэсвэл тодотгодог. Төсөвт орж ирсэн энэ мөнгөөр үйлдвэр барих уу, сургууль барих уу гэдгээ ярих гэж тодотгодог юм. Орлого орж ирнэ ээ гэж бодож байтал гэнэт унавал мөн тодотгодог. Энэ алдагдал дээр аль сургууль, аль эмнэлгээ хасах вэ гэдгээ л ярьдаг. Бид маш том алдагдал үүрч байна. Уул уурхайн экспортын баялаг 25 хувиар орж ирнэ гэж тооцоолж байснаасаа уналаа. Гэтэл Оюу толгой, рио тинто 100 хувь явдгаараа явж байгаа. Цар тахлын үед онцгой байдал үүсч, давагдашгүй хүчин зүйл бий болоод байна. Энэ үед Оюу толгойтой хэлэлцээрт орооч ээ. Ц.Даваасүрэн, Тэрбишдагва, Бат-Эрдэнэ аварга гээд олон гишүүд Засгийн газарт Оюу толгойтой хэлэлцээрт орох эрх зүйн боломж өгсөн. Төсөв ярьж л байгаа бол орлогоо ярь. Орлогын хамгийн том боломж Оюу толгой.

-Цар тахлаас болж нүүрс тээврээ зогсоосон үед Оюу толгой 100 хувь тээврээ хийж байсан юм уу?

-Рио тинто монголын улстөрчдөд нөлөөтэй байна. Монголын Засгийн газрыг барьцаалсан байна гэж би үзэж байна. Өнгөрсөн хугацаанд 71 тонн алт, 250 тонн алттай тэнцэх баялаг Оюу толгойгоос гарсан. Далд уурхай ашиглалтад орохоор бүр ч их нэмэгдэнэ. Оюу толгойг шалгах ажлын хэсэг өнгөрсөн парламентын үед байгуулагдаж, эрх зүйн орчныг бүрдүүлсэн.

-2020-2021 оны улсын төсвийн төсөөлөл нэлээд өөдрөг байгаа...

-Сангийн яам өөрөө мөнгө тарьдаг байгууллага биш шүү дээ. Жирийн иргэд татвар төлөгч, бизнес эрхлэгчдээс мөнгийг нь хурааж авдаг л байгууллага. Тэр мөнгөө буцаагаад бизнес эрхлэгч болон жижиг дунд үйлдвэрлэгч, жирийн иргэдэд хуваарилдаг. Өөрөөс нь аваад, өөрсдөд нь буцааж хуваарилахдаа заавал зөвшилцөж байх явдал бол нийгэм, эдийн засгийн үндсэн зарчим. Үүнийг Нийгэм, эдийн засгийн гурван талт хэлэлцээрээр хийдэг. Сангийн яам, Засгийн газар бизнес эрхлэгчдээс хэдэн төгрөг хурааж авсан, хаанаас яаж авав, энийгээ яаж зарцуулах вэ гэдгээ Үйлдвэрчний эвлэл, Ажил олгогчдын нэгдсэн холбоотой зөвлөлдөж, зөвшилцсөн үү. Хуулиараа зөвшилцөх ёстой юм. Энийг хангалттай хийгээгүй, өрөөн дотроо өөрсдөө бодоод суугаад байсан байж болно шүү дээ. Энэ жил хасах нэг хувийн өсөлттэй эдийн засагтай байгаа шүү дээ. Хасах нэг гэдэг онцгой аюултай тоо. Ирэх жил 2021 онд нэмэх 7.2 хувийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний бодит өсөлт бий болно гэж Сангийн яам оруулж ирлээ. Үндсэндээ 8.2 хувийн өсөлт орж ирж байна. Энэ бол зүгээр л тэнгэрээс таатаг тоо биш.

Энэ дээр тулгуурлаж бид төсвөө хийнэ. Мөнгө хэвлэж, юмны үнийг хөөрөгдөж, эдийн засгаа өсгөнө гэж байгаа бол андуурал. Арай тэгж бодоогүй байх. Яг аль уурхай, аль ашигт малтмал дээр юм өсөх гээд байгаа юм бэ. Эсвэл юу үйлдвэрлэх гээд байгаа юм. Төсвийн төсөөлөл ийм өөдрөг байгаа нь ямар бодит дүн шинжилгээ, шинжээч экспертийн дүгнэлт гаргасан юм. Олон улсын аль байгууллагын барометрийг ашигласан юм бэ гэдгээ тодорхой болгох нь хамгийн чухал. Бид бодитойгоор төсөвлөдөг болмоор байна. Бодитойгоор төлөвлөдөг болмоор байна. Ийм гурван зүйлийг төсвийн хэлэлцүүлгийн үеэр би илэрхийлсэн. Эдийн засгийн өөдрөг байдлыг мэргэн хүн шиг тааж бичдэггүй юм аа. Ямар шинжилгээ, дүгнэлтүүд гарсан юм бэ гэдэг чухал. Хоёр жил уначихсан, одоо босох гээд байна гэдэг тайлбар яриад байгаа юм л даа.

-Төсвийн мөнгөнд зардал нэмэгдсэн байна лээ. Орлого буурсан үед яагаад ийм өөрчлөлт төсөвт оров?

-Гадаад төслийн зээлийн ашиглалт 276 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэж байгаа. Гадаадаас зээл авах юм бол энэ зээлийг буцаагаад төлөх ашигтай төслүүд рүү оруулах ёстой гэх зарчмын агуулга бий. Шууд халамжинд явуулж болохгүй гэсэн зарчим байгаа. Энийгээ зөрчөөд энэ 276 тэрбум төгрөгөөр хүүхдийн мөнгө болон хүнсний талон дээр 74.8 тэрбум төгрөг зарцуулж байгаа, ажилчид болон хувиараа бичил аж ахуй, хөдөлмөр эрхлэгчдэд 42.4 тэрбум төгрөг өгнө. Энэ мөнгийг хэдэн улстөржсөн дарга нар шийдэх юм бол нам дагаж сонгуульд явдаг эрх баригч нарын багийн дарга нар л авах хэрэг гарна шүү дээ. Энэ дээр тухайлсан эмэгтэйчүүдийн байгууллага, өрх толгойлсон эмэгтэйчүүдийг төлөөлдөг байгууллага, үйлдвэрчин, ажил олгогч бизнес эрхлэгчдийн төлөөллийн байгууллагатай зөвшилцөөрэй гэдгийг л дахин дахин хэлээд байгаа. Халамж хэтэрч байгаа нь товчхондоо гадаадаас мөнгө зээлээд л хэтрүүлж байгаа юм. Зээл, тусламжаар хөгжсөн орон энэ дэлхийд үгүй. Энэ хүнд байдлаас бид гармаар байна, ингэхийн тулд Оюу толгойтойгоо илэн далангүй яриач ээ. Намайг Оюу толгой ярихаар томоор сэтгээч ээ гэдэг. Оюу толгойгоос өөр том нь манай Монголд юу байгааг би мэдэхгүй байна.

-Та Засгийн газарт ямар шаардлагыг тавив?

-Эрдэнэт үйлдвэр төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын хувьцааг төрийн өмчийн бүртгэлд авах. Мөн холбогдох төлбөр тооцоо суутгалыг даруй хий, 400 сая ам.доллар улсаас шамшигдуулаад авсан гэх мэдээлэл байдаг. Энийгээ улсдаа яаж авах юм, улсад энэ хувьцааг нь ав аа гэдэг Засгийн газрын 2018 оны долдугаар тогтоол гарсан. Энэ хэрэгжээгүй. Жирийн ард иргэдийн аж ахуйг хяргачих гээд байдаг хэрнээ том юм хийж байгаа Оюу толгой, рио тинто, Гокийн 49, 51 хувийнханд Засгийн газар барьцаалагдсан байна. Үүнийг шийдээч ээ гэдгийг Засгийн газарт тавьсан.

-Дотооддоо бонд босгох талаар Сангийн сайд ярьж байгаа. Бэлтгэл ажлыг нь хийж байна гэсэн. Маш өндөр хүүтэйгээр бонд босгох болов уу гэж харагдаад байгаа?

-Жилийн 10 хувийн хүүтэй гэж яригдаж байгаа. Энэ бол хойч ирээдүйгээсээ бид дээрэм хийж байна гэсэн үг. Ирээдүйд төлөх үр хүүхдээсээ зөвшөөрөл авахгүйгээр тэдний төлөх мөнгийг өнөөдөр бид зээлж, идэж ууна гэдэг нь энэ үеийн монголчууд маш хариуцлагагүй амьдарч байна гэсэн үг. Өнөөдрийн Засгийн газар, улстөрчид бид харамсалтай байна. Би зөвхөн шүүмжлээгүй. Эндээс гарах арга зам нь уул, уурхайн томоохон төсөл хөтөлбөрүүд дээр хэдэн бүлэглэлүүд ууж идэх биш, ард иргэдэд яаж ашигтай байлгахав гэдгийг 16 жил ярьж байгаа шүү дээ. Энэ асуудлыг засахын төлөө иргэний нийгмийн байгууллага, ард иргэд, сэтгүүл зүйн салбарын ажилчид бид бүгд эрвийх, дэрвийхээрээ ажиллах ёстой. Эрх баригчдыг буруутгаж байна гэхээсээ илүү энийг яаралтай засах ёстой. Нябо Монголыг удирдаж болохгүй ээ. Татвар төлөгчдийн байр суурийг магтан дуулдаг шүү дээ. Тэгэхээр төсөвтөө л оруул л даа, тэдний байр суурийг. Их хурал дээр төсвийг ярилцахаас өмнө нийгэм эдийн засгийн гурван талт түншлэл, төсвийг ярьчихаад хувилбарыг нь оруулж ирдэг. Энэ бол баруунд байдаг зүйл.

-2020 оны төсөв хэт их бүтээн байгуулалттай болсон. Мөрөөдлийн лист гэж хэлж болохоор энэ төсвөө одоо засах гэж байна. Үүнийг засах ямар арга зам байна?

-Төсөв төлөвлөхдөө хэзээ ч мэргэжлийн шинжээч, мэргэжлийн байгууллагуудын дүгнэлтийг сонсдоггүй. Зураг төсөл байхгүй зүгээр л мөрөөдлийн листийг жагсаагаад л давхчихаж байгаа юм. Эндээс гарах арга зам юу вэ гэвэл хянадаг аудитын байгууллага нь аудит шиг л бай л даа. Аудит үгүй ээ мөн сайн ажиллаад байдаг, төсвийн хулгай, төсвийн сахилга бат улам задгайраад байдаг. Хагалгаа амжилттай боллоо, өвчтөн нас барчихлаа гэдэг үг бий шүү дээ. Үүн шиг аудит амжилттай аудиталлаа, төсөв хулгайгаар дүүрэн байлаа. Хулгай дүүрэн байгаа учраас л энэ дотор олон цоорхой гарч байгаа шүү дээ. 500 сая төгрөгөөр барьчих цэцэрлэгт хүрээлэнг зургаан тэрбумаар барьж байгаа явдал бол Монголын гутамшиг юм шүү дээ. Энэ дээр аудит хам хулгайч юм уу даа. Зургаан тэрбумын хүмүүсийг зөв өө гээд дүгнэдэг нь. Ганц нэг арай хэтэрсэн юм дээр зөвлөмж гаргалаа гэдэг. Зөвлөмж нь яасан гэхээр зөвлөмжийг хэрэгжүүлэх албагүй ээ гэдэг. Тэгвэл аудит байх хэрэг юу байгаа юм. Ийм л төрийн хулгайчдад ээлтэй тогтолцоог засахын төлөө явж байна.