-Хөгжлийн тухай яриа үргэлжилсээр-

Хямрал нүүрлэсэн болоод тэр үү сүүлийн үед гацаанаас хэрхэн гарч, хөгжилд хэрхэн хүрэх тухай ярих нь олширлоо. Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн бидний хөгжилд хүрэх зам нарийн мэргэжлийн инженерүүдийг олноор нь бэлтгэх замаар технологийн салбарыг түшсэнээр бий болно гэж үздэгээ саяхан илэрхийлсэн юм.

Улаанбаатарын эдийн засгийн клуб сар бүр нэр хүндтэй нэгэн зочин урьж, бидний өмнө тулгамдсан асуудлын талаар лекц уншуулдаг. Клубын ээлжит зочин УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжин байлаа.  Тэрээр “Хөгжил дэмжих хуулиуд” гэсэн сэдвээр лекцээ уншиж, хуулийн салбарт хийж буй өөрчлөлтүүд улс орны хөгжлийг хэрхэн урагшлуулах талаар жишээ, судалгаан дээр үндэслэн ярьсан юм.

Манай салбарын хувьд “Хүний бодитой эдэлж чадах эрх чөлөөний тэлэлт нь хөгжлийн гол хэмжүүр юм”.

Би гоё ганган үгээр ярьдаг хүн биш. Тоо баримттай, илүү бодитой, нухацтай, үндэслэлтэй ярихыг хичээдэг. Миний мэргэжил ийм байхыг шаарддаг. Гэхдээ улс төрч учраас заримдаа гоё үг хэлж магадгүй. Мэргэжлийн асуудлаа хөндөхдөө би улстөрч шиг харагдахыг хүсдэггүй юм. Ингээд лекцээ эхэлье.

“Хөгжлийн тухай хуулиуд” гэхээр ид шид мэт сонсогдож болох юм. Хууль өөрөө хөгжилд тусалдаг, хөгжлийг дэмждэг байх ёстой гэдэг итгэл үнэмшил надад байдаг. Хуулийн судалгаа унших бүрт би үүнд улам их итгэх болсон. Харин зарим хүн хууль маш богино хугацаанд хөгжил дэвшил гайхамшиг авчрах юм байна гэж боддог. Иймд хүмүүст буруу хүлээлт үүсэх вий гэдэг болгоомжлол байна. Нэг ухаалаг цонх шууд онгойчих юм байна гэж битгий бодоорой. Хуулийн салбарт маш олон онол, судалгааны аргачлалууд бий. Эдгээрээс манай нөхцөлд аль нь илүү тохирох вэ гэдгийг бодолцон, сонгож авсан онол, аргачлалаасаа та бүхэнтэй хуваалцана.

Хөгжил гэж юу вэ. Хөгжлийг юугаар хэмжих вэ. Хөгжилд юуг багтаан ойлгох вэ? Энэ талаар ярих ёстой. Учир нь хөгжлийг харах өнцөг болон хүмүүсийн хэмжүүр харилцан адилгүй. Манай салбарын хувьд “Хүний бодитой эдэлж чадах эрх чөлөөний тэлэлт нь хөгжлийн гол хэмжүүр юм”. Гэтэл бид ихэнхдээ ДНБ-ий өсөлт, үйлдвэрлэл,  технологи, эрүүл мэнд, дэд бүтэц, боловсролыг хөгжилтэй холбож ойлгодог. Энэ нь ч аргагүй байх. Гарт баригдаж, нүдэнд харагдах өөрчлөлтүүд эдгээр салбарт гардаг.

Хуулийн салбарын тухайд хуулийг хүнд зориулж гаргадаг. Хүний бодитоор эдлэх эрх чөлөө хэр зэрэг тэлж байгаа нь хуулийн хөгжлийг тодорхойлно.  

Хөгжлийн тухай ярихдаа бид юу хөгжилд чөдөр тушаа болж байгааг ч харах ёстой. Ядуурал, тогтолцооны ялгаварлал, хаалттай, дарангуйлсан, хувь хүнд боломж олгодоггүй улс төрийн зохион байгуулалт уу гэм мэтээр эрх чөлөөг юу үгүйсгэж байгааг бид харах ёстой. Бид 0 цэгээс хөдөллөө гэхэд хөгжил рүү хүрэх замдаа одоо байгаа зарим зүйлээ нураах шаардлага гардаг. Учир нь садаа болоод байна шүү дээ. Иймд дан ганц бүтээх нь хангалтгүй. Хөгжлийг хязгаарладаг, үгүйсгэдэг зүйлс цөөнгүй бий. Гэхдээ нураагаад оронд нь юу бүтээх вэ гэдгээ ойлголцох нь чухал.

Мөн хүнийг хөгжлийн идэвхгүй хүртэгч гэхээс илүү, боломж олгосон тохиолдолд идэвхтэй оролцдог хөгжлийг бүтээгч гэж харах ёстой.

Яагаад үүнийг онцолж байна гэхээр нийгэм хөгжинө гээд хүнээ салгаад байдаг. Нийгэм хөгжөөсэй, тэгвэл би сайхан амьдарна гэж бодоод л, өөрөө тэр хөгжилд оролцохгүй байна. Хэн нэгэн бүтээх ёстой гээд л буруутан хайгаад байх юм. Ийм хандлага маш хүчтэй байна. Үүн дээр нь эх орончид гэж чээжээ дэлдсэн нөхөд, популистууд суурилдаг.  

Хөгжилд идэвхтэй оролцох хэсгээ бид илүү их дэмжих, бойжуулах ёстой. Өнөөдрийн уулзалтын зорилго ч үүнд чиглэж байна. Идэвхгүй хүлээхийн оронд мэдээллээ солилцоод, хамтраад, шийдээд явах нь зөв. Оролцооны үр дүнд хөгжлийг, шинэ соёлыг бүтээх нэг цэг энд байна гэж би харж байна. Бид энэ талаар нухацтай ярилцах ёстой.

Хөгжилтэй холбоотой эхний хэсгээ дүгнэе. Нэг хүнд ноогдох ДНБ-ий хэмжээ, зам, шинэ технологи, хүртээмжтэй эрүүл мэнд хөгжил мөн үү гэвэл мөн. Гэхдээ хувь хүнд хэр их сонголт олгож байна, хувь хүний санаачилгад дөрөөлж байна уу гэдэг нь хамгийн чухал. Хүн рүүгээ чиглэх нь чухал.

Нийгэм хөгжөөсэй, тэгвэл би сайхан амьдарна гэж бодоод л, өөрөө тэр хөгжилд оролцохгүй байна.

Одоо эргээд хуулийн тухай яриагаа үргэлжлүүлье.

Хуультай холбоотой хоёр хандлага байдаг. Нэг хэсэг нь бүгдийг хуулиар зохицууулж, хэм хэмжээнд оруулах нь буруу гэдэг. Нөгөө хэсэг нь манай хуулиуд тоо, чанарын хувьд хангалтгүй байна. Аль болох олон хууль, дүрэм, журам батлах ёстой гэдэг. Монголд өнөөдөр 428 хууль хүчин төгөлдөр үйлчилж байна. Олон улсын 369 гэрээ конвенц, Хууль зүйн яаманд бүртгэгдсэн, гадагш чиглэсэн, хэм хэмжээ тогтоосон акт 976, УИХ-ын 2472  тогтоол байна. Ийм бүтэц харагдаж байна.

Одоо бид хууль гэж юу вэ, хуулийн үндсэн санаа юу вэ гэдгийг ойлгох ёстой. Социализмын он жилүүдэд бидэнд хуулийн сургуулиудад чээжлүүлсэн зүйл бол “Төрөөс тогтоосон хэм хэмжээний цогц бол хууль юм” гэдэг онол. Хэн нэгэн тогтоогоод бусдад тулгадаг байсан. Марксист онолоор бол дарлагч анги дарлагдагч ангиа удирдаж, хянаж, цээрлүүлж, өөрийн мэдэлд байлгахын тулд хуулийг ашигладаг.

Ардчилсан нийгэмд хуулийн тухай ойлголт өөр. Иргэд өөрсдөө эсвэл төлөөллөөрөө дамжуулан, бидэнд ямар хэм хэмжээ үйлчлэх ёстой вэ гэдгийг цаг үеийн нөхцөл байдалдаа тулгуурлан тодорхойлно. Шүүн хэлэлцэх явцдаа хүлээн зөвшөөрүүлж, баталгаажуулахыг хууль буюу хэм хэмжээ гэнэ.

Өмнө нь хэн нэгэн тогтоох тухай байсан бол одоо хүлээн зөвшөөрүүлэх тухай ярьж байна. Ийм ялгаатай. Тэгэхээр хууль гэдэг нь  би оролцоод, би шүүн хэлэлцээд, би шийдсэн хэм  хэмжээ юм. Яагаад гэвэл ардчилсан нийгэмд чөлөөт зах зээл, иргэний нийгэм гэх мэт олон зүйл холилдож, хэн нэгэнтэй зөрчилдөхгүйгээр хамтаараа амьдрах боломжтой.  Хуулийг үгүйсгэх нь өөрийн оролцоог үгүйсгэнэ гэсэн үг юм.

Өнөөдөр манайд хууль бүхнийг хорьдог, хязгаар тавьдаг, саад, тээг учруулдаг. Эмх цэгц байвал болж байна гэж хардаг. Тэнд ажил явж, бужигнаж, хөгжил дээш явах тухай ойлголт байхгүй байна.

Би яагаад хуулийг ингэж дөвийлгөн магтаж байна гэхээр нийгэмд заншлын, шашны, ёс суртахууны хэм хэмжээ хүссэн хүсээгүй оршин тогтнож байдаг. Харин хуулийн хэм хэмжээнд бид дуу хоолойгоо бодитоор оруулж чаддаг. Бусад хэм хэмжээний хувьд миний оролцоогүй ч өмнө нь тийм л байсан, байсаар ч ирсэн.

Жишээ нь Африкийн нэг овогт нөхөрт гарсан эмэгтэйн үүдэн шүдийг хэвтүүлж байгаад хүргэн ах нь цөм цохьдог. Энэ бол хэн, хэзээ шийдсэн нь мэдэгдэхгүй, засаглалаас ухаалаг бусаар тодорхойлчихсон, олонхийн хандлагаар тогтоосон хэм хэмжээ юм. Үүнийг хэн ч шүүн хэлэлцдэггүй. Тэгвэл энэ хэм хэмжээнд захирагдах уу эсвэл би өөрийн оролцоотой хэм хэмжээгээ тодорхойлох уу гэдэг сонголт бидэнд бий. Алийг нь дэмжин, алинаас нь болгоомжлохоо та нар бодоорой.  

Хөгжлийн тухай бид зөв ойлгож байгаа бол хөгжилтэйгээ таарсан хуулийн тухай ярина. Хуулиа үгүйсгэчихвэл ямар нэг хэм хэмжэээ хүссэн хүсээгүй биднийг ноёлно. Уулын орой дээр эмэгтэй хүн гарахгүй. Үүнтэй адил маш олон хэм хэмжээ бий. Бид энэ талаар шүүн хэлэлцээгүй, баталгаажуулаагүй. Гэхдээ олонхиос турхирчихсан. Үүнийг таалдаггүй нэг хэсэг бий, сэтгэл хөдлөлөөрөө дагадаг нэг хэсэг биш. Ухаалгаар дагадаг биш шүү.    

Дээр дурдсан 369 олон улсын гэрээ конвенцид бид 1992 оноос хойш ардчиллын механизмаа ашиглан, дотроо буюу өөр хоорондоо шүүн хэлэлцээд нэгдэн орсон. Гэхдээ бид ардчиллын механизмаа хэрэглэж чадалгүй Монголтой Монголгүй шүүн хэлэлцээд баталдаг олон улсын гэрээ конвенциуд ч бий.

Хууль зүйн яаманд бүртгэгдсэн, гадагш чиглэсэн, хэм хэмжээ тогтоосон 976 актын хувьд бидний оролцоо байхгүй. Энэ тоо бодит амьдрал дээр үүнээс ч илүү. Би зөвхөн Хууль зүйн яаманд бүртгэлтэйг нь хэллээ. Энэ бол захиргааны эрх мэдэлтэй хэн нэгэн даргын тогтоосон хэм хэмжээ. Заримдаа тэд хуулиасаа давсан хэм хэмжээ тогтоох нь ч бий. Иймд бид Захиргааны шүүх байгуулсан юм.

Хэрэв бид хуулийн тоо цөөн байх ёстой, бүхнийг хуулиар зохицуулахгүй гээд суугаад байвал сонгогддог албан тушаалтнууд бидний өмнөөс хэм хэмжээ тогтоож эхэлнэ. Гэтэл энэ хүмүүс ард түмний өмнө хэзээ ч хариуцлага хүлээдэггүй, сонгогчдын дуу хоолойг сонсдоггүй. Ардчилсан бус замаар сонгогддог хүмүүс шүү дээ.

Тухайн улс том уу жижиг үү гэдгээс үл хамааран 2000-3500 хууль байхад бүх харилцаа буюу нийгмийн амьдрал хэвийн явдаг. Учир нь өндөр хөгжилтэй оронд өрнөж буй бүх л харилцаа буурай хөгжилтэй оронд ч бий. Одоо бидэнд 428 хууль бий. Бас манай хууль хэт ерөнхий агуулгатай, процессжоогүй.

Жишээ нь Монгол Улсын Иргэний хууль, Германы Иргэний хуулийг харьцуулахаар манайх 1/3-ээр бага буюу нарийвчилсан зохицуулалт байхгүй. Тэгэхээр бид маш бага хуулиар нийгмээ зохицуулж байна. Манай хуулиудад эрх мэдлийг нэгнээс нөгөөд шилжүүлсэн атлаа хэрхэн яаж гэдэг шат дамжлагыг нь огт тусгаагүй, эрх мэдлээ хэзээ хаана яаж хэрэгжүүлэх нь тодорхой бус.

Алдаа гаргавал нөгөөх нь яаж гомдох нь тодорхойгүй. Энэ цоорхойг хүнд сурталтнууд өөрт ашигтайгаар ашигладаг. Би хуулийн агуулга ярьсангүй. Бүтэц, зохион байгуулалт, техник талаас нь харахад л манай хууль ийм байдалтай байна.   

Өнөөдөр манайд хууль бүхнийг хорьдог, хязгаар тавьдаг, саад, тээг учруулдаг. Эмх цэгц байвал болж байна гэж хардаг. Тэнд ажил явж, бужигнаж, хөгжил дээш явах тухай ойлголт байхгүй байна.

ХУУЛЬ БОЛ БАГЛАА  БООДОЛ

Тухайн бүтээгдэхүүнээ муутгадаггүй, өнгө үзэмж нь гунддаггүй баглаа боодолтой байвал барааны борлуулалт нь ч сайн байна. Яг үүн шиг хууль цэврээрээ бол баглаа боодол. Харин дотор нь эдийн засгийн, нийгмийн, улс төрийн, соёлын гэх мэт агуулга бий. Хууль зүйн шинжлэх ухаан дангаараа юу ч биш. Хууль-эдийн засаг, хууль-социологи гэж салбарласан судалгаа хөгжүүлэх шаардлага бий. Үгүй бол хууль хөгжихгүй.

Италийн харьцуулсан эрх зүйн судлаач Уго Маттэй хууль тогтоомжийн хөгжлийг уламжлалт (rule of man), улс төржсөн (rule by man), мэргэшсэн (rule of law) гэж ангилсан байдаг.

Хүн болгонд хамаатай эрх чөлөөг дэмжихэс илүү эрх мэдэлтэй, удирдлага дахь тодорхой хүмүүсийн боломжийг нэмэгдүүлсэн, бусдыг нь тэр боломжид үйлчлэгч болгон хувиргасан хуулийг уламжлалт гэдэг. Хувь хүн засагладаг.

undefined

Улстөржсөн гэдэг нь хүнд биш, тодорхой институц, тодорхой зохион байгуулалтад илүү боломж олгодог хуулийг нэрлэсэн. Өмнөхөөс ялгаатай нь хэдэн хүн биш хэсэг бүлэг хүмүүс давуу эрхтэй. Хэн олонх байна, хэн илүү зохион байгуулалттай, хүчтэй байна тэр боломжоо тэлдэг.

Мэргэшсэн гэдэг нь тогтолцоо өөрөө хэн нэгнийг дэмжих биш, хүнтэй өрсөлдөх биш, хүмүүст үйлчилдэг тогтолцоо байна. Rule of law буюу хууль өөрөө засагладаг.

Бид эдгээрийн хаана нь яваа юм бол? Дээр дурдсан гурван үе шатыг даван туулахад их сорилттой тулгардаг, хэцүү. Миний харж байгаагаар монголчууд аливаа зүйлийг институц гэдгээр нь биш хүнээр нь бодгальчилж хүлээж авдаг. Энэ нь хөгжилд садаа болж байна. Жишээ нь ямар нэг байгууллагад ороод энэ газар ямар үүрэгтэй, надад ямар үйлчилгээ үзүүлэх бол гэж судалдаггүй.

Харин дарга нь хэн юм бол, аль намынх юм бол, аль нутгийнх бол гэж эрж сурдаг. Энэ сувгаар дамжуулан үйлчилгээгээ авах гэж оролддог. Ингээд л сайн найз, намын нөхөд, журмын анд, нутгийн ах дүү болцгоодог. Аль яамыг аль нутаг авав гэдэг дээрээ ирж байна.

Олон нийтийн бодол санааг харахад хоёр дахь Чингисээ гараад ирэх эрсдэл байна. Энэ нь өнөөх уламжлалт хэв маяг руу аваачина. Харин улс төрийн намуудын бүтцийг харахад фракц, намаараа төрийн институциудыг хувааж аваад зэрэмдэглэх эрсдэл байна. Тэд бусад руу чиглэсэн шударга ёс, хуулийн тухай ярьж байна. Өөрсдөө гадна нь үлдэх гэдэг.

Би Хойд Солонгост очиж үзсэн. Социализын жилүүдэд хүүхэд насаа өнгөрөөсөн ч миний Хойд Солонгост анзаарсан зүйл бол гудамж талбай, байшинг хүнд зориулаагүй, нийгэмд зориулсан байдаг. Нийгэм хөгжиж байгааг харуулах гэснээс хүн дотор нь яаж байгаа нь тэр хүмүүст огт хамаагүй. Цагдаагийн албаны тухай хуулийг өөрчлөхдөө би яг үүнийг маш их анхаарсан.

Нийгмийн дэг журмыг өөрчлөх гэдэг ойлголт бий. Харин одоо бид олон нийтийн хэв журмыг хамгаалах болгосон. Олон нийт гэдэг нь хүмүүс. Нийгэм бол хүн биш, өөр нэг юмны тухай хийсвэр яриа. Цагдаагийн байгууллага нийгмийн хэв журмыг сахиулвал хүн хамгаалахгүй гэсэн үг. Гудамжинд нэг иргэн дуулвал “Чи нийгмийн хэв журмыг эвдлээ” гэдэг. Тэр хүн хэний эрх ашгийг хөндсөн юм бэ гэхээр мэддэггүй.

Харин хэн нэгэн орой гэртээ 22.00 цагт бөөлөөд эхэлвэл олон нийтийн эрх ашгийг хөндөж байна. Хүний амгалан тайван байдлыг алдагдуулж байна. Энэ бол нийгмийн дэг журам биш. Ийм ялгаа бий. Ингээд харахаар бид уламжлалт болон улстөржсөн тогтолцоон дунд, холилдсон байдалтай байна. Нэг бол хувь хүн рүү бүх эрх мэдлийг шилжүүлэх гээд л эсвэл хоосон юм хамгаалах гээд л. Хувь хүний санаачилгыг үл ойшоон, төр л хийж чадна гээд л.       

Энэ нь хуулийн засаглалын үзэл санаа, арга барилтай маш их зөрчилддөг.

ГАДНЫ ХҮН ИРЭЭД ЯРИХАД ӨӨДӨӨС НЬ ҮНДЭСЛЭЛТЭЙГЭЭР МАРГАХ ЧАДВАРТАЙ МОНГОЛ ХҮН ХОВОР БАЙВ

Бид парламентыг яагаад дөрвөн жилээр сонгодог вэ? Хууль бүрийг тухайн цаг үеийн байдлаар нь баталж байх ёстой. Алтан үеийнхэн ингэсэн юм, хэн ч хөндөж болохгүй гэдэг нь бидний хамгийн том алдаа. Бид хэзээ л бол хэзээ хуулиа шүүн хэлэлцэх эрхтэй байх ёстой. Цаг үеийн эзэд нь  өөр өөсдийн ухаанаар тухайн нөхцөл бодолдоо тохируулан шийдвэрээ гаргах ёстой. Бид үүнийг хийсэн гэж хэсэг хүн хуулийг өмчилж хэзээ ч болохгүй. Хуулийн засаглалын дээр хэн ч байхгүй, доор нь бид зэрэгцээд эрх тэгш, эрх чөлөөтэй байх зарчмаараа амьдармаар байгаа юм.

Бид шилжилт хийж байгаа улс орон. Шилжилт хийхийн тулд эхлээд идеалаа олж авдаг, дараа нь идеалдаа таарсан институтууд бий болгодог, тэр институтууд өнөөх идеалыг эрхэмлэсэн шинэ соёл үйлдвэрлэдэг, ингээд соёл уламжлал болон тогтдог.

1990 онд бид дэлхий нийтийн ардчилсан давлагааны үр дүнд идеалаа ухамсартай, ухамсаргүйгээр сонгон авсан. Энэ нь бидний сонголт гэхээс илүү тухайн цаг үеийн давалгааны үр дүн. Гэхдээ би энэ сонголтыг буруу, зөв гэхгүй. Хувьдаа зөв гэдэгт итгэдэг. Өнгөрсөн 25 жилийн хугацаанд бид идеалдаа тохирсон институтууд бий болгож эхэлсэн. Ямар ч байсан сонгуулийн системээ шинэчиллээ, хууль тогтоодог, төлөөлдөг байгууллагууд байна.

Тэдгээр байгууллагуудын заримыг хэт хуулбарласан, заримынх нь чиг үүрэг давхардсан. Зарим байгууллагаа ухамсартайгаар байгуулсан,заримыг нь төсөл хөтөлбөрийн шугамаар ч оруулж ирсэн. Одоо бол манай залуус өөр болж байна. Гадны байгууллагатай ярихгүйгээр зөвлөгөө өгөх мундаг мэргэжилтнүүд байна. Боловсон хүчин чадавхжиж байна. Өмнө нь гадны хүн ирээд ярихад өөдөөс нь үндэслэлтэйгээр маргах чадвартай Монгол хүн ховор байв.          

Гэхдээ бидний үүсгэсэн институтууд нөгөө идеалдаа тааран соёл  үйлдвэрлэж чадаж байна уу? Энэ л асуудал болж байна. Хараат бус, бие даасан шүүх маань хүний эрхийг хамгаалаад хуулиа илүү ухуулгаар, үндэслэлтэй тайлбарлаад, эрх чөлөөнд ойртсон шийдвэрүүд гаргаж чадаж байна уу. Улстөрийн болон мөнгөний нөлөө байна уу.

Сонгогчдоо төлөөлөх парламент нийтлэг эрх ашгийг хамгаалж чадаж байна уу? Засгийн газраа хянах зөв соёл үйлдвэрлэж байна уу эсвэл гишүүд зөвхөн өөрийн компанидаа ашигтай байлгах зорилгоор засгийн газрыг дарамталж байна уу?

Засгийн газар нэг кабинет болж ажиллаж байна уу, одоогийнх шиг тус тусдаа кабинетүүд болоод фракциуд хувааж аваад байх уу?

Одоо бол Ерөнхий сайд эдийн засгаа мэднэ, хүчнийхнийг Ерөнхийлөгч мэднэ гээд төрийн институтуудыг хуваачихсан. Соёл өөр соёл руу яваад байна. Яамдуудыг хувааж авчихаад энэ миний эдлэн газар, чи миний хамжлага руу орж ирэхгүй гэж болохгүй. Харамсалтай нь буруу соёл үйлдвэрлэж, тэр нь уламжлал болж хувирч байна.     

ЦАГДАА НАРЫН ХУВЦАС ДАРГА НАРЫН ӨМНӨ РАПОРТ ӨГӨХӨД СҮРТЭЙ ХАРАГДДАГ Л БАЙХ ЁСТОЙ БАЙСАН.

Одоо би цагдаагийн шинэтгэлийн тухай ярья.

Үүнийг хийхийн тулд зорилго, зохион байгуулалт, чиг үүрэг, арга барил, соёл гэдэг шат дарааллаар явах учиртай. Өмнөх цагдаагийн байгууллага ямар байсан гэхээр цэрэгжсэн зохион байгуулалттай, хүчний гэдэг тодотголтой, иргэдэд огт үйлчилдэггүй, нийгмийн хэв журмыг хамгаалах зориулалттай хууль байсан. Хувцастай холбоотой бөөн  хэрүүл болсныг та бүхэн санаж байгаа. Манай цагдаа нарын хувцас дарга нарын өмнө рапор өгөөд жагсахад сүртэй харагддаг л байх ёстой байсан.

Цагдаа нар цэргийн цол, хэргэмдээ дуртай байсан ч иргэний зохион байгуулалтад шилжүүлнэ, иргэнд үйлчилдэг цэвэр үйлчилгээний байгууллага байх ёстой гэсэн.

Албан үүрэг гүйцэтгэхэд огт зориулагдаагүй байсан. Ц.Нямдорж гуай “Цагдаа нар хувцсаа индүүдээд өмсдөг байсан бол одоо базаад шиддэг болж” гэж ярьсан байсан. Индүүдээд өмсөх нь хэнд таалагдах юм бэ? Тэр хувцастай хашаа давж гүйгээд, нохойд уруулаад, хүнтэй зодолдоод ноцолдоход эрсдэлгүй байх нь хэнд ашигтай вэ? Зориулалт нь өөр шүү дээ. Даргад бол өмнүүр нь явахад зэрэг хашгираад дарга өөрийгөө мэдрээд зогсох нь гоё байх л даа. Иргэнд бол падлий ч байхгүй. Иргэнд дуудлага өгөхөд цагдаа хэр хурдан ирэх, зодсон хүнийг нь аваад явдаг байх ёстой.

Иймд цагдаагийн байгууллагыг хүчний байгууллага биш болгосон. Долдугаар сарын 1-нээс өмнө цагдаа нар өөрсдийгөө хүчний байгууллага гэж нэрлэдэг байсан. Тушаалаар хөдөлдөг, цэрэгжсэн гэдэг байв. Энэ нь бусад хүмүүст яаж сонсогддог вэ гэхээр эд нар их хурдтай, нарийн зохион байгуулалттай ажилладаг юм байна гэж ойлгодог. Долдугаар сарын нэгний дараа таван иргэний амь хохироход цагдаа нарыг Цэргийн гэмт хэрэг үйлдсэн гээд Эрүүгийн хэрэгт татагдсан.

Тэгэхэд анх удаа Цагдаагийн байгууллага “Бид цэргийн байгууллага биш. Эрүүгийн хуулийн энэ заалтаар бид хариуцлага хүлээхгүй” гэсэн. Хандлага нь зөв. Яагаад гэвэл цагдаа тушаалаар хөдөлдөггүй. Цэрэг бол байлд гэдэг тушаал авбал явна. Тушаал биелүүлээгүй бол хариуцлага хүлээнэ. Цагдаа бол хууль сахиулагч. Нөхцөл байдлыг харгалзан, бие дааж шийдвэр гаргадаг байх ёстой.

Хутга барьсан хүн дайрвал цохь гэдэг тушаал хүлээх биш, хууль сахиулагчийн хувьд албадлага хэрэглэнэ. Гараад зугтахад нь хөөх болохоос араас нь буудах ёсгүй. Эрх мэдлээ хэрэгжүүлчихээд хэрэгжүүлсэн эрх мэдлийнхээ төлөө дарга нь биш өөрөө тайлангаа тавьж, би мэргэжлийнхээ дагуу ажилласан гэх ёстой. Энэ ялгааг долдугаар сарын нэгнээс хойш бүгд ойлгосон.

Тэгсэн мөртөө цагдаа нар цэргийн цол, хэргэмдээ дуртай байгаад байсан. Иргэний зохион байгуулалтад шилжүүлнэ,  иргэнд үйлчилдэг цэвэр үйлчилгээний байгууллага байх ёстой гэсэн. Ингэж зорилго, философийг нь өөрчилсөн. Маш олон хуулиар, маш олон чиг үүргийг цагдаад овоолчихсон. Маш олон ажил болон эрх мэдлийг тэдэнд холиод өгчихсөн. Тийм учраас бүгд рүү нь гүйсээр нэгийг нь ч чанартай хийж чаддаггүй. Нөөц нь шавхагдсан, зохион байгуулалт нь амждаггүй.

Иймд нэгдүгээрт олон нийтийн хэв журмыг хамгаална, хоёрдугаарт гэмт хэрэгтэй тэмцэнэ, гуравдугаарт олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангана гэж өөрчилсөн юм. Бусад дайвар үүргийг нь Тахарын албанд шилжүүлсэн. Бүх юмыг нь оволчихоод дараа нь хариуцлага нэхэхээр хариуцах хүн байдаггүй. Ийм систем байж болохгүй. Чиг үүрэг тодорхой болонгуут зохион байгуулалт шинэчлэгдэнэ.

Улс л юм хойно бид олон улсын өмнө үүрэг хүлээнэ. Манай улсад өндөр дээд зэрэглэлийн зочин айлчилна. Бүх цагдаа нараа хамгаалалтад гаргахаар гудамж эзгүй болдог. Ард нь хулгай, танхайн хэргүүд хараа хяналтгүй үлдэх болдог. Иймд бид дотоодын цэргээ татан буулгаад, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангахад татан оролцуулсан.

НИЙ НУУГҮЙ ХЭЛЭХЭД ТЭР БӨХТЭЙ ЭНГИЙН ЦАГДАА ХЭЗЭЭ Ч ГАР БАРЬЖ ЧАДАХГҮЙ

Зун болоод энд тэнд наадам болохоор манай цагдаа нар бөөнөөрөө явдаг. Энэ үед иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах үйлчилгээ бас л саатдаг. Энэ мэт шалтгаанаас үүдэн Дуу бүжгийн чуулга хэрэггүй юм байна гээд би тийшээ өгдөг зардлаа цагдаагийн орон тоог нэмэхэд зарцуулсан. Спортын хороог мөн хэрэггүй гэж үзэн, бөхчүүдийг тэжээж байхаар цагдаагийн анги хэлтэс бүрт бие бялдаржуулах төв нээсэн. Ингэж дарга нарт зориулсан тансаглалыг бууруулсан юм.

Ний нуугүй хэлэхэд тэр бөхтэй энгийн цагдаа хэзээ ч гар барьж чадахгүй. Тэр бөх түрүүлэхэд цагдаагийн дарга хамт цай уугаад, нэг өрөө байр бэлэглэдэг. Дараа нь тэр бөхөө дагуулж жаал явна. Дуу бүжгийн чуулгаа болохоор найз нөхдийнхөө хуриманд дуудаж дуулуулна. “Энэ манай хүн байхгүй юу” гэнэ. Шүүмжлэл зөндөө гарсан. Намайг бөхөд дургүй, соёл урлагт хайргүй, эмнэлэг сүйтгэсэн л гэсэн.

Хууль зүйн яамны төсвөөр төрөөс санхүүждэг атлаа иргэд хэвтүүлэн эрүүл мэндийн даатгалаас давхар даатгал авч, бизнес хийж байсан.

Яагаад тэр эмнэлгийг өөрчлөх шаардлага гарсан бэ цагдаа олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангана. Хөвсгөлд нинжа нар очоод орон нутгийнхантай зодолдоод бөөн хэрэг үүсгэсэн. Зохицуулах үүрэг өгөөд Улаанбаатараас 300 цагдаа хөдөлгөсөн. 2000 нинжатай 300 хүн тулах тул эрсдэл бий. Хууль биелүүлэхгүй, шаардлага сонсохгүй, чулуугаар нүдвэл яах вэ? гэмтэнэ. Энэ тохиолдолд эмнэлгийн үйлчилгээ нэн даруй шаардлагатай. Уг нь араас нь хээрийн эмнэлэг явах ёстой юм.

Гэтэл манай харьяаны эмнэлэг “Бид тийм ажилд явдаггүй. Бид энд иргэнд үйлчилгээ үзүүлдэг” гэсэн. Хууль зүйн яамны төсвөөр төрөөс санхүүждэг атлаа иргэд хэвтүүлэн эрүүл мэндийн даатгалаас давхар даатгал авч, бизнес хийж байсан. Энэ байж болохгүй зүй.

Үнэлгээ хийгээд үзэхэд өнөөх эмнэлэг маань сувилал байсан. Дарга нар, танил тал нь ирж, дусал залгуулаад хэвтдэг байсан. Гэтэл цагдаагийн байгууллагад гэмтсэн цагдаад мэс засал хийдэг, химийн гэх мэт элдэв хордлого авсан бол хордлогыг нь тайлдаг, түлэнхий зэргийг эмчилдэг байх шаардлагатай. Мөн байгалийн гамшиг боллоо гэхэд цагдаа гэлтгүй бүх иргэнд үйлчилдэг байх ёстой. Учир нь жирийн эмнэлгүүд үүнийг хийж чадахгүй.

ӨНӨӨДРИЙГ ХҮРТЭЛ ХҮНЭЭР ОРОЛДООГҮЙ, ХУУЛИАР ОРОЛДСОН, ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТААР, БАЙШИН САВААР ОРОЛДСОН. ОДОО Л ХҮН РҮҮ ОРЖ БАЙНА.

Энэ мэт зохион байгуулалтын ажил хийхэд эмч нар, бөхчүүд уурласан. Гэхдээ хууль сахиулагчид баярласан юм. Одоо шинэчлэлийн дараагийн үе шат болох харилцаа, арга барилд асуудал гарч байна. “Та нар өмнө нь хүн заамдаж аваад, алаад өгнө өө гэж сүрдүүлэг байсан. Одоо хүнтэй хүн шиг харьцаад, нотлох баримтад үндэслээд хэргээ илрүүл” гэдэг шаардлагыг цагдаад тавьсан. Хүн айлгахгүй, бүдүүлэг үг хэлэхгүй шүү, таахалзахгүй, хувцсаа стандартын дагуу хэрэглэ гэсэн. Өнөөдрийг хүртэл хүнээр оролдоогүй, хуулиар оролдсон, зохион байгуулалтаар, байшин саваар оролдсон. Одоо л хүн рүү орж байна. Зарим нь уурлаж, зарим нь гайхан, төвөгшөөж байна. Энэ бүхнийг давбал соёл үүснэ.       

Германы нэг эрдэмтэн “Өөрчлөлт хийхэд ямар үзэгдэл гардаг вэ” гэсэн аргачлал боловсруулсан байдаг. Анх 2012 онд бид засгийн эрх авангуутаа хуулийн салбарт ийм шинэчлэл хийнэ гэдгээ зарласан. Хуулийн салбарын шинэтгэл 2010 оноос Ерөнхийлөгчийн санаачлгаар эхэлсэн шүү дээ.

Олон нийт огт сандраагүй. Харин өөрчлөлтөд орох гэж байгаа байгууллага доторх хүмүүс сандарч эхэлсэн. Гэхдээ эхлээд хуулиа өөрчлөх үед намайг оролдохгүй бол болоо гээд тайвширсан. Энэ үйл явц нэг жил үргэлжилсэн. Гэтэл менежментийн алдаа болон хувь хүмүүсийн үүсгэсэн асуудлын улмаас өөрчлөлтийн хурд удааширлаа.

Энэ оны нэгдүгээр сарын нэгнээс хууль хэрэгжээд эхлэхэд дээр байгаа хүмүүсийн сандрал айдас болж хувирсан. Эрүүгийн цагдаа, мөрдөн байцаах газруудыг алга болголоо гээд л сандраад. Хоёр дарга нь шууд л надаар оролдож байна гэж бодож эхэлж байгаа юм.

Замын цагдаагийн хувьд торгодог механизмыг нь халангуут торгоно, торгохгүй гэж маргах шаардлага байхгүй болсон. Ингэж технологи энэ тэрээ шийдээд дээшээ явсан нэг хэсэг бий. Харин нөгөө хэсэг нь шинэтгэл хийсэн нэгнээ буруутгасан. Бүр дайсагналцал хүртлээ явсан шүү дээ. Хавар юу боллоо доо.

Хар тамхины хэрэгт  хүртэл холбох гэж оролдлоо шүү дээ. Энэ бол 50-60 хүний л үзэгдэл. Цагдаагийн байгууллага 8500 хүний бүрэлдэхүүнтэй. Одоо манай цагдаа нар инээж байгаад л торгоод байна гээ биз дээ. Гэтэл одоо иргэд “Та нар торгохдоо их инээх юм” гэж гомдоллож байна. Иргэд цагдаа нарыг магтаад ирэхээр урам орж, миний ажил заавал хараал дагуулдаггүй юм байна гэж бодож байна. Энэ бол сонирхолтой үзэгдэл.          

Ямар нэг шинэчлэл хийхэд сэтгэл зүйн хувьд эхлээд найдлагын үе гэж бий. Дараа нь цочирдон алмайрна. Тэгээд хамгаалах гэж оролдоно. Үүний дараа хүлээн зөвшөөрч, дасан зохицдог. Хуулийн салбарын шинэчлэл дахин хоёр жил тууштай үргэлжилвэл хүлээн зөвшөөрч, дасан зохицно. Ялагдаад, шинэтгэл нурвал, хуучин тогтолцоогоо санагалзсан хэсэг дийлвэл бүр дордоно.

МОНГОЛД ХУУЛИЙН ДЭД БҮТЭЦ БАЙХГҮЙ

Хэрэглэгчиддээ шугамыг нь тавьж өгөөгүй атлаа цахилгаан үйлдвэрлээд яах юм бэ.  Би өнөөдөр доторх нарийн бүтцийг нь  гаргалгүй, хуулийн нийт дүнг л танилцуулсан. Нэг зүйл онцлоход бидэнд  хуулийн дэд бүтэц байхгүй. Хууль батлах нэг хэрэг. Хуулийг амьдралд хэрэгжүүлэхийн тулд хуульч гэж хэн бэ, энэ мэргэжлээр ямар хүмүүс ажиллах вэ, ямар шалгуур хангах вэ, мэргэжлийн ёс зүй нь юу байх вэ гэх мэтийг шийддэг.

Ямар сайндаа л багштайгаа шүүхдэлцэх вэ дээ. Энэ бас л зовлон.

Шүүхийн маргаан шийдвэрлэх үр ашиг нь яаж бүрдэж байна, тэднийг бэлддэг боловсролын тогтолцоо нь ямар байна, хуулийн техник, хуулийн хэл ямар байх вэ гэх мэт олон асуудал бий. Энэ бүхэн дэд бүтэц. Бид хууль буюу хэм хэмжээ үйлдвэрлэж байгаа ч хэрэгжих суурийг нь бэлтгээгүй. Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль 2012 онд хамгийн анх гарсан.

Анх удаа хуулийн сургуулиудаа хэрхэн магадлан итгэмжлэхээ тогтлоо. Мөн хуульчийн шалгалтыг хэл амгүй, сонирхлын зөрчилгүйгээр буюу цахим хэлбэрээ зохион байгууллаа. Мэргэжлийн холбооны хариуцлага тооцдог систем одоо л ажиллаж эхлэх гэж байна. Энэ бүхэн Монголд цоо шинэ зүйл. Хуулийн дэд бүтцээ босгоогүй байж ид шид хүсэж болохгүй. Гэхдээ хууль сахилах байгууллагууд цэгцэрч байна.

Бид эмнэлэгт ороод их эмч оношоо тогтоон, эмчилгээ бичнэ. Сувилагч эмчилгээг гардан хийнэ. Асрагч хүн эмч, сувилагчдаа тусална, дэмжинэ гэдгийг маш сайн мэднэ. Гэтэл хуулийн байгууллагад хөдөлмөрийн энэ хуваарь гараагүй байсан. Хуульч, хууль сахиулагч гэж хэн болох, эрх мэдлийн эрэмбэ нь ямар байдаг юм. Хэн нь юу шийдэх нь тодорхойгүй байсан.

Ер нь шинэчлэл хийхэд хамгийн их эсэргүүцэлтэй тулдаг нь боловсрол, хуулийн салбар байдаг юм билээ. Хуулийнхан бодит эрх мэдэлтэй, гэмгүй хүнийг гэмт хэрэгтэн болгож чаддаг. Тэр бүү хэл хүнийг алж болдог арга техниктэй хүмүүсийг оролддог тул эрсдэлтэй.  

Боловсролын шинэчлэлийн хувьд өөрийгөө хамгийн ухаантай гэж боддог хэсэгтэй тэмцдэг. Би ч үүнийг амссан. Учир нь хуулийн шинэчлэл хүссэн хүсээгүй боловсролын салбарынхантай холбогдсон. Ямар сайндаа л багштайгаа шүүхдэлцэх вэ дээ. Энэ бас л зовлон.

2004-2005 онд Боловсролын тухай хуулийн тодорхой заалтуудыг өөрчлөх чиглэлээр залуу хуульчид судалгаа хийсэн юм. Багш, суралчцагчийн эрх үүргийг хуваарилсан  хэсэгт суралцагчийн үүрэгт “Багшаа хүндэлнэ, хичээл дээр чимээгүй сууна.” гэсэн байсан юм. Харин бид үүнийг хасч, багшийн үүрэгт “Хичээлээ сонирхолтой заан, суралцагчийн анхаарлыг татна” гэж нэмэхийг хүссэн. Энэ хандлагыг өөрчлөх гэж их удсан. Ерөөсөө ойлгохгүй байсан. Багш нар өөрөө эзэмшсэн байх ёстой ур чадвараа бусдад үүрэг болгон тохоох гээд байсан. Жирийн багшаас боловсролын доктор хүртэл яг адилхан бодолтой байсан.

Шүүгчид шударга бай гэдэг шаардлага тавихаар өнөө шүүч нь “Шүүх танхим дахь бүх хүн намайг шударга гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой” гэдэгтэй л яг адилхан.

Энэ бүхэн  явсаар иргэний боловсролтой холбогдоно. Хугацаа шаардах учраас аль болох эрт эхлүүлж, тууштай, системтэй явах ёстой.

Ингээд лекцээ өндөрлөе.