Монголын усны үндэсний хорооны дарга Ц.Бадрахтай ярилцлаа.

- Усны тухай 50 орчим хууль тогтоомж, Ус үндэсний хөтөлбөр, Голландтай хамтран боловсруулсан усны менежмент, төлөвлөгөө, хариуцдаг байгууллагууд нь байсаар байтал яагаад усны ажил урагшлахгүй байна вэ?

Монголын усны асуудал байгалиас, өөрөөр хэлбэл хуртай, хургүй жилүүдээс ихээхэн хамаардаг учир байгууллагуудын үйл ажиллагаа ч үүнийг дагадаг. Тэгэхээр бид усны өөрчлөмтгий байдалд нийцсэн уян хатан зохицуулалт, өөрчлөлтийг хийж байх хэрэгтэй. Өнгөрснөө эргээд харахад ч гэсэн үе үе өөрчилж байсан. Тухайлбал Оюу-Толгойн гэрээтэй холбоотой нэмэлт заалтуудыг Усны хуульд оруулсан. Харин одоо гадны хүмүүсээр усны эрэл, хайгуул хийлгэх үү үгүй юу гэдэг нь маргаантай байна. Гэх мэтчилэн хууль тогтоомжид засах зүйл нэлээдгүй бий. Усны харилцаа гэдэг маш төвөгтэй учир бидний хуучин арга барил, механизм үүнийгээ гүйцдэггүй.

Түүнчлэн усны аюулгүй байдлын төлөвлөгөөний тухай асуудал ч яригдаж байна. Учир нь гэрт чинь ус тасарвал яах вэ, зэвтэй ус уулгаад байвал хэн хариуцах вэ гэдгийг зохицуулах шаардлагатай болж байна. Туул голын сав газрын ус дэлхийд нэн цэвэрт тооцогддог ч бид зэвтэй ус уугаад сууж болохгүй биз дээ?

Энэ мэтээр усны хариуцлагын механизм, зарчим хоёр нь доголдоод байгаагаас усны ажил урагшлахгүй байна. Хуулиуд байгаа ч олон салбарт тарчихсан байдгаас хоорондоо уялдаагүй. Тухайлбал БОНХЯ усны нөөцийг хариуцдаг байхад БХБЯ усны дэд бүтцийг хариуцдаг. Гэхдээ хуулиуд нь хоорондоо холбоогүй. Ус бохирдуулсны төлбөр авах тухай хууль гараад багагүй хугацаа өнгөрч байгаа ч хуулийг дагалдан гарсан ямар ч журам алга. Агаар бохирдуулсны төлбөр авах нэг хэрэг. Харин ус бохирдуулсны төлбөр авах ажил маш нарийн бөгөөд тухайн бүс нутаг, усны чанараасаа хамаараад өөр өөр байдаг.

Усны хууль тогтоомжууд цаг үеийнхээ шаардлагыг гүйцдэггүй. Хууль гараад удаагүй байтал шинэ хэрэглээ гараад ирдэг.

- Танай байгууллага усны талаар салбар дундын зохицуулалтыг хийдэг. Тодруулбал уг зохицуулалтыг хийхэд чухам ямар хүндрэлүүд гардаг вэ?

Бид усны харилцаа гэж чухам юу болохыг ойлгодоггүй. Усны харилцаа гэдэг хувь хүн усаа яаж ашиглаж буйгаас эхэлнэ. Хэр их усаар шүдээ угаах, усаа гоожуулсан чигээр нь орхих уу гэх мэт. Цаашлаад төрийн байгууллагуудын ус хэрэглэгчтэй үүсгэх харилцаа, байгууллагуудын хоорондын харилцаа, үйлдвэрлэгчдэд хандах харилцаа гэх зэргээр улам нарийсна. Тэр тусмаа төрийн байгууллагуудын харилцаа бодлогын чанартай зүйл дээр нэгдэх ёстой. Гэтэл яамдаас эхлээд энэ харилцаа тасарчихсан. Төлөвлөгөөнүүд нь авцалддаггүй. Төрийн байгууллагууд дураараа усны талаар тендер зарладаг. Усны чанар гэхэд ганцхан Эрүүл мэндийн яаман дээр эзэнгүй байна.

Байгаль орчны ТББ гэхэд л 800 орчим байна. Тэдний тал нь ямар нэгэн гол усны нэртэй.

- Ус хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн талаар та юу хэлэх вэ?

Хангалтгүй. Хоёр асуудал байна. Нэгдүгээрт үнэ тарифыг өөрчлөх. Хоёрдугаарт усны томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэх. Усны чиглэлээр орон нутагт том эрх мэдэл төвлөрдөг. Уснаас авдаг төлбөр орон нутгийн төсөвт ордог. Хуулиараа орон нутгийн удирдлага уснаас олсон орлогынхоо 55 хүртэлх хувийг эргүүлээд усандаа ашиглах ёстой. Гэтэл энэ ажил хийгдэхгүй байна. Зөвхөн мөнгө авахаа л боддог. Усыг хамгаалах, арвижуулах асуудлыг орон нутгийн удирдлагууд орхигдуулсаар ирсэн. Тиймээс хот суурин газрууд усны алдагдал хүлээдэг.

- Монгол улс усны хэрэглээнийхээ 90 гаруй хувийг нийт нөөцийн хоёр хүрэхгүй хувийг бүрдүүлдэг газрын гүний уснаасаа хангадаг. Байдал энэ хэвээр үргэлжилвэл удахгүй усны хомсдол үүснэ гэж судлаачид ярьж байна. Гэтэл нөгөө талаас уул уурхайн хөгжихийн хэрээр усны хэрэглээ улам ихэсч гадаргын усаа ашиглаж эхлэхээс өөр аргагүй болно. Гэтэл усны ажил явдаггүй. Үүнийг яах вэ?

2005 онд Засгийн Газраас ойрын ирээдүйд усны хэрэглээгээ газрын гүний болон гадаргын уснаас 50:50 гэсэн зарчмаар хангадаг болъё гэсэн шийдвэр гарсан шүү дээ. Гэтэл одоо бахь байдгаараа. Үүнээс гарсан нэг ололт бол усны дэд бүтэц бий болж, хүмүүсийн усны боловсрол дээшилсэн. Гэтэл усны боловсрол сөрөг талтай болж ирсэн. Хүн болгон усны асуудлыг ярьдаг. Байгаль орчны ТББ гэхэд л 800 орчим байна. Тэдний тал нь ямар нэгэн гол усны нэртэй. Ингээд усаар улс төржиж эхэлсэн. Улс төржилтөөс болоод Хэрлэн говь зэрэг чухал төслүүд унасан. Усны ажилд мэргэжлийн бус хүмүүс орох хэрэггүй.

Хөгжингүй орнууд анхнаасаа гадаргын усаа ашиглах менежменттэй явж ирсэн. Манайх ийм чиглэлд түргэн шилжих хэрэгтэй.

Ц.Бадрах: Усыг улс төржүүлэхээ больё

Ц.Бадрах: Усыг улс төржүүлэхээ больё