МАХН-ын дарга, Монгол Улсын Ерөнхий сайд С.Батболдын 

МАХН-ын XXVI Их хуралд тавьсан

“Шинэчлэл, Манлайлал, Хөгжил” сэдэвт улс төрийн илтгэл

Та бүхнийхээ амар амгаланг айлтгаж, намын хамт олныхоо итгэл сэтгэлийг тээж, эх орныхоо өнцөг булан бүрээс хуран цугларсан төлөөлөгчиддөө чин сэтгэлийн баяр хүргэж, зочиддоо гүн талархал илэрхийлье.

Өнөөдөр МАХН-ын удирдах байгууллага болох XXVI Их хурал үйл ажиллагаагаа эхэлж байна. Манай намын үе үеийн Их хурал Монголын нийгмийн анхаарлын төвд байсаар ирсэн. Учир нь их хурал бүрээс намын амьдралын төдийгүй Монгол Улсын хөгжилд нөлөөлөхүйц жинтэй шийдвэрүүд гардаг. Энэ удаа ч мөн адил манай намын их хурал руу олон нийтийн анхаарал хандаж байна.

Арвин ургацынхаа ард гарч амсхийж буй тариаланчид, айсуй өвлийг их ажлаар угтаж буй малчид, амьдралынхаа ирээдүйг эргэцүүлж яваа залуус, алдаа оноог минь дэнслэх ахмадууд, хүүхдүүдийнхээ сургалтын төлбөр, банкны зээлээ хэрхэн төлөх вэ, яаж ажилтай орлоготой болох вэ гэж санаашран буй хүмүүс, тэтгэвэр, тэтгэмж, халамж, даатгалын үр өгөөжийг тооцож суугаа иргэд, шинэ бүтээн байгуулалт, ажлын байр бий болгох талаар сэтгэж зүтгэж яваа  бизнес эрхлэгч бүгд та бидний шийдвэрийг хүлээж байгаа. Та бидний гаргах шийдвэрүүд нь улс орны хөгжил цэцэглэлт, түмэн олны ажил амьдралтай  шууд холбоотой учраас тэр билээ.

Хамгийн их догдлон харж буй хүмүүс бол манай намын мянга, мянган гишүүд, дэмжигчид юм. Тэдэндээ их хурлын төлөөлөгч та бүгдийн өмнөөс  халуун дотно мэндчилгээг дэвшүүлж, сайн сайхныг хүсэн ерөөе.

Их хурлын эрхэм төлөөлөгчид өө,

Улс орондоо шинэ эдийн засаг, зах зээлийн харилцаа, улс төрийн ардчиллыг тогтоон төлөвшүүлж, хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулахаар 20 жилийн тэртээгээс бидний сонгосон зорилт амжилттай хэрэгжсээр байна. Энэ бодит хөрс суурин дээрээ тулгуурлаж “шилжилтийн” гэсэн сэтгэлгээг цэглэж, их бүтээн байгуулалт өрнүүлэх, хөгжилтэй улс орон, бүтээгч ард түмэн болох түүхэн цаг үе тулж ирлээ гэж манай нам үзэж байна.

Их бүтээн байгуулалтын агуулга зорилт нь монгол хүнийг бүх талаар хөгжүүлж, иргэн бүр тав тухтай, хангалуун амьдрах  нөхцлийг бүрдүүлэхэд оршино.

Улс орныхоо цаашдын хөгжлийн асуудлаар том зорилго, зорилт дэвшүүлэх, түүнийгээ биелүүлэх, үүнд учрах сорилт бэрхшээлийг даван туулах чадвартай улс төрийн хүчин бол МАХН юм гэж ард иргэдийн маань дийлэнх олонхи нь үзэж байгаа. Үүнийг удаа дараагийн сонгуулийн дүн ч харуулсан. Сүүлийн үеийн судалгааны дүн ч бас ийм байна. Энэ бүхэн манай намд урам зориг хайрлаж, эрч хүч, итгэл найдварыг бадрааж, улс орноо үсрэнгүй хөгжүүлэхэд бусдаас илүү хариуцлага хүлээх, түүхэн үүргийг бидэнд дахин оноож байна.

Сэтгэлгээгээ, үйл ажиллагаагаа шинэчилж, өнгөрснөө зөв дүгнэж, ажил үйлс, зохион байгуулалтаа цаг үеийн шаардлагад нийцүүлэн өөрчлөн сайжруулж, бодлого зорилгоо улам тодорхой болгож, бодитоор хийж бүтээж байж л манай нам ард түмнийхээ итгэл, найдварыг биелүүлэх болно.

Дэлхий дахинаа өрнөж буй даяарчлалтай холбогдон Монгол Улсын гадаад байдал ч өөрчлөгдөж  байна. Даяаршиж буй дэлхий ертөнц, өөрчлөгдөн буй өрсөлдөөнт нийгэмд оршин тогтнож, улмаар хөгжил дэвшлийн манлайлагч улс төрийн хүчин байхын тулд цаг ямагт шинэчлэгдэж байх учиртай. МАХН өөрийгөө өөрчилж шинэчилсээр ирсэн. Сүүлийн 20 жилийн түүх үүнийг гэрчилнэ. Цаашид ч тийм байх болно. Тиймээс манай намын шинэчлэл нь өөнтөгч нэгний хэлж байгаа шиг “өнгөлөн далдлалт” биш үүрэг хариуцлагаа ухамсарласан үйл ажиллагааны шинэчлэл юм. Өргөн олон түмнийхээ тусад, улс орноо хөгжүүлэхийн тулд шинэчлэгдэх ёстойгоо ухамсарлаж байна. Өнөө маргаашийн эсвэл сонгуулийн хугацаагаар хэмжигдэх “богино зайн” биш угтан ирэх 20 жилийг тоссон урт хугацааны стратеги бүхий шинэчлэлийн тухай ярьж байна. Үүний тулд та бид туулж ирсэн 20 жилийнхээ туршлага, сургамжийг эргэн санах учиртай.

НЭГДҮГЭЭР ХЭСЭГ

Ардчилсан өөрчлөлтийн 20 жил: түүхэн сургамж, өнөөгийн байдал

1990 оны эхнээс идэвхжиж эрчимжсэн нийгмийг өөрчлөн байгуулах, ардчилах үйл явцын эхний оргил үр дүн бол мөн оны 7 дугаар сард болсон тэр үеийн БНМАУ-ын АИХ-ыг сонгож байгуулах анхны ардчилсан, чөлөөт сонгууль байлаа. Үр дүнд нь олон намын төлөөлөлтэй төрийн  эрх барих төлөөлөгчдийн дээд байгууллага- АИХ, байнгын ажиллагаатай хууль тогтоох дээд байгууллага Улсын Бага Хурал гэсэн 2 танхимтай парламентын шинэ хэв маяг хэлбэршин тогтсон нь чухал ололт байлаа. Үр дүнд нь хүний эрх, эрх чөлөөг олон улсын нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээний стандартад хүргэж хууль эрх зүйн хувьд баталгаажсан гэж хэлж болно.

Энэ цаг үеэс эхлэлтэй удаа дараагийн парламентаас гаргасан бодлогын шийдвэр, түүнийг хэрэгжүүлэх үүрэг хүлээж байгуулагдсан Засгийн газруудын үйл ажиллагаа нь ардчилсан өөрчлөлтийн гэх тодотголтой өнгөрсөн 20 жилийн өнгө аясыг тодорхойлж ирлээ.

Өнгөрсөн 20 жилд эдийн засгийн уналт өсөлт, иргэдийн амьжиргааны эрсдэл, улс төрийн ялалт, ялагдал, түүнийг дагасан Монгол хүний бахархал омогшил, бухимдал, цөхрөл цөм багтана. Энэ хэрээр алдаа онооны арвин сургамж үлдээжээ. Иймд өнгөрсөн түүхээ  эргэцүүлж нухацтай дүгнээд улс орныхоо ирэх 20 жилийг ухаалгаар харж, бодлого зорилтоо тодорхойлох нь улс төрийн туршлагатай, тулхтай намын өөртөө хүлээх журамт үүрэг мөн.

Ардчиллын 20 жилийн ойн хүрээнд ололт амжилтаа бид бишгүй ярьж байгаа. Үнэхээр ч ололт амжилт бий. Тухайлбал улс төрийн салбарт шинэ Үндсэн хуулиа баталж, үндсэн хуульт төрийн байгууллагын тогтолцоо, парламентат ёс, олон нам, иргэний нийгэм, өрсөлдөөнт чөлөөт сонгууль хэлбэршин тогтнож, улс төрийн эрх, эрх чөлөө хүртээмжтэй болсон.

Эдийн засгийн салбарт, өмчийн болон аж ахуйн олон хэлбэр, хэвшил бий болж, хувийн өмч хуулиар хамгаалагдаж, өдгөө ДНБ-ний 70 орчим хувийг хувийн хэвшил бүтээж байна. Улсын үйлдвэрийн газрууд, мал сүрэг, орон сууцны хувьчлал, газар өмчлөлийн шийдвэрүүдийг гаргаж, эдийн засгийн харилцааг зах зээлийн зарчимд нийцүүллээ. Үүний үр дүн ч гарч байна. Тухайлбал эрдэнэт мал сүргийн тоо хорин жилд 10 гаруй саяар өслөө. “Атрын III аян”-ыг эхлүүлснээр газар тариалангийн үйлдвэрлэл сэргэж, үр тариа, төмс, хүнсний ногооны дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангах үндсийг бүрдүүллээ.

Гадаад худалдаа, валютын ханш, үнэ, дотоод, гадаад хөрөнгө оруулалтыг чөлөөтэй болгож, эдийн засаг бүхэлдээ нээлттэй боллоо. Дэд бүтцийн салбар хөгжиж өнгөрсөн хорин жилд хатуу хучилттай авто зам 2824 км болж 2.4 дахин нэмэгдсэн бол үүрэн холбоо хэрэглэгчид давхардсан тоогоор 2.3 саяд хүрлээ.

Нийгэм, оюун санааны амьдралд үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, шүтэн бишрэх, бүтээн туурвих эрх, эрх чөлөө бүрэн нээлттэй болж, олон ургальч үзэл, чөлөөт хэвлэл, эвлэл, холбоод, сүм хийд, шашны нэгдэл, бүлгүүд нийгэмд байр сууриа бодитой эзлэх боллоо. Боловсрол, соёл, эрүүл мэнд, халамж, даатгал, нийгмийн үйлчилгээний бусад бүх салбарт улсын болон хувийн хэвшил зэрэгцэн оршиж, өрсөлдөн уралдах болсон. Соёл, урлаг, шинжлэх ухааны салбарт шинэ санаа, нээлт бүхий үнэ цэнэтэй оюуны бүтээл туурвигдах нөхцөл бүрдлээ.

Монгол хүний бие бялдар, билиг оюуны авъяас чадвар, мэдлэг ухааны үнэлэмж дэлхийн тавцанд гарлаа. Спорт, урлагийн салбарт олимп, тив, дэлхийн олон аваргууд төрлөө.

Монгол хүн оюун ухаан, мэдлэг чадвараараа дэлхийд өрсөлдөж, нэр хүндтэй үйлдвэр, компани, урлаг, соёл, шинжлэх ухааны байгууллагад уригдан ажиллаж, олон улсын хөгжилд хувь нэмэр оруулдаг боллоо. Монголын компаниуд дэлхийн зах зээлд гарч, монголын гэсэн  олон брэндүүд бий болж эхэллээ.

Монгол Улсын гадаад харилцаа бүрэн нээлттэй болсноор манай улс олон улсын Валютын сан, Дэлхийн Банк, Азийн Хөгжлийн Банк, Дэлхийн худалдааны байгууллага зэрэг олон улсын нэр хүндтэй олон байгууллага, нийгэмлэг, эвсэл, холбооны бүрэн эрхт гишүүн болсон. Ингэснээр бүс нутаг, тив, дэлхийд бүрэн гарцтай болж, тэр түвшний бодлого, үйл ажиллагаанд оролцож, улмаар улсын дотоод хөгжилд таатай гадаад орчныг бүрдүүлж чадлаа.

Ийнхүү улс төр, эдийн засаг, нийгэм, оюун санаа, гадаад орчны хүрээнд гарсан эерэг, дэвшилттэй зүйл, ололт амжилтыг МАХН онцлон тэмдэглэж байна. Энэ амжилт ололтоор МАХН бахархах бүрэн эрхтэй. Манай намын мянга мянган гишүүдийн зүтгэл, оролцоо энд бий. Сайн үйлийг бүтээлцсэн МАХН-ын бүх гишүүддээ, улсынхаа нэрийг дэлхийд гаргаж, нэр төртэй амьдарч байгаа Монгол хүн бүртээ намынхаа Их хурлын өмнөөс халуун баяр хүргэж, амжилт хүсье.

20 жилийн ололт амжилтыг хамтран бүтээлцсэн бусад улс төрийн нам, хүчнүүдэд ч мөн талархлаа илэрхийлье.

Төлөөлөгч, нөхөд өө,

Өнгөрсөн 20 жилд энэ мэт гэрэл гэгээтэй, бахархах зүйл байгаа ч алдаа, эндэгдэл  багагүй гарсан. Гэхдээ энд өнгөрсөн үеийн бүх зовлонг тоочихгүй ээ. Тэгэх ч боломжгүй, тийм ч зорилготой Та бид цуглаагүй. Гагцхүү бидний бодлого, үйл ажиллагааны дутагдал, алдаа юу вэ? Түүнээс үүдэлтэй нийгмийн сөрөг үзэгдлийн үр дагавар, уршиг юу вэ? Түүнийг яаж засаж залруулах вэ? гэсэн сургамж, дүгнэлт, цаашдын бодлогоо ярих учиртай.

Энэ учир шалтгааны үүднээс 20 жилийнхээ өндөрлөгөөс эргэн харахад бид ямар хүндрэлтэй нүүр тулгараад байгааг багцалж үзвэл:

• Нэг:  Ядуурал, ажилгүйдэл буурахгүй байна,
• Хоёр: Байгаль орчны доройтол, хямрал газар авч байна,
• Гурав: Нийгэм эдийн засгийн шударга ёсны хүсэмжлэлд бид бүрэн хариу өгч чадахгүй байна.
• Дөрөв: Хүмүүжил, ёс суртахууны доройтолыг зохих ёсоор засаж залруулж чадахгүй байна.
• Тав: Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын дархлааг сайжруулах шаардлагатай байна.

Энэ таван багц  асуудал нь үнэхээр сэтгэл эмзэглүүлсэн, нэн тулгамдсан асуудал болоод байна. Эндээс 20 жилийн ололт амжилт ямар үнэ цэнээр ямар хохирол амсаж ирсэн нь харагдана.

Монгол хүнийхээ амьдралыг сайжруулах тал дээр сүүлийн 20 жилд дорвитой ахиц гаргаж чадахгүй байна гэсэн гашуун ч гэсэн үнэн дүгнэлтийг хийхээс өөр арга алга. Ядуурал, ажилгүйдэл манай нийгмийн хамгийн том “өвчин” болоод байна. Өнөөдрийн байдлаар аваад үзэх юм бол хүн амын 2-3 хувь нь чинээлэг, 60 орчин хувь нь дундаж орлоготой, 38 хувь нь ядуу байна. 20 жил өөрчлөлт шинэчлэлт ярьж, том бодлого хөтөлбөр дэвшүүлж, уйгагүй их ажилласан ч гэсэн бид хүссэн амжилтандаа хүрсэнгүй. Ард түмний минь амьдрал сайжирсангүй. Дэлхий Банкны судалгаагаар 1998 онд хамгийн өндөр буюу 43 хувьтай байсан ядуурал аажмаар буурч байгаа хэдий ч Статистикийн газрын мэдээгээр 2009 оны байдлаар иргэдийн маань 38.7 хувь ядуу амьдарч байна. Харьцуулалтын аргын ялгаа байгаа ч энэ тоо нь нэг л зүйлийг илэрхийлж байна. Ядуурал дорвитой буурсангүй. Шилжилтийн эхэн үед эдийн засгийн суурь бүтэц эвдрэн хүн амын зарим хэсгийн амьжиргааны түвшинг буурч туйлдах сөрөг үр дагаварт хүргэсэн билээ. Үүнээс болж ард иргэдийн дунд урьд өмнө байгаагүй баян, хоосны ялгарал үүсэж цаашид улам нэмэгдэх аюул гараад байна. Манай намын зорилт бол баян хоосны туйлд хуваагдсан нийгмийг биш харьцангүй чинээлэг дундаж давхарга зонхилсон, нийт нийгмээрээ эвтэй, сэтгэл хангалуун амьдардаг тийм нийгмийг цогцлоон хөгжүүлэх зорилготой юм.

Шилжилтийн үед манай эдийн засаг ихээхэн уналтанд орлоо. Нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 1990 оноос хойш буурсан. Эдийн засаг сэргэсэн 2005 онд л 1989 оныхоо түвшинд хүрсэн байна.

Хувьчлалыг оновчтой хийж чадаагүйгээс болж олон үйлдвэр, аж ахуйн газрын үйл ажиллагаа зогсож, олон зуун барилга байгууламж хоосон балгас болж, зарим нь бүр устаж арилсан юм. Хөдөө аж ахуйн нэгдлүүд татан буугдаж, худаг ус, хашаа хороо  тоногдон сүйрч эргээд нөхөхөд хүндрэлтэй томоохон гарз хохирол боллоо. Манай намын санаачилгаар тухайн үедээ хийгдэж байсан их бүтээн байгуулалтын үр дүнд бий болсон олон үйлдвэр аж ахуйн газар устаж үгүй болж ажилгүйдэл ядуурал ихээр нүүрлэсэн.

Аж үйлдвэрийн салбар зогсонги байдалд орсныг өөрчлөх  гэж олон жил чармайсан ч боловсруулах салбар гэхэд  2004-2008 оны дунджаар ДНБ-ний дөнгөж 6 орчим хувийг эзлэх хэмжээнд хүрч байна. Энэ нь бага орлоготой улс орнуудынхаас 3-4 дахин доогуур үзүүлэлт юм. Тиймээс боловсруулах салбарынхаа үйлдвэрлэлийг өсгөх нь бидний бас нэгэн зорилт, сорилт болж байна.

Аж үйлдвэр, банк хоёр харилцан бие биенээ дэмжиж хөгжих бололцоог тэр болгон бүрдүүлж чадсангүй. Банк санхүүгийн олон байгууллагууд  дампуурч олон мянган энгийн иргэд хохирсон. Буруутай этгээдүүдэд үйлдсэн хэрэгт нь тохирсон хариуцлага тооцсонгүй гэж олон иргэд бухамдаж байна. Бид бүх бурууг үүрдэг төртэй биш буруутай этгээдэд нь хариуцлага хүлээлгэж чаддаг шударга төртэй байхын төлөө зүтгэнэ.

Хөрсөн доорхи баялагийг нээж, ашиглахдаа алдаа, дутагдал гарснаас болж байгаль сүйрч, гол мөрөн бохирдож, эх ундрага нь татарч, хүмүүсийн аж амьдралд хүндрэл учруулж байна. Тиймээс төрөөс тавих хяналт, хариуцлагын тогтолцоог сайжруулах, иргэний нийгэм, ард иргэдийн сайн үйлсийн оролцоог дэмжиж тэтгэх, түгээн дэлгэрүүлэх, байгалийн баялагийг зөв ашиглах шинэ бодлогыг бид л хэрэгжүүлэх үүрэгтэй.

Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, эрүүл мэнд зэрэг нийгмийн үйлчилгээний салбарт амжилт байгаа хэдий ч өмнө хүрсэн түвшингээсээ доошилж, ялангуяа хүртээмж нь багасч, тэгш адил чанартай үйлчилгээг нийтээрээ хүртдэг суурь зарчмаас ухарлаа. Одоо эдгээр салбаруудад суурь шинэчлэлт хийж Монгол хүн бүрийг боловсролтой, эрүүл болгохын төлөө өөрчлөлтийн бодлогоо эхлүүлж байна.

Хөдөө, хотод сургууль завсардсан, нийслэлд гудамжны хүүхэд бий болж, нийгмийн оюун санааны амьдрал хямралд орж, гэмт хэргийн нөхцөл байдал хүндрэх болсон нь өнгөрсөн 20 жилийн бас нэг том алдаа юм.

Нийгмийн шударга ёс алдагдаж, хууль ёс завхарч байгаа мэт ойлголт олон нийтийн дунд тархаж байгаа  нь өнгөрсөн он жилүүдээс үлдсэн сөрөг үзэгдэл төдийгүй өнөөгийн том эмгэнэл юм. Хүн бүр хуулийн өмнө адил эрх эдэлж, тэгш үүрэг хүлээх учиртай байтал хууль ялгавартай үйлчилдэг гэсэн дүгнэлтийг олон нийт хийж байна. Яагаад ийм дүгнэлт газар авч байна вэ? гэдэгт дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Хууль хүн бүрт тэгш шударга үйлчлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх нь та бидний эрхэм зорилго мөн.

Нийгэм улс орныг гутааж байгаа нэн аюултай үзэгдэл бол авилгал хээл хахууль юм. Энэ үзэгдлийг бид таслан зогсооно.

Сүүлийн хорин жилээ эргэж харах юм бол нухацтай дүгнэлт хийх зүйл олон байна. Бид шилжилтийн гэх тодотголтой 20 жилийн бартаа, саадтай замыг даван туулж төгсгөлд нь ирлээ гэж бодож байна. Өнгөрсөн 20 жилд нэг намын тогтолцооноос олон намын тогтолцоотой парламент ёс руу, үзэл сурталчилсан нийгмээс чөлөөт ардчилсан нийгэм рүү, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн засаг руу харилцааны зарчмын хувьд шилжилт хийж чаджээ. Гэхдээ энэ шилжилтийг хийхэд асар их үнэ төлжээ. Одоо бид чанарын хувьд ахиц дэвшил гаргаж ажилгүйдэл ядуурлын асуудлыг шийдэхэд дорвитой алхам хийх шаардлагатай байна.

Ийнхүү улс орныхоо ардчилсан өөрчлөлтийн түүхийг ололт амжилт, алдаа дутагдлын аль алинаар бичиж үлдээлээ. Одоо биднийг их бүтээн байгуулалтын урт зам, агуу их үйл хэрэг бүтээх цаг үе тосон хүлээж байна. 20 жилийн өмнө боломжгүй байсан олон зүйл өнөөдөр боломжтой боллоо.

Монгол мөрөөдлийг биелүүлэхийн төлөө итгэл үнэмшил, тэмүүлэл зорилготой байх цаг ирлээ. “Бидний улс эв саналыг нэгтгэн нийт нэгэн хүчийг нийлүүлэн нэгэн зэргээр зориглон хөдөлбөл үл хүрэх газаргүй бөгөөд мэдэхгүй, чадахгүй гэх явдал огт үгүй” гэж манай намыг үндэслэгч Дамдины Сүхбаатарын хэлж сургаж байсан хуучиршгүй үгийг санацгаая. Ийм ариун зорилго, эв нэгдэлтэй байгуулагдсан манай намынхан одоо ч нийт нэгэн үзүүрт сэтгэлээр их бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэх итгэл төгс  хэвээр байна. Тиймээс одоо ирэх 20 жилээ угтан төлөвлөж, бодлого зорилтоо ярьцгаая.

Хоёрдугаар хэсэг

МАХН-аас ойрын 20 жилд Их бүтээн байгуулалтын талаар баримтлах бодлого, зорилт

Эрхэм нөхөд өө,

Манай нам улс орныхоо ойрын 20 жилийг их бүтээн байгуулалтын үе гэж төсөөлж байна. Энэ бүтээн байгуулалтын эцсийн зорилго, үр дүн нь монгол хүний хөгжил, сайн сайхны төлөө байх ёстой. Учир нь нам бүхий л бодлогоо хүнээс ургуулан гаргаж, шүтэлцүүлж, гол цөмд нь Монгол хүнийг тавьж байна. Энэ бол манай намын бодлогын үндэс юм.

Хүний амь амьдрал, эрх, эрх чөлөө, нэр төр, өмч хөрөнгө бол халдашгүй нандин зүйл мөн гэсэн үзэл санааг нам тууштай баримталж ажиллах болно. Улс орны хөгжлийн эцсийн хэмжүүр нь хүний хөгжил, иргэдийн амьжиргааны түвшин, чанар байх учиртай.

Бид хөгжлийг тодорхойлохдоо улс орны өрсөлдөх чадварын индекс, хүний хөгжлийн индекс, нэг хүнд ногдох ДНБ-ний хэмжээ зэргийг дэлхийн стандартын нэгдмэл хэмжүүрээр хэмжиж байх нь зүйтэй. Ингэж байж 2.7 сая Монголчууд бид энэ дэлхийн 6 тэрбум хүний хаана нь явна вэ гэдгээ тов тодорхой харах болно. Өөрөөр хэлбэл Монголчууд бид хүн төрлөхтний хөгжлийн, дэлхий ертөнцийн хүмүүсийн яг аль хавьд нь явна вэ гэдгээ багцаалж байх хэрэгтэй. Ийм стандарт хэмжүүрээр харвал өнөөдөр Монгол Улс хүний хөгжлийн индексээрээ дэлхийн улс орнуудын дотор 114 дүгээр байранд байна. Энэ үзүүлэлтээр 2015 онд 65-р байранд, 2021 он гэхэд эхний 50-р байранд орохоор зүтгэх тодорхой зорилт саналыг дэвшүүлж байна.

Ийм учраас манай намын ойрын үеийн зорилт бол :

·         Монгол хүнийг ажилтай, орлоготой болгох,

·         Монгол хүнийг бие бялдар, сэтгэл зүйн хувьд эрүүл байлгах нөхцлийг бүрдүүлэх,

·         Монгол хүнийг дэлхийн түвшний боловсролтой болгох,

·         Монгол хүн гэмт хэрэггүй, амар тайван орчинд ажиллаж амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэх,

·         Монгол Улсыг энэ бүхнийг дааж чадах эдийн засгийн чадавхитай орон болгоход оршино.

Монгол хүний төлөө гэсэн нэгэн багц зорилгод багтах эдгээр зорилтод хэрхэн, яаж хүрэх вэ гэдэг талаар одоо ярилцъя.

Монгол хүн бүр ажил, орлоготой байх нь хөгжин дэвшихийн үндэс мөн Ажил хөдөлмөр бол амьдралын үндэс билээ. Монголчууд үүнийг “ажил хийвэл ам тосдоно” гэсэн маш энгийн гаргалгаагаар илэрхийлдэг. Бидний цаашдын 20 жилд хийх хамгийн том ажлын нэг бол ажилгүйдэл ядуурлыг бууруулах явдал. Цөөн хүнтэй Монгол орон баялагийн асар их нөөцтэй атлаа ядуурал ихтэй байгаа нь эмгэнэл юм.

Өнгөрсөн хугацаанд ядуурлыг бууруулах чиглэлээр төрөөс, олон улсын ба гадаад, дотоодын төрийн бус байгууллагаас олон төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлж, асар их хөрөнгө мөнгө зарсан. Хүмүүнлэгийн байгууллагууд ч хандив өглөг их тараалаа. Байдал өөрчлөгдсөнгүй. Харин ч ядуурлын эргүүлэг улам гүнзгийрэх шинжтэй боллоо. Ийм байдлыг эцэс болгож, “ажилгүйдэл-ядуурал, ядуурал- ажилгүйдэл” гэсэн мухар эргүүлэгээс гарах гарцыг МАХН олж харах ёстой. Энэ бол их бүтээн байгуулалт. Их бүтээн байгуулалт бол асар том хөдөлмөрийн талбар, ажлын байрны багтаамж ихтэй зах зээл юм. Тэнд ажил ундарч, хүн хөдөлмөрийнхөө үр шимийг хүртэж, хөгжин дэвжинэ. Ажилгүйдлийг бууруулж, ядуурлаас гарах бодитой гарц, хөгжил дэвшилд хүрэх баттай зам энэ юм. Манай нам бүтээн байгуулалтыг удирдах арвин туршлагатай учир энэ ажлыг манлайлж чадна. Их бүтээн байгуулалтанд гар бие оролцож, хийж бүтээснээрээ бахархах хүсэл эрмэлзэлд хөтлөгдсөн мянга, мянган гишүүд, Монголын нийт ард түмэндээ итгэж байна.

Манай намд бүтээн байгуулалтын маш тодорхой бодлого, хөтөлбөр байна. Эдийн засгийн бодлого бүхэлдээ үүнд чиглэгдэх болно. Монгол хүн бүр үндэснийхээ баялагаас оролцооныхоо хэрээр шударга хүртэх, иргэн бүр ажил хөдөлмөр эрхлэн байнгын орлоготой болох боломжтой байхаар хүний амьдралын чанарыг дээшлүүлэх нөхцөл бололцоог хангах нь намын эдийн засгийн бодлогын үндсэн зорилт байсаар байх бөгөөд эхний ээлжинд хүний хөгжлийг хангахад чиглэсэн эдийн засгийн бодлого баримтлах нь зүйтэй.

Энэ бодлогыг хэрэгжүүлэхдээ орчин цагийн дэвшилтэт зүүн төвийн социал-демократ намын хувьд зах зээлийн эдийн засаг дахь харилцааг тууштай эрчимжүүлэх, төрийн зохицуулалтыг оновчтой болгох, эдийн засгийн нийгмийн баримжааг гүнзгийрүүлэх зарчмыг баримтална.

Ойрын хугацаанд уул уурхайн салбар нь эдийн засгийн хөдөлгүүр, орлогын үндсэн эх үүсвэр байх болно. Иймд стратегийн орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулахдаа үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангах нь төр засгийн үүрэг тул гадны хөрөнгө оруулалтын хяналтын тогтолцоог бий болгож, дотоодын, ялангуяа орон нутгийн бараа үйлчилгээг худалдаж авах зарчмыг хуульчилж, уул уурхайн салбараас орох эдийн засгийн үр ашгийг нэмэгдүүлэхэд онцгой анхаарна.

Бид эрдэс, түүхий эдийг боловсруулж, нэмүү өртөг шингэсэн, өрсөлдөх чадвартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх аж үйлдвэрийн газруудыг цогцолбор хэлбэрээр түлхүү хөгжүүлэх шаардлагатай. Манай намын хэтийн зорилго нь мэдлэгт суурилсан, байгаль орчинд ээлтэй, өрсөлдөх чадвартай, хүнд болон боловсруулах аж үйлдвэр хослон хөгжсөн эдийн засагтай болоход оршино.

Үүний зэрэгцээ газрын тосны бүтээгдэхүүнийг дотооддоо бага хэмжээгээр ч хамаагүй үйлдвэрлэж, эрчим хүчний хангамж, шинэ эх үүсвэрүүдийг барьж байгуулан дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангаж, эрчим хүч экспортлох шаардлагатай байна. Шинээр ашигт малтмалын орд газруудыг ашиглах, уул уурхайн олборлолт, үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхийг дэмжин бүс нутгуудыг холбосон, далайд гарах боломжийг бүрдүүлж, Монгол улсын өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэхэд чухал үүргийг гүйцэтгэх төмөр замыг сүлжээг өргөтгөнө. Өөрөөр хэлбэл, аж үйлдвэрийн нэмүү өртөг үйлдвэрлэх салбаруудыг дэмжиж, түүнийг дагалдах дэд бүтцийг бий болгоход онцгой анхаарна.

Их бүтээн байгуулалтын буухиа галт тэрэг нэгэнт хөдөлсөн. “Шинэ бүтээн байгуулалт”, “Шинэ төмөр зам” зэрэг улс орны хэмжээний том төслүүдийг санаачилж, төрийн бодлого болгон батлуулж эхний алхмаа хийгээд байна. Цаашид улам хурдлуулж, эрчийг нь авахуулах болно. Үүний тулд аймаг бүрт нэг томоохон төсөл хэрэгжүүлэхийг бид зорьж байна. Жишээлбэл, Баян-Өлгий аймагт Асгатын мөнгөний ордыг, Дорнодод ураны орд газруудыг, Дорноговьд “Сайншанд” аж үйлдвэрийн цогцолборыг, Өмнөговьд Оюутолгой, Тавантолгойн орд гэх мэт төслүүдийг эхлүүлж үр дүнд хүргэнэ. Эдгээрийг дагаад олон арван мянган ажлын байр бий болгоно.

Үүний зэрэгцээ ажлын байр олноор бий болох барилга, зам гүүр, аялал жуулчлал, харилцаа холбоо, худалдаа, банк, санхүүгийн болон үйлчилгээний бүх төрлийн салбарыг тодорхой бодлоготойгоор үе шаттай хөгжүүлнэ.

Орчин үеийн мэдээллийн болон нано, био зэрэг өндөр технологийг дэмжин инновацийг хөгжүүлэх замаар эдийн засгийнхаа өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэхэд онцгой анхаарна.

Эдийн засаг, худалдааны чөлөөт бүс байгуулах, хөрөнгө оруулалтаар дэмжих, банк санхүү, даатгалын тогтолцоог зах зээлийн горимд бүрэн оруулах, хөрөнгийн зах зээлийн эрх зүйн орчин, менежментийг сайжруулах зэрэг олон асуудал манай эдийн засгийн бодлогод багтаж байна.

Ядуурлыг бууруулах, харьцангүй чинээлэг нийгмийн дундаж давхаргыг бий болгоход төрөөс жижиг дунд бизнесийг дэмжих нь чухал гэдэгтэй бүгд санал нийлнэ. Өнөөдөр энэ чиглэлээр тодорхой ахиц байна. Анх удаа төсөвт тэрбум, тэрбумаар хөрөнгө суулгаж, орон нутагтаа төсөл шалгаруулж жижиг дунд бизнест санхүүгийн дэмжлэг үзүүллээ. Татварын таатай орчинг бүрдүүлж өгснөөр бизнесийн нааштай орчин бүрдэж эхэллээ. Гэхдээ олон чиглэлээр хийгдэж байгаа ажлыг нэгтгэж, илүү үр ашигтай болгож, хувийн хэвшлийн удирдлага, менежментийн зарчмыг нэвтрүүлэхэд онцгой анхаарах цаг нь болжээ. Олон улсын шугамаар орж ирсэн төслийг нэг газар удирдаад, төсвөөс өгсөн ажлыг өөр газар удирдаад, хөдөлмөр эрхлэлтийн шугамаар гуравдах газар ажиллаад байгаа нь бодит үр дүн гаргахад хүндрэл учруулж байна. Үүнийгээ ч засаж залруулах хэрэгтэй.

Өрхийн амьжиргааг дэмжих микро-бизнесийн талаар зориуд цохож хэлье. Энэ асуудлыг бүр мөсөн орхигдуулсан байна гэхэд хилсдэхгүй. Гол төлөв гэр бүлийнхээ хүрээнд ажилладаг, томоохон барьцаа тавьж зээл авах чадваргүй мөртлөө хэдэн зуун мянга, цөөн хэдэн сая төгрөгөөр эргэлдэж байгаа микро-бизнесүүд олон арван мянган гэр бүлийг ажил амьдралтай болгож, ядуурлын ирмэгээс холдуулж байна. Иймд төрөөс өрхийн амьжиргааг дэмжих микро-бизнесийн орчин, тогтолцоо, санхүүжилтийн асуудлыг шийдэх зорилт дэвшүүлж ажиллана.

Хөдөө аж ахуй бол манай улсын хамгийн чухал эдийн засгийн том салбар билээ. Түүнийг эрсдэлээс үл хамаарах, үр ашигтай, эрчимжсэн, өөрийгөө бүрэн тэтгэх чадвартай, үйлдвэрлэл болгон хөгжүүлэх зорилгоор Хөдөөг цогцлуулах 21-р зууны бодлого, үйл ажиллагааг бид эхлүүлнэ.

Хөдөөгийн хөгжлийн цогц бодлогын хүрээнд мал аж ахуйн салбарт “Малчин-хоршоолол-үйлдвэрлэл” гэсэн шинэ эргэлтийг бий болгон, малчдын “өөрөө-өөртөө туслах”, “өөрөө-өөрийгөө удирдах” иргэний нийгмийн бүтцийг үүсгэн хөгжүүлэхийг дэмжих, малчдын боловсрол, мэдлэг чадварыг дээшлүүлэх, тусгай мэргэжил эзэмшүүлэх, малчдад үзүүлэх эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг сайжруулах замаар амьдралын дадал, заншилд өөрчлөлт оруулах чиглэлийг баримталж байна.

Тариаланчдын ургуулсан улаан буудайд урамшуулал  өгч байгаатай адил эрүүл, өндөр ашиг шимтэй малтай малчдад болон үндэсний үйлдвэрт тушаасан түүхий эд, бүтээгдэхүүнд урамшуулал олгодог тогтолцоог бий болгоно.

Монгол улсынхаа үндэсний соёл, ёс заншил, өв уламжлалын үнэт баялгийг эрхэмлэн шүтэж, их ачааг нуруундаа үүрч яваа малчин түмнээ дээдэлж, мал сүргээ хамгаалах  манай намын уламжлалт бодлого хэвээр байх болно.

“Атрын III аян”-ны хүрээнд өрнөсөн шинэчлэлийг эрчимжүүлж газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг стратегийн салбар болгож, Монгол Улс экспортлогч орон болохыг зорино. Тиймээс байгаль дэлхийнхээ ашиг шимийг хүртэж, эх орныхоо хөгжлийг тэтгэж байгаа тариаланчдаа дэмжсэн бодлогоо улам өргөжүүлнэ.

Ажлын байрны тоог нэмэгдүүлэхэд Төв банкны бодлого, үүрэг чиглэл чухал юм. Дэлхийд олон оронд байдаг жишгийн дагуу Төв банк нь үнийн тогтвортой байдлыг хангах үндсэн чиг үүргээс гадна, үүний зэрэгцээ санхүүгийн тогтвортой байдал болон хөдөлмөр эрхлэлтийг бодлогоор дэмжих гэсэн хоёрдогч чиг үүргийг хүлээдэг болгох нь зүйтэй. Иймээс цаашид Төв банкныхаа чиг үүргийг өргөжүүлж, үнийн тогтвортой байдал ба хөдөлмөр эрхлэлт гэсэн тэнцвэртэй хоёр асуудлыг бодлогынх нь үндсэн чиг үүрэг болгох талаар судлан үзэх нь зүйтэй гэж үзэж байна.

Ийнхүү их бүтээн байгуулалтыг өрнүүлж, эдийн засгийг тэлэх замаар Монгол хүн бүр ажлын байртай болсноор манай улс байгалийн баялагт дулдуйдсан хэрэглэгч “баян улс” байхаасаа илүү хөдөлмөрөөрөө баялаг бүтээдэг бүтээгч ард түмэнтэй жинхэнэ хөгжилтэй улс орон болно. Тэр цагт бүтээн байгуулалтын эдийн засаг бүгдэд үр шимээ өгч хүн бүр үндэснийхээ баялагаас оролцооныхоо хэрээр шударгаар хүртэх тогтолцоо бүрдэнэ.

Ойрын 20 жилийн хэтийн төлөвөө манай нам ингэж тодорхой харж байна. Иймд их бүтээн байгуулалтыг хэрэгжүүлэхийн тулд бид бүх боломж нөөцөө дайчлах нь ойлгомжтой. Саад бэрхшээлд шантрахгүйгээр “Хэцүү ч гэсэн хийж бүтээхийг зорьё” гэсэн уриагаар бүтээн байгуулалтаа өрнүүлж чадвал хүссэн зүтгэсэндээ заавал хүрэх болно. Та бид үүнийг хийж чадна. Энэ их үйл хэргийг манлайлан зүтгэхийг Их хурлын төлөөлөгч та бүхэндээ, намын нийт гишүүддээ хандан уриалж байна.

Эдийн засгийн өсөлт нь хүний хөгжлийн үндэс болох ёстой

Бид сая хөгжлийн төлөө гэсэн Монгол хүнийг хэрхэн бэлтгэх тухай ярилаа. Тэгвэл одоо хүний төлөөх хөгжлийн тухай цөөн хэдэн зүйл хэлье.

Хүний хөгжлийн материаллаг үндэс нь эдийн засаг түүний өсөлт юм. Иймээс манай намын эдийн засгийн бодлого энэ зүг чиглэх ёстой.

Манай эдийн засгийн өсөлтийн эмзэг, бүтцийн өрөөсгөл байдлыг өөрчилж, тогтвортой өсөлтийн баттай суурийг бүрдүүлэх нь манай намын эдийн засгийн бодлогын үндсэн чиглэл байх болно. Эдийн засгийн тогтвортой, баттай өсөлтийг хангаж чадсанаар нийгмийн асуудал, хүний хөгжлийн зорилтуудыг амжилттай шийдвэрлэх нөхцөл бүрдэнэ гэж үзэж байна.

Иймд манай нам эдийн засгийн болон нийгмийн бодлогын уялдаа холбоог хангахад онцгой анхаарна. Учир нь сүүлийн 5 жилд нэг хүнд ногдох орлого 38.5 хувиар өссөн байхад ядуурлын түвшин буурахгүй байгаад дүгнэлт хийх ёстой. Өөрөөр хэлбэл эдийн засаг өсөөд байдаг, ажилгүйдэл ядуурал буурахгүй харин ч нэмэгдээд байдаг. Ийм урвуу хамаарал, гаж үзэгдэл нь манай эдийн засгийн тогтолцоо, нийгмийн баялагийн хувиарлалтын төрийн механизм эрүүл бус байгааг, эдийн засаг нь нийгэмдээ, хүндээ, өгөөж муутай байгааг илтгэж байна. Тиймээс бид энэ асуудлыг ирээдүйн бодлогодоо зайлшгүй харгалзаж үзэж, шийдвэрлэх арга замыг тодорхойлох учиртай.

Өнөөдрийн нийгэмд тэгш биш байдлын тухай асуудал ихээхэн хөндөгдөж байна. Тиймээс орлого хувиарлалт, санхүүжилт, боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн даатгал төдийгүй амьдралын гарааны тэгш байдал, ижил хүртээмжийг дэмжсэн бодлогыг зүүн төвийн намын хувьд илүү хүчтэй тавих зайлшгүй шаардлага байна.

1999 оноос хувь хүний шимтгэлийн хуримтлалаас хамааран тэтгэвэр тогтоох нэрийн дансны шинэ тогтолцоонд шилжсэн билээ. Гэвч тэтгэврийн хэмжээ  тэтгэвэр авагчийн амьдралд хүрэлцэж байгаа эсэхийг хянан дүгнэж үзэх хэрэгтэй байна. Цаашид манай нам ахмад настны амьжиргаанд бодитой дэмжлэг үзүүлэхүйц байхаар тэтгэврийн шинэчлэл хийнэ.

Нийгмийн халамжийн үйлчилгээний 2008 оны гүйцэтгэлийг 1996 оныхтой харьцуулбал хамрагдсан хүний тоо 5 дахин, зарцуулсан хөрөнгийн хэмжээ 10 дахин нэмэгджээ. Нийгмийн халамжийн нийт зардлын 30 орчим хувь нь л тэтгэмж авбал зохих хэсэгт очиж, үлдсэн 70 хувь нь улс төрийн намуудын  сонгуулийн амлалтаас үүдэлтэйг судалгаагаар тогтоожээ. Тиймээс халамжийг очих ёстой эзэнд нь, эмзэг хэсэгт нь онож олгох төрийн бодлогыг хэрэгжүүлнэ. Бас хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлоготой уялдуулна. Малчид, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийг нийгмийн даатгалд хамруулах асуудлыг ч шуурхайлан шийдэж энэ салбарт шинэчлэлийг зоригтой эхлүүлнэ. Мөн нийгмийн даатгалын тогтолцоог боловсронгуй болгож бүх хүн тэтгэврийн харилцаанд хамрагдах баталгааг хангах болно.

Эдийн засгийн чөлөөт өрсөлдөөнтэй, хувийн хэвшлийн бүтээгч чанарыг хөгжүүлсэн, их бүтээн байгуулалт, их үйл хэргийн талаар ярилцдаг, дундаж давхарга нь олонхийг бүрдүүлдэг тийм нийгмийг байгуулах нь бидний ирэх 20 жилийн том зорилт мөн.

Бүтээн байгуулагч хүн эрүүл байх ёстой

“Эрүүл биед саруул ухаан оршино” гэж эцэг өвгөд маань сургаж ирсэн. Бас “Эрүүл мэнд хамгийн үнэт баялаг” гэсэн эртний үг бий. Эрүүл биетэй, саруул ухаантай, эх оронч сэтгэлтэй, эзэн Монгол хүн бол манай улсын эрхэм дээд баялаг билээ.

Устах аюулын эрмэгт тулсан ядуу буурай, өвчин зовлонд баригдсан XX зууны эхэн үеийн хагас сая Монголчуудыг эмчлэн эдгэрүүлж 2.7 сая хүргэсэн нь XX зууны түүхэн ололт, МАХН-ын нэг гавъяа мөн.

Уг нь энэ салбарт болж бүтэж байгаа юм багагүй бий. Энгийн нэг жишээ дурдахад л Мянганы хөгжлийн зорилтуудад дурдсан эх, нялхасын эндэгдлийг 2015 он гэхэд хоёр дахин бууруулах зорилтыг бид бүрэн биелүүлэх боломж бүрдээд байгаа. Гэхдээ нэгээс бусад бүх эрхтэн эрүүл байгаад ч ганц л эрхтэн эмгэгтэй бол хүнийг бид цоо эрүүл гэж үздэггүй шиг эрүүл мэндийн салбарт ч дутагдалтай, доройтолтой байгаа зүйлс нь түүнийг бүхэлд нь доголдолтой болгон харагдуулж байгаа нь нууц биш. Цаашид хувь хүн, гэр бүлийн хүрээнд эрүүл аж төрөх ёс хэвшүүлэх, эрүүл орчин бүрдүүлэх, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ хөгжих таатай нөхцөл бий болгох нь төрийн эн тэргүүний үүрэг байх ёстой гэж үзнэ.

Эрүүл хүнс хэрэглэх нь эрүүл аж төрөх ёсны анхдагч нөхцөл юм. Тиймээс хүнсний аюулгүй байдлын хяналтын тогтолцооны асуудлыг олон улсын жишигт нийцүүлэн шинэчлэх хэрэгтэй байгааг онцлоё.

Нийт иргэдийг биеийн тамираар тогтмол хичээллэх нөхцөл боломж бий болгож, биеийн тамираар хичээллэсэн хүн бүрийг бүх талаар дэмжих орчин, нийгмийн уур амьсгал бүрдүүлэх нь нэг их хөрөнгө шаардахгүй хийх ажил. Энэ бүхэнд манай гишүүдийн манлайлал чухал.

Гэхдээ хамгийн гол асуудал нь яагаад манайд эмчилгээгүй эмгэгтэй хэмээн оношилсон хүн гадаадад очоод эрүүл хэмээн оношлогддог юм бэ? Яагаад эрүүл хэмээн явуулсаар байсан зарим нь гадаадад очоод архаг эмгэгтэй гэсэн хатуу онош сонсдог юм бэ? Онош яагаад ийм хол зөрдөг юм бэ? Нэгэнт оношилсон эмгэгийг яагаад гадаадад илүү эмчлээд, энд эмчилж болдоггүй юм бэ гэх зэрэг олон “яагаад” гэсэн зүй ёсны асуултууд шил шилээ даран гарах боллоо.

Төрөөс иргэдэд үзүүлэх суурь үйлчилгээний нэг болох эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ хөгжих таатай нөхцөлийг бүрдлүүлэх талаар дараах зүйлийг ойрын хугацаанд хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Тухайлбал:

Нэг: Европ болон өндөр хөгжилтэй орнуудын эрүүл мэндийн салбарын стандарт, арга зүй, “ноу-хау”, технологийг Монголд нэвтрүүлэхийг зорино.

Хоёр: Эрүүл мэндийн салбарын санхүүжилтийн хувиарлалтыг оновчтой, зарцуулалтыг үр ашигтай болгох шаардлагатай байна. Эрүүл мэндийн салбарын орлогын тэгшитгэлийг халж, сайн ажилладаг, ур чадвар, боловсрол өндөртэй нь илүү хөлс авдаг байх шударга тогтолцоог нэвтрүүлэх болно.

Гурав: Эрүүл мэндийн даатгалын системд өрсөлдөөнт хоёр тогтолцоог нэвтрүүлэхийг зорино. Өрсөлдөөнт гэдэг нь даатгалын байгууллагууд нь даатгуулагчаа нэмэгдүүлэх гэж хоорондоо өрсөлддөг, эмнэлгийн байгууллагууд нь даатгалын байгууллагыг өөртөө татах гэж шударга ханддаг орчинг бүрдүүлэх тухай юм. Өөрөөр хэлбэл, даатгалын байгууллага – эмнэлэг - даатгуулагч гэсэн олон улсын стан