УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Б.Гарамгайбаатартай ярилцлаа

-Хаврынчуулганыг нээснээс хойш хамгийн их хөндөж буй сэдэв нь эдийн засаг байлаа. Ер нь манай улсын эдийн засаг ямархуу байгаа вэ. УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороог даргалж буй танд ямар мэдээлэл ирж байна?

-Эдийн засаг ерөнхийдөө дунд төвшинд л байгаа. Хүмүүсийн яриад байгаа шиг нэг их муудсан юм алга. Бас сайжирсан юм ч алга. Би ийм ойлголттой явна. Надад ирж байгаа мэдээллүүд ч ийм байгаа. Статистик мэдээллээс ч тэгж харагдаж байгаа шүү дээ.

Тэгвэл эдийнзасагмуудлаа, хямралболлоогээд байгаа нь сөрөг хүчний хоосон улс төр гэсэн үг үү?

-Би орон нутагт яваад ирлээ, сонгогчидтой уулзлаа.Хөдөөд байдал гайгүй байна. Яагаад гэвэл, хийж бүтээж буй ажил байгаа учраас иргэдийнсэтгэл санаа тогтвортой байгаа юм. Харин Улаанбаатарт бужигнаантай байна.

-Яагаад...?

-Эхлээд эдийн засаг өнөөдөр яагаад ийм байдалд оров гэдгийг ярих нь зөв байх. Монгол Улсын ганц гарц гэж яриад байгаа уул уурхайн салбар ийм байдал үүсгэлээ шүү дээ. Үндсэндээ уул уурхайн салбарт томоохон хөрөнгө оруулалт хийх чадамжтай хөрөнгө оруулагч Монголд өнөөдөртөө ганцхан Оюутолгой л байна. Гэтэл Оюутолгойн хоёр дахь ээлжийн үйлдвэрлэлийн ажил одоог болтол сэргээгүйбайна. Тавантолгойн нүүрсний борлуулалт муу байгаа. Энэ бүгдтэй уялдаад эдийн засгийн байдал тийм сайнгүй харагдаад байна. Яахав үүн дээр намууд улс төр хийж байгаа юм.

-Сөрөг хүчин бүх үзүүлэлтуналаа гэдэг ш дээ?

-Эдийн засгийн хувьд макро төвшиндөө 4-5 бодлого л үндсэн зангилаа нь болж байгаа. Эхнийх нь Оюутолгой, Тавантолгой гэх мэт ордыг яаралтай эргэлтэд оруулах. Хоёр дахь нь дэд бүтэц. Төмөр зам, автозам, эрчим хүчний төслүүд байна. Энэ асуудлыг шийдэхгүйгээр эдийн засгийг богино хугацаанд сайжруулах боломж байхгүй л дээ. Яагаад гэвэл энэ бүх үйл ажиллагаа эрчимтэй яваад эхэлбэл хөрөнгө оруулалт өснө. Тэр хэрээр банкуудын санхүүгийн чадвар сайжирч, энэ нь эргээд иргэдэд, жижиг , дунд бизнес эрхлэгчдэд боломж үүснэ. Өөрөөр хэлбэл томоохон үйлдвэрлэлийг дагаж хөгждөг жижиг бизнес хөгжинө. Энэ бодлого өнөөдөртөө яг эхлэл төдий зогсонги байна л даа. Тиймээс л ийм байдалд орчхоод байгаа юм.

-Валютын ханшийн өсөлт, төгрөгийн сулрал бол эрх баригчдын буруутай бодлого гэж тайлбарлаж байна. Зах зээл рүү цаасан мөнгө хэвлэж хэт их нийлүүлснээс үүдсэн гэх шүүмжлэлд ямар тайлбар хийх вэ?

-Нэгд, хөрөнгө оруулалт багассантай уялдаж төгрөгийг тогтвортой байлгах нөхцөл бүрдэхгүй байгаа юм. Хоёрт, бид өнөөдрийг хүртэл үйлдвэрлэгч орон болж чадсангүй. Бас нэг хүчин зүйл бол энэ бүхэнд гадна гэхээс илүү дотоод асуудал нь давамгайлж, нөлөөлж байна. Шуудхан хэлэхэд улс төр хэтэрхий их ордог боллоо.

Нэг хэсэг нь шүүмжлэлийг байнга өрнүүлж иргэдийн сэтгэл санаанд эргэлзээ үүсгэдэг. Иргэд үнэхээр тийм болох нь гэж айдаст автагдчихсан. Тэгэхээр гол үйлдвэрлэгч, эдийн засгийг сайжруулж болох хэсэг маань эргэлзээд зогсчихоод байгаа юм. Энэ бүхнээс болж валютын ханш өссөн.

Эдийн засгийг тэлэх зорилгоор улсын төсвөөс гадуур гурван их наяд төгрөг зарсан нь үнэн. Гэхдээ энэ бол нэг л шалтгаан. ОУВС, Азийн хөгжлийн банк зэрэг дэлхийн эдийн засаг дээр судалгаа хийдэг байгууллагуудын гаргаж буй мэдээллээр бол төсвийн гадуурх орлого гэж бий. Үүнийг Төсвийн тухай шинэ хуулийн дагуу төсөвт тусгаад явах нь зөв гэдэг л дээ. Гэтэл өнөөдөр манайд яг тохирох уу, үгүй юү гэдэг нь эргэлзээтэй болчихож байгаа юм. Яагаад гэвэл, 2008 онд стандарт бус Засгийн газар байгуулж, стандарт бус үйлдэл их хийснээс үүдэж одоо бэрхшээлүүд учирч байна.

-Эдийн засаг муудаж байгаа гол хүчин зүйл нь гадна талдаа бус дотор талдаа байна гэж та хэллээ. Гэтэл Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг дэлхийн зах зээл дэх нүүрсний үнэ, уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн уналтаас боллоо л гэж тайлбарлах юм.

-Гадна тал гэдгээ юу гэж яриад байгааг бодох хэрэгтэй. Жишээ нь, том зах зээл гэдэг Хятадын эдийн засгийн нөхцөл бололцоо тодорхой хэмжээгээр буурч байгаа ч гэсэн эрэлт нь хэвээрээ байгаа. Тиймээс би дотроосоо гэж Ярьж байгаа юм. Засгийн газар ч дотроосоо хайх хэрэгтэй. Гол нь манай эдийн засгийг сэргээх эх үүсвэр болж байгаа уул уурхайн бүтээгдэхүүнийгхудалдан авагчдад аваачих үндсэн дэд бүтэц байхгүй байна. Ийм нөхцөлд яаж ч яриад нэмэргүй.

Энэ нь юутай холбоотой гэхээр тэр дэд бүтцийг бий болгох нөхцөлийг өнөөдөр Засгийн газар шийдэж чадахгүй байна. Хэдийгээр УИХ дээр шийдвэр гаргачихсан байдаг ч танхимын зарчмаар ажиллах ёстой Засгийн газрын сайд нар өөр, өөр байр суурь хадгалаад байгаагаас энэ бүхэн удааширсан. Жишээ нь, төмөр зам, ДЦС V байна шүү дээ. Төмөр зам дээр өргөн, нарийн цариг гээд асуудал яриад байдаг. Уг нь тодорхой заалттай, тэр дагуу Засгийн газар асуудлаа оруулаад л ирэх ёстой байхгүй юу.Гэвч Засгийн газар нэгдмэл бодол санаатай байж чадахгүй байна.

-Ерөнхий сайд нь танхимаа зангидаж чадахгүй байна гэж үү?

-Яахав, Ерөнхий сайдын хэлсэн үг бий ш дээ. Мэдээж Ерөнхий сайд салбарын яамдын ажлыг шууд мэдэж чадахгүй. Гол нь салбар эрхэлсэн сайдууд нь ажлаа нэгтгээд, Засгийн газрын хуралдаан дээр олонхиороо шийдвэр гаргах ёстой. Энийг нь Ерөнхий сайд хамгаалж гарч ирэх үүрэгтэй. Гэтэл салбар хоорондын ажил эрхэлж байгаа сайд нар асуудлаа зөв талаас нь оруулж ирэх, Монгол Улсын эдийн засгийг сайжруулах ажлаа хийхгүй байна гэж ойлгож болно.

-Төсвийн орлого буурлаа, зээлжих зэрэглэл буурч байна. Гаднаас дахиж бонд гаргаж мөнгө олох боломж байхгүй болсон ийм нөхцөлд бид яах ёстой юм бэ?

Эдийн засаг ерөнхийдөө дунд төвшинд л байгаа

-Гаднаас мөнгө олдохгүй биш, олдож байна. Даанч нөгөө өрийн хэмжээ гэдэг юм саад болж байна даа. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсыг Өрийн удирдлагын тухай хуультай болохыг шаардаж байна. Ийм хууль гарч ирснээрээ Монгол Улсын тавьсан нийт өрийн хэмжээ, тэрэнд тулгуурласан тооцоо судалгаа хийгдэж байж нэмэлт эх үүсвэр олох боломж бүрдэх юм. Үүнийг ч бас Засгийн газраас өнөөдрийг хүртэл УИХ-д оруулж ирээгүй байна.

Үнэхээр төсвийн орлогын бүрдэлт муу байгаа юу гэвэл тийм. Яагаад гэхээр нөхцөл байдал өнөөдрийг хүртэл тодорхой бус байна. Бизнес эрхлэгчидтэй уулзахад бүгд л эргэлзээ ихтэй байна. Засгийн газар яг ямар үйлдэл хийх гээд байгаа нь тэдэнд тодорхой бус байгаа юм. Гэтэл үүнтэй зэрэгцэн төсвийн бүрдүүлэлтийг хийхийн тулд Сангийн яам, түүний харьяа татвар зэрэг байгууллагууд бизнес эрхлэгчид рүү халдсан гэх мэдээлэл ч бидэнд ирж байна. Засгийн газар үүнийг үгүйсгэж байгаа ч бодит амьдрал дээр ийм дүр зураг хангалттай харагдаж байгаа. Энэ нь өөрөө зовлонтой байдал үүсгэж, бизнес эрхлэгчдийг болгоомжилсон, айдастай болгож байгаа юм.

-Өрийн хэмжээг өсгөх боломж хомс байгаа ш дээ. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, өрийн босгыг өсгөхийг сөрөг хүчин огтхон ч дэмжихгүй гэдгээ илэрхийлсэн. Тэгэхээр одоо байгаа хууль, эрхзүйн орчиндоо тааруулаад эдийн засгаа босгох боломж байна уу?

-Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж болно ш дээ. Хуулийг өөрчлөх зайлшгүй шаардлага гарвал ямар ч үед өөрчилж л таарна. Өнөөдөртөө бол сөрөг хүчин цэвэр улс төр хийж байна л даа. Энэ улс төр нь хэдий болтол үргэлжлэх юм бэ гэдгийг л харъя. МАН-ынхан эрүүл ухаанаар .бодох л ёстой. Эдийн засгаа сэргээе гэвэл гадаадын хөрөнгө оруулалт, зээл тусламжийг зайлшгүй оруулж ирэх шаардлагатай байгаа юм. Энэ шаардлага нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуультай нийцэхгүй байгаа бол хуулийн өөрчлөлт хийх л гаргалгаа бий.

-Сөрөг хүчин гэдийсэн хэвээрээ байвал яах вэ?

-Үүнд мэдээж цаг хугацаа шаардах байх. Улс төрийн намуудад ч ойлголцол хэрэгтэй. Ийм үед бидэнд өөр эх үүсвэр хэрэгтэй болно. Тиймээс тэр нь юу байх вэ гээд манай Байнгын хорооноос ажлын хэсэг томилогдож тодорхой хугацаанд ажилласан. Эдийн засгийг идэвхжүүлэх, санхүүгийн тогтворгүй байдлыг тогтворжуулах асуудлыг судлах ажлын хэсэг ажилласан юм.

-Ямар үр дүн гарав?

-Бид дүгнэлтээ гаргаад Засгийн газарт оруулсан. Хамгийн хялбар авч болох арга зам юу вэ гээд судалсан. Тухайлбал, татварын орчныг өөрчлөх асуудал байж болж байна. Татварыг буулгах ч гэдэг юм уу. Мөн аж ахуйн нэгжүүд, бизнесийнхэнд эдийн засгийн эрх чөлөө олгох гэх үү, эдийн засгийн өршөөлийн хууль гаргах ч гэдэг юм уу саналууд гарсан. хамгийн наад захаас нь дурдахад ийм байна. Иймэрхүү хуулиуд гаргах боломжтой юм гэсэн.

Мэдээж өнөөдөр бид боломжтой гэж байгаа ч маргааш нь л энэ хуулиуд гарахгүй л дээ. Татварын орчныг бууруулахаар эргээд нөхцөл байдал өөрчлөгдөхөд бид яах вэ гэдгээ шийдэх ёстой. Эдийн засгийн өршөөлийн хууль гаргалаа гэхэд тэр нь ямархуу байх вэ гэдэг дээр бодох юмнууд бий. Ерөнхийдөө бол энэ саналуудыг Засгийн газар дэмжсэн. Ойрын үед, магадгүй 100 хоногт багтаан хэрэгжүүлж болох, эдийн засгийг сайжруулж, идэвхжүүлэх юмнуудаа оруулж ир гэж Засгийн газарт асуудал тавьсан. Тэгэхээр нэг их удахгүй ороод ирэх байх.

-Засгийн газарт чиглэл егөх тогтоол уу?

-УИХ-ын зүгээс энэ, энэ чиглэлээр ажиллах боломж байна гэдгээ Засгийн газарт хэдийнэ өгчихсөн. Одоо үүн дээр тулгуурлан Засгийн газар нэмж оруулах зүйлээ нэмээд, өргөн утгаар нь хараад оруулъя гэдгээр тогтоолоо түр хойшлуулчихаад байгаа юм. Энэ долоо хоногоос хэлэлцэгдэх байх.

-”Bank of China” ч гэдэг юм уу, гаднаас банк оруулж ирэх замаар эдийн засгаа босгоё гэж үү?

-Тэр тогтоолын төсөл дотор олон заалт бий л дээ. Жишээ нь, олон улсад нэр хүндтэй банкны салбарыг Монголд байгуулах ч гэдэг юм уу. Өнөөдөр бол төлөөлөгчийн газар байгаа. Үүнийг банкны салбар болгож өөрчилж болох уу гэдэг санаа л яваа. Энэ бол эцсийн шийдвэр биш. Ярилцъя гэж байгаа юм. Боломж нь юу юм, болохгүй нь юу юм гээд. Одоохондоо бол үүн дээр эмзэг хандаж байна.

-Арилжааны банкууд ийм том банк гаднаас оруулж ирж болохгүй. Эдийн засгаа хамгаалах ёстой гэж байна лээ?

-Банкуудын хувьд бол нэг өөр, бизнесийн салбарт нэг өөрөөр тусна. Аль аль талдаа л дундаж хувилбар гаргаж ирэхийн төлөө ажиллана. Банкууд төлөөлөгчийн газар хэвээр үлдээгээд санхүүгийн зээл өгөх боломж байгаа гэж байна лээ. Энэ бүхнийг нь судлах үүднээс Засгийн газар төслөө түр татчихаад байна.

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног гэж ярьж байна. Энэ хугацаанд хэрэгжүүлэх хамгийн боломжтой хувилбар нь юу юм бэ. Татвар буулгах, Өршөөлийн хууль зэрэг нь урт хугацаандаа л үр дүнгээ өгөх байх. Гурван сарын дотор үр дүнгээ өгөх зүйл нь юу юм бэ?

-Татвар буулгах, Өршөөлийн хууль зэрэг урт хугацаа шаардах нь ойлгомжтой. Гэхдээ бид үүнийг л богино хугацаанд хийх хэрэгтэй байгаа юм. Дээр нь татварын байгууллагын үйл ажиллагааг яаралтай өөрчлөх хэрэгтэй. Өнөөдөр татварын байгууллагууд зөвхөн дарамтлах нөхцөлөөр ажиллаж байна.

Энийг зөөллөж өгөөд, хяналт шалгалтын үйл ажиллагааг нь тодорхой хэмжээгээр зогсооё. Тэгж аж ахуйн нэгжүүдэд ажиллах боломж бүрдүүлж өгье. Хамгийн ойрхон шийдэж болох юм бол энэ. Хоёрт, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн салбарыг маш богино хугацаанд сэргээх боломж байгаа. Яагаад гэвэл, суурь үйлдвэрүүд нь байсан учраас сэргээх боломж нь байгаа. Дээр нь завсрын хүнд суртлуудаа арилгах хэрэгтэй. Тэгвэл бондын мөнгөний үлдэгдэл л гэхэд эргэлтэд орох боломж бий. Өөрөөр хэлбэл, бичиг цаасны ажил нь ихэсчихээд цаг хугацаа их алдаад байна.

-Бондын мөнгөний зарцуулалт дээр шүүмжлэл өрнөж байна. Засгийн газар хурдан өгөөжөө өгөх төслүүдэд мөнгөө огт хийсэнгүй. Харин ч мөнгийг царцаадаг барилга, зам руу хийлээ гэж шүүмжилж байна. ҮАБЗ-өөс өгсөн зөвлөмжийг хүртэл хэрэгжүүлж чадсангүй гэж байгаатай та санал нийлэх үү?

Уг нь том үйлдвэрлэл нь жижиг үйлдвэрлэлээ тэтгэж явдаг зах зээлийн батлагдсан үнэн бий. Жижиг үйлдвэрлэл гэхээр тэд хэнд зориулж юмаа үйлдвэрлэх юм. Том үйлдвэрийн ажилчдад л жижиг үйлдвэрүүд бүтээгдэхүүнээ өгдөг байхгүй юу.

-Хүн бүр өөр, өөр өнцгөөс ярина ш дээ. Жишээ нь, зам руу оруулахгүй, барилга барихгүй байж болно. Тэгээд тэр яриад байгаа үйлдвэрүүдийг хөгжүүлж болно. Гэхдээ ганцхан Улаанбаатар хотод л хөгжүүлэх боломж нь байгаа байхгүй юу. Тэгэх тусам Улаанбаатарт улам их төвлөрөл авчирна. Хөдөө, орон нутагт байгаа хүмүүс бүгд хот руу шилжиж ирнэ. Яагаад гэвэл дэд бүтцээ дагаж амьдрал сэргэж, үйлдвэрлэл явдаг.

Одоо бол энэ дэд бүтэц зөвхөн Улаанбаатарт байна. Тэгэхээр аль аль талаа харах ёстой. Төвлөрлийг сааруулах, утаа униараа Засгийн газар давхар бодож явах ёстой юм. Энэ утгаараа дэд бүтэц рүү зайлшгүй орох ёстой Мэдээж мөнгө өгдөг, өгдөггүй гэдгийг янз бүрээр ярьж байна. Зам, дэд бүтэц бий болсноор тэр хөдөөд байгаа үйлдвэрлэл сэргэж байна шүү дээ. Ер нь бол мэдээж бүх мөнгөө зам, барилга руу оруулахгүй бусад салбараа дэмжих л ёстой. Гэхдээ ямар ч тохиолдолд жижиг, дунд үйлдвэрлэл нь том үйлдвэрээ дагаж хөгждөг.

-Манайх эсрэгээрээ нэг их наяд төгрөгөөр шууд жижиг үйлдвэрлэлээ дэмжинэ гээд Засгийн газар бодлого гаргачихаад явж байна ш дээ. Бүр 888 төсөл шалгаруулчихаад байна.

-Уг нь том үйлдвэрлэл нь жижиг үйлдвэрлэлээ тэтгэж явдаг зах зээлийн батлагдсан үнэн бий. Жижиг үйлдвэрлэл гэхээр тэд хэнд зориулж юмаа үйлдвэрлэх юм. Том үйлдвэрийн ажилчдад л жижиг үйлдвэрүүд бүтээгдэхүүнээ өгдөг байхгүй юу. Жишээ нь, Оюутолгой байна. Түүний дагаад Монголын маш олон үйлдвэр амьдарсан. Гэтэл өнөөдөр Оюутолгойн нэгдүгээр ээлжийн ажил дууссантай уялдаад ажилгүй сууж байна. Юу гэхээр том юмыг дагаж л жижиг юм хөгждөг. Түүнээс жижиг юмаа дагаж том юм хөгждөггүй л байхгүй юу.

-Харин тийм. Ийм байхад яагаад бондын мөнгөнөөс нэг их наяд төгрөгийг жижиг үйлдвэрт зарцуулах гэж байгаа юм бэ?

-Тэр бол өөр асуудал л даа. Том үйлдвэрүүдэд бондын мөнгөнөөсөө өгчихсөн. Үлдэж байгаа мөнгөөр нь дагалдах үйлдвэрийг хөгжүүлье гэж өгсөн. Тэгж ойлгох хэрэгтэй. 888 төсөл нь импортыг орлох, экспортыг дэмжих зорилготой.

-Оюутолгой дээр тодруулж асуух зүйл байна. Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг “Рио Тинто”-гийн удирдлагууд руу захидал бичсэн байна лээ. Тэр нь зөв үү. Та харсан уу?

-Ерөнхий сайд хэндээ ямар захиа бичихээ бидэнд мэдээлэхгүй ш дээ. Тэр захианы талаар би хэвлэлийн мэдээнээс сонссон. Гэхдээ Оюутолгойн ТУЗ-д байгаа хүмүүсийн ярианаас сонсоход Оюутолгойн ажил тодорхой хэмжээнд хэвийн явж байгаа юм билээ. Ажлууд нь жигдэрч байгаа гэсэн. Мэдээж Засгийн газарт тохиролцох юм байгаа л байх. Ер нь бол миний харж байгаагаар Засгийн газар аж ахуйн нэгжийн ажилд оролцох тусмаа улам хүнд байдалд орно. Тийм учраас төр өөрөө аж ахуйн үйл ажиллагаанаас хол байх зарчмыг барих нь зөв.

Өнөөдөр би нэг юмыг гайхаад байдаг. МАН-ын үзэл баримтлал нэг өөр, АН-ынх бас өөр байхгүй юу. Тодруулбал, АН-ын үзэл баримтлалын цөм нь иргэн баян бол улс баян гэсэн зарчим. Тэрийг тулгуур чиглэлээ болгож явах ёстой. Гэтэл энэ маань тодорхой хэмжээгээр алдагдсанаас болоод бид хэт зүүний ажилтай орооцолдоод яваад байгаа. Энэ нь өөрөө намуудыг ижил юм шиг, адилхан болгож харагдуулаад байгаа юм. Бид бодлого уг нь өөр. Иргэн баян гэдэг бол тэр иргэдийг ажиллаж амьдрах нөхцөлийг хангасан эрх зүйн орчин бий болгож өгөх болохоос тэр улсуудын үйл ажиллагааг зогсоох, хаах, боох, шалгах үйл ажиллагаа явуулах эрхгүй.

-Даанч эсрэгээрээ хаана, бооно, нураана, хураана гэж яваад байгаа юм биш үү?

-Харамсалтай нь өнөөдөр тэгж явж байна даа. Засч залруулах юм байна.

-Хаврын чуулганыг

нээснээс хойш хамгийн их хөндөж буй сэдэв нь эдийн засаг байлаа. Ер нь манай улсын эдийн засаг ямархуу байгаа вэ. УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороог даргалж буй танд ямар мэдээлэл ирж байна?

-Эдийн засаг ерөнхийдөө дунд төвшинд л байгаа. Хүмүүсийн яриад байгаа шиг нэг их муудсан юм алга. Бас сайжирсан юм ч алга. Би ийм ойлголттой явна. Надад ирж байгаа мэдээллүүд ч ийм байгаа. Статистик мэдээллээс ч тэгж харагдаж байгаа шүү дээ. Тэгвэл эдийн засагмуудлаа, хямрал боллоогээд байгаа нь сөрөг хүчний хоосон улс төр гэсэн үг үү?

-Би орон нутагт яваад ирлээ, сонгогчидтой уулзлаа.Хөдөөд байдал гайгүй байна. Яагаад гэвэл, хийж бүтээж буй ажил байгаа учраас иргэдийнсэтгэл санаа тогтвортой байгаа юм. Харин Улаанбаатарт бужигнаантай байна.

-Яагаад...?

-Эхлээд эдийн засаг өнөөдөр яагаад ийм байдалд оров гэдгийг ярих нь зөв байх. Монгол Улсын ганц гарц гэж яриад байгаа уул уурхайн салбар ийм байдал үүсгэлээ шүү дээ. Үндсэндээ уул уурхайн салбарт томоохон хөрөнгө оруулалт хийх чадамжтай хөрөнгө оруулагч Монголд өнөөдөртөө ганцхан Оюутолгой л байна. Гэтэл Оюутолгойн хоёр дахь ээлжийн үйлдвэрлэлийн ажил одоог болтол сэргээгүйбайна. Тавантолгойн нүүрсний борлуулалт муу байгаа. Энэ бүгдтэй уялдаад эдийн засгийн байдал тийм сайнгүй харагдаад байна. Яахав үүн дээр намууд улс төр хийж байгаа юм.

-Сөрөг хүчин бүх үзүүлэлтуналаа гэдэг ш дээ?

-Эдийн засгийн хувьд макро төвшиндөө 4-5 бодлого л үндсэн зангилаа нь болж байгаа. Эхнийх нь Оюутолгой, Тавантолгой гэх мэт ордыг яаралтай эргэлтэд оруулах. Хоёр дахь нь дэд бүтэц. Төмөр зам, автозам, эрчим хүчний төслүүд байна. Энэ асуудлыг шийдэхгүйгээр эдийн засгийг богино хугацаанд сайжруулах боломж байхгүй л дээ. Яагаад гэвэл энэ бүх үйл ажиллагаа эрчимтэй яваад эхэлбэл хөрөнгө оруулалт өснө. Тэр хэрээр банкуудын санхүүгийн чадвар сайжирч, энэ нь эргээд иргэдэд, жижиг , дунд бизнес эрхлэгчдэд боломж үүснэ. Өөрөөр хэлбэл томоохон үйлдвэрлэлийг дагаж хөгждөг жижиг бизнес хөгжинө. Энэ бодлого өнөөдөртөө яг эхлэл төдий зогсонги байна л даа. Тиймээс л ийм байдалд орчхоод байгаа юм.

-Валютын ханшийн өсөлт, төгрөгийн сулрал бол эрх баригчдын буруутай бодлого гэж тайлбарлаж байна. Зах зээл рүү цаасан мөнгө хэвлэж хэт их нийлүүлснээс үүдсэн гэх шүүмжлэлд ямар тайлбар хийх вэ?

-Нэгд, хөрөнгө оруулалт багассантай уялдаж төгрөгийг тогтвортой байлгах нөхцөл бүрдэхгүй байгаа юм. Хоёрт, бид өнөөдрийг хүртэл үйлдвэрлэгч орон болж чадсангүй. Бас нэг хүчин зүйл бол энэ бүхэнд гадна гэхээс илүү дотоод асуудал нь давамгайлж, нөлөөлж байна. Шуудхан хэлэхэд улс төр хэтэрхий их ордог боллоо. Нэг хэсэг нь шүүмжлэлийг байнга өрнүүлж иргэдийн сэтгэл санаанд эргэлзээ үүсгэдэг. Иргэд үнэхээр тийм болох нь гэж айдаст автагдчихсан. Тэгэхээр гол үйлдвэрлэгч, эдийн засгийг сайжруулж болох хэсэг маань эргэлзээд зогсчихоод байгаа юм. Энэ бүхнээс болж валютын ханш өссөн. Эдийн засгийг тэлэх зорилгоор улсын төсвөөс гадуур гурван их наяд төгрөг зарсан нь үнэн. Гэхдээ энэ бол нэг л шалтгаан. ОУВС, Азийн хөгжлийн банк зэрэг дэлхийн эдийн засаг дээр судалгаа хийдэг байгууллагуудын гаргаж буй мэдээллээр бол төсвийн гадуурх орлого гэж бий. Үүнийг Төсвийн тухай шинэ хуулийн дагуу төсөвт тусгаад явах нь зөв гэдэг л дээ. Гэтэл өнөөдөр манайд яг тохирох уу, үгүй юү гэдэг нь эргэлзээтэй болчихож байгаа юм. Яагаад гэвэл, 2008 онд стандарт бус Засгийн газар байгуулж, стандарт бус үйлдэл их хийснээс үүдэж одоо бэрхшээлүүд учирч байна.

-Эдийн засаг муудаж байгаа гол хүчин зүйл нь гадна талдаа бус дотор талдаа байна гэж та хэллээ. Гэтэл Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг дэлхийн зах зээл дэх нүүрсний үнэ, уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн уналтаас боллоо л гэж тайлбарлах юм.

-Гадна тал гэдгээ юу гэж яриад байгааг бодох хэрэгтэй. Жишээ нь, том зах зээл гэдэг Хятадын эдийн засгийн нөхцөл бололцоо тодорхой хэмжээгээр буурч байгаа ч гэсэн эрэлт нь хэвээрээ байгаа. Тиймээс би дотроосоо гэж Ярьж байгаа юм. Засгийн газар ч дотроосоо хайх хэрэгтэй. Гол нь манай эдийн засгийг сэргээх эх үүсвэр болж байгаа уул уурхайн бүтээгдэхүүнийгхудалдан авагчдад аваачих үндсэн дэд бүтэц байхгүй байна. Ийм нөхцөлд яаж ч яриад нэмэргүй. Энэ нь юутай холбоотой гэхээр тэр дэд бүтцийг бий болгох нөхцөлийг өнөөдөр Засгийн газар шийдэж чадахгүй байна. Хэдийгээр УИХ дээр шийдвэр гаргачихсан байдаг ч танхимын зарчмаар ажиллах ёстой Засгийн газрын сайд нар өөр, өөр байр суурь хадгалаад байгаагаас энэ бүхэн удааширсан. Жишээ нь, төмөр зам, ДЦС V байна шүү дээ. Төмөр зам дээр өргөн, нарийн цариг гээд асуудал яриад байдаг. Уг нь тодорхой заалттай, тэр дагуу Засгийн газар асуудлаа оруулаад л ирэх ёстой байхгүй юу.Гэвч Засгийн газар нэгдмэл бодол санаатай байж чадахгүй байна.

-Ерөнхий сайд нь танхимаа зангидаж чадахгүй байна гэж үү?

-Яахав, Ерөнхий сайдын хэлсэн үг бий ш дээ. Мэдээж Ерөнхий сайд салбарын яамдын ажлыг шууд мэдэж чадахгүй. Гол нь салбар эрхэлсэн сайдууд нь ажлаа нэгтгээд, Засгийн газрын хуралдаан дээр олонхиороо шийдвэр гаргах ёстой. Энийг нь Ерөнхий сайд хамгаалж гарч ирэх үүрэгтэй. Гэтэл салбар хоорондын ажил эрхэлж байгаа сайд нар асуудлаа зөв талаас нь оруулж ирэх, Монгол Улсын эдийн засгийг сайжруулах ажлаа хийхгүй байна гэж ойлгож болно.

-Төсвийн орлого буурлаа, зээлжих зэрэглэл буурч байна. Га^наас дахиж бонд гаргаж мөнгө олох боломж байхгүй болсон ийм нөхцөлд бид яах ёстой юм бэ?

-Гаднаас мөнгө олдохгүй биш, олдож байна. Даанч нөгөө өрийн хэмжээ гэдэг юм саад болж байна даа. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсыг Өрийн удирдлагын тухай хуультай болохыг шаардаж байна. Ийм хууль гарч ирснээрээ Монгол Улсын тавьсан нийт өрийн хэмжээ, тэрэнд тулгуурласан тооцоо судалгаа хийгдэж байж нэмэлт эх үүсвэр олох боломж бүрдэх юм. Үүнийг ч бас Засгийн газраас өнөөдрийг хүртэл УИХ-д оруулж ирээгүй байна.

Үнэхээр төсвийн орлогын бүрдэлт муу байгаа юу гэвэл тийм. Яагаад гэхээр нөхцөл байдал өнөөдрийг хүртэл тодорхой бус байна. Бизнес эрхлэгчидтэй уулзахад бүгд л эргэлзээ ихтэй байна. Засгийн газар яг ямар үйлдэл хийх гээд байгаа нь тэдэнд тодорхой бус байгаа юм. Гэтэл үүнтэй зэрэгцэн төсвийн бүрдүүлэлтийг хийхийн тулд Сангийн яам, түүний харьяа татвар зэрэг байгууллагууд бизнес эрхлэгчид рүү халдсан гэх мэдээлэл ч бидэнд ирж байна. Засгийн газар үүнийг үгүйсгэж байгаа ч бодит амьдрал дээр ийм дүр зураг хангалттай харагдаж байгаа. Энэ нь өөрөө зовлонтой байдал үүсгэж, бизнес эрхлэгчдийг болгоомжилсон, айдастай болгож байгаа юм.

-Өрийн хэмжээг өсгөх боломж хомс байгаа ш дээ. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, өрийн босгыг өсгөхийг сөрөг хүчин огтхон ч дэмжихгүй гэдгээ илэрхийлсэн. Тэгэхээр одоо байгаа хууль, эрхзүйн орчиндоо тааруулаад эдийн засгаа босгох боломж байна уу?

-Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж болно ш дээ. Хуулийг өөрчлөх зайлшгүй шаардлага гарвал ямар ч үед өөрчилж л таарна. Өнөөдөртөө бол сөрөг хүчин цэвэр улс төр хийж байна л даа. Энэ улс төр нь хэдий болтол үргэлжлэх юм бэ гэдгийг л харъя. МАН-ынхан эрүүл ухаанаар .бодох л ёстой. Эдийн засгаа сэргээе гэвэл гадаадын хөрөнгө оруулалт, зээл тусламжийг зайлшгүй оруулж ирэх шаардлагатай байгаа юм. Энэ шаардлага нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуультай нийцэхгүй байгаа бол хуулийн өөрчлөлт хийх л гаргалгаа бий.

-Сөрөг хүчин гэдийсэн хэвээрээ байвал яах вэ?

-Үүнд мэдээж цаг хугацаа шаардах байх. Улс төрийн намуудад ч ойлголцол хэрэгтэй. Ийм үед бидэнд өөр эх үүсвэр хэрэгтэй болно. Тиймээс тэр нь юу байх вэ гээд манай Байнгын хорооноос ажлын хэсэг томилогдож тодорхой хугацаанд ажилласан. Эдийн засгийг идэвхжүүлэх, санхүүгийн тогтворгүй байдлыг тогтворжуулах асуудлыг судлах ажлын хэсэг ажилласан юм.

-Ямар үр дүн гарав?

-Бид дүгнэлтээ гаргаад Засгийн газарт оруулсан. Хамгийн хялбар авч болох арга зам юу вэ гээд судалсан. Тухайлбал, татварын орчныг өөрчлөх асуудал байж болж байна. Татварыг буулгах ч гэдэг юм уу. Мөн аж ахуйн нэгжүүд, бизнесийнхэнд эдийн засгийн эрх чөлөө олгох гэх үү, эдийн засгийн өршөөлийн хууль гаргах ч гэдэг юм уу саналууд гарсан. хамгийн наад захаас нь дурдахад ийм байна. Иймэрхүү хуулиуд гаргах боломжтой юм гэсэн. Мэдээж өнөөдөр бид боломжтой гэж байгаа ч маргааш нь л энэ хуулиуд гарахгүй л дээ. Татварын орчныг бууруулахаар эргээд нөхцөл байдал өөрчлөгдөхөд бид яах вэ гэдгээ шийдэх ёстой. Эдийн засгийн өршөөлийн хууль гаргалаа гэхэд тэр нь ямархуу байх вэ гэдэг дээр бодох юмнууд бий. Ерөнхийдөө бол энэ саналуудыг 'Засгийн газар дэмжсэн. Ойрын үед, магадгүй 100 хоногт багтаан хэрэгжүүлж болох, эдийн засгийг сайжруулж, идэвхжүүлэх юмнуудаа оруулж ир гэж Засгийн газарт асуудал тавьсан. Тэгэхээр нэг их удахгүй ороод ирэх байх.

-Засгийн газарт чиглэл егөх тогтоол уу?

-УИХ-ын зүгээс энэ, энэ чиглэлээр ажиллах боломж байна гэдгээ Засгийн газарт хэдийнэ өгчихсөн. Одоо үүн дээр тулгуурлан Засгийн газар нэмж оруулах зүйлээ нэмээд, өргөн утгаар нь хараад оруулъя гэдгээр тогтоолоо түр хойшлуулчихаад байгаа юм. Энэ долоо хоногоос хэлэлцэгдэх байх.

-”Bank of China” ч гэдэг юм уу, гаднаас банк оруулж ирэх замаар эдийн засгаа босгоё гэж үү?

-Тэр тогтоолын төсөл дотор олон заалт бий л дээ. Жишээ нь, олон улсад нэр хүндтэй банкны салбарыг Монголд байгуулах ч гэдэг юм уу. Өнөөдөр бол төлөөлөгчийн газар байгаа. Үүнийг банкны салбар болгож өөрчилж болох уу гэдэг санаа л яваа. Энэ бол эцсийн шийдвэр биш. Ярилцъя гэж байгаа юм. Боломж нь юу юм, болохгүй нь юу юм гээд. Одоохондоо бол үүн дээр эмзэг хандаж байна.

-Арилжааны банкууд ийм том банк гаднаас оруулж ирж болохгүй. Эдийн засгаа хамгаалах ёстой гэж байна лээ?

-Банкуудын хувьд бол нэг өөр, бизнесийн салбарт нэг өөрөөр тусна. Аль аль талдаа л дундаж хувилбар гаргаж ирэхийн төлөө ажиллана. Банкууд төлөөлөгчийн газар хэвээр үлдээгээд санхүүгийн зээл өгөх боломж байгаа гэж байна лээ. Энэ бүхнийг нь судлах үүднээс Засгийн газар төслөө түр татчихаад байна.

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног гэж ярьж байна. Энэ хугацаанд хэрэгжүүлэх хамгийн боломжтой хувилбар нь юу юм бэ. Татвар буулгах, Өршөөлийн хууль зэрэг нь урт хугацаандаа л үр дүнгээ өгөх байх. Гурван сарын дотор үр дүнгээ өгөх зүйл нь юу юм бэ?

-Татвар буулгах, Өршөөлийн хууль зэрэг урт хугацаа шаардах нь ойлгомжтой. Гэхдээ бид үүнийг л богино хугацаанд хийх хэрэгтэй байгаа юм. Дээр нь татварын байгууллагын үйл ажиллагааг яаралтай өөрчлөх хэрэгтэй. Өнөөдөр татварын байгууллагууд зөвхөн дарамтлах нөхцөлөөр ажиллаж байна. Энийг зөөллөж өгөөд, хяналт шалгалтын үйл ажиллагааг нь тодорхой хэмжээгээр зогсооё. Тэгж аж ахуйн нэгжүүдэд ажиллах боломж бүрдүүлж өгье. Хамгийн ойрхон шийдэж болох юм бол энэ. Хоёрт, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн салбарыг маш богино хугацаанд сэргээх боломж байгаа. Яагаад гэвэл, суурь үйлдвэрүүд нь байсан учраас сэргээх боломж нь байгаа. Дээр нь завсрын хүнд суртлуудаа арилгах хэрэгтэй. Тэгвэл бондын мөнгөний үлдэгдэл л гэхэд эргэлтэд орох боломж бий. Өөрөөр хэлбэл, бичиг цаасны ажил нь ихэсчихээд цаг хугацаа их алдаад байна.

-Бондын мөнгөний зарцуулалт дээр шүүмжлэл өрнөж байна. Засгийн газар хурдан өгөөжөө өгөх төслүүдэд мөнгөө огт хийсэнгүй. Харин ч мөнгийг царцаадаг барилга, зам руу хийлээ гэж шүүмжилж байна. ҮАБЗ-өөс өгсөн зөвлөмжийг хүртэл хэрэгжүүлж чадсангүй гэж байгаатай та санал нийлэх үү?

-Хүн бүр өөр, өөр өнцгөөс ярина ш дээ. Жишээ нь, зам руу оруулахгүй, барилга барихгүй байж болно. Тэгээд тэр яриад байгаа үйлдвэрүүдийг хөгжүүлж болно. Гэхдээ ганцхан Улаанбаатар хотод л хөгжүүлэх боломж нь байгаа байхгүй юу. Тэгэх тусам Улаанбаатарт улам их төвлөрөл авчирна. Хөдөө, орон нутагт байгаа хүмүүс бүгд хот руу шилжиж ирнэ. Яагаад гэвэл дэд бүтцээ дагаж амьдрал сэргэж, үйлдвэрлэл явдаг. Одоо бол энэ дэд бүтэц зөвхөн Улаанбаатарт байна. Тэгэхээр аль аль талаа харах ёстой. Төвлөрлийг сааруулах, утаа униараа Засгийн газар давхар бодож явах ёстой юм. Энэ утгаараа дэд бүтэц рүү зайлшгүй орох ёстой/Мэдээж мөнгө өгдөг, өгдөггүй гэдгийг янз бүрээр ярьж байна. Зам, дэд бүтэц бий болсноор тэр хөдөөд байгаа үйлдвэрлэл сэргэж байна шүү дээ. Ер нь бол мэдээж бүх мөнгөө зам, барилга руу оруулахгүй бусад салбараа дэмжих л ёстой. Гэхдээ ямар ч тохиолдолд жижиг, дунд үйлдвэрлэл нь том үйлдвэрээ дагаж хөгждөг.

-Манайх эсрэгээрээ нэг их наяд төгрөгөөр шууд жижиг үйлдвэрлэлээ дэмжинэ гээд Засгийн газар бодлого гаргачихаад явж байна ш дээ. Бүр 888 төсөл шалгаруулчихаад байна.

-Уг нь том үйлдвэрлэл нь жижиг үйлдвэрлэлээ тэтгэж явдаг зах зээлийн батлагдсан үнэн бий. Жижиг үйлдвэрлэл гэхээр тэд хэнд зориулж юмаа үйлдвэрлэх юм. Том үйлдвэрийн ажилчдад л жижиг үйлдвэрүүд бүтээгдэхүүнээ өгдөг байхгүй юу. Жишээ нь, Оюутолгой байна. Түүний дагаад Монголын маш олон үйлдвэр амьдарсан. Гэтэл өнөөдөр Оюутолгойн нэгдүгээр ээлжийн ажил дууссантай уялдаад ажилгүй сууж байна. Юу гэхээр том юмыг дагаж л жижиг юм хөгждөг. Түүнээс жижиг юмаа дагаж том юм хөгждөггүй л байхгүй юу.

-Харин тийм. Ийм байхад яагаад бондын мөнгөнөөс нэг их наяд төгрөгийг жижиг үйлдвэрт зарцуулах гэж байгаа юм бэ?

-Тэр бол өөр асуудал л даа. Том үйлдвэрүүдэд бондын мөнгөнөөсөө өгчихсөн. Үлдэж байгаа мөнгөөр нь дагалдах үйлдвэрийг хөгжүүлье гэж өгсөн. Тэгж ойлгох хэрэгтэй. 888 төсөл нь импортыг орлох, экспортыг дэмжих зорилготой.

-Оюутолгой дээр тодруулж асуух зүйл байна. Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг “Рио Тинто”-гийн удирдлагууд руу захидал бичсэн байна лээ. Тэр нь зөв үү. Та харсан уу?

-Ерөнхий сайд хэндээ ямар захиа бичихээ бидэнд мэдээлэхгүй ш дээ. Тэр захианы талаар би хэвлэлийн мэдээнээс сонссон. Гэхдээ Оюутолгойн ТУЗ-д байгаа хүмүүсийн ярианаас сонсоход Оюутолгойн ажил тодорхой хэмжээнд хэвийн явж байгаа юм билээ. Ажлууд нь жигдэрч байгаа гэсэн. Мэдээж Засгийн газарт тохиролцох юм байгаа л байх. Ер нь бол миний харж байгаагаар Засгийн газар аж ахуйн нэгжийн ажилд оролцох тусмаа улам хүнд байдалд орно. Тийм учраас төр өөрөө аж ахуйн үйл ажиллагаанаас хол байх зарчмыг барих нь зөв.

Өнөөдөр би нэг юмыг гайхаад байдаг. МАН-ын үзэл баримтлал нэг өөр, АН-ынх бас өөр байхгүй юу. Тодруулбал, АН-ын үзэл баримтлалын цөм нь иргэн баян бол улс баян гэсэн зарчим. Тэрийг тулгуур чиглэлээ болгож явах ёстой. Гэтэл энэ маань тодорхой хэмжээгээр алдагдсанаас болоод бид хэт зүүний ажилтай орооцолдоод яваад байгаа. Энэ нь өөрөө намуудыг ижил юм шиг, адилхан болгож харагдуулаад байгаа юм. Бид бодлого уг нь өөр. Иргэн баян гэдэг бол тэр иргэдийг ажиллаж амьдрах нөхцөлийг хангасан эрх зүйн орчин бий болгож өгөх болохоос тэр улсуудын үйл ажиллагааг зогсоох, хаах, боох, шалгах үйл ажиллагаа явуулах эрхгүй.

-Даанч эсрэгээрээ хаана, бооно, нураана, хураана гэж яваад байгаа юм биш үү?

-Харамсалтай нь өнөөдөр тэгж явж байна даа. Засч залруулах юм байна.

Б.Гарамгайбаатар: Засаг танхимын зарчмаа алдсан нь эдийн засаг хүндрэхэд нөлөөлсөн