Сүүлийн үед манай оронд ЖЕНДЭР буюу хүйсийн тэгш байдал, түүний оролцоог сайжруулах үйл ажиллагаа, хөдөлгөөнүүд нэмэгдэж байна. Үүний нэг нь энэ сарын 8-ны өдөр Төрийн ордонд нээлтээ хийсэн “HeForShe” буюу “Тэр эмэгтэйн төлөө” кампанит ажил юм.

Тус хөдөлгөөнийг Эмэгтэйчүүдийн сайн санааны элч, Их Британийн нэрт жүжигчин Эмма Ватсоны санаачлагаар 2014 онд НҮБ-ын төв байранд эхлүүлсэн юм.

Дэлхийн эдийн засгийн форумаас гаргадаг “Дэлхийн хүйсийн тэгш бус байдал”-ын жагсаалтад Монгол улс 53-р байрт орсон бөгөөд улс төр дэх эмэгтэйчүүдийн оролцоогоор 107-р байрт жагссан нь хамгийн муу үзүүлэлтүүдийн нэг.

“HeForShe” хөдөлгөөний Монгол дахь санаачлагч, Улсын их хурлын гишүүн А.Ундраатай энэ сэдвээр ярилцлаа.

ЖЕНДЭРИЙН ТЭГШ БАЙДЛЫГ ШААРДСАНААРАА БИД БҮХ ОВООН ДЭЭР ГАРАХ ГЭЭГҮЙ ЮМ

Америкт ардчилал харьцангуй сайн хэрэгжиж байгаа нь тэндхийн хүмүүс дуу хоолойгоо нэгтгэн хүргэдэгт оршдог.

-“HeForShe” хөдөлгөөнийг яагаад Монголд нэвтрүүлэв?

-Heforshe хөдөлгөөнөөс өмнө яагаад нэг хүний үзэл бодол нөгөө хүнийхээс илүүд үзэгдэх гэж, яагаад нэг нь илүү эрхтэй, нөгөө нь бага эрх эдэлнэ гэж гэсэн эрх тэгш байдал, хүнд хүн ёсоор хандах хүний эрхийн асуудлуудад хариулах гэж оролдож байлаа.

Энэ асуудал орлогын тэгш бус байдал, баян хоосны ялгаа гэдгээс арай өөр, хүний мөн чанарын тэгш байдал, үндсэн эрхүүд дээр тулгуурладаг. Америкт ардчилал харьцангуй сайн хэрэгжиж байгаа нь тэндхийн хүмүүс дуу хоолойгоо нэгтгэн хүргэдэгт оршдог. Ингэснээр бүгдийг биш ч олон зөрчлийг шийдэж чаддаг.

Бүх эмэгтэйчүүд хүчирхийлэлд өртөж байна уу гэвэл үгүй. Гэхдээ хүчирхийлэлд өртөж, хохирч байгаа эмэгтэйчүүд олон байгаад асуудал байна. Зарим хүмүүс хохирч байгаагаа ч мэддэггүй. Саяхан НҮБ-ын Хүн амын сан, Статистикийн үндэсний хороо хамтран “Хүчирхийллийн нүцгэн үнэн” тайланг гаргасан. Энэ тайлан бол хууль хяналтын байгууллагад хандсан хүчирхийллийн бодит түүхүүд юм. Гэсэн ч үүний цаана нуугдсан бэлгийн болон биеийн, эдийн засгийн, сэтгэл санааны дарамтад орсон хүмүүс хэр их бол.

Би буруу зүйл хийсэн учраас зодуулалгүй яахав гээд тэр хууль бус үйлдлийг хохирогч хүртэл өөгшүүлэх тохиолдлууд байдаг. Ийм эмэгтэйчүүд нийт хохирогчдын ¼ байна. Буруу зүйл хийсэн, үзэл бодол нийлэхгүй байсан ч зодох бол үүний шийдэл биш гэж хэлэх зориг хэрэгтэй.

Хүйсийн тэгш эрх гэдэг нь үндсэндээ хүний эрхийн асуудал юм. Үүнийг 50/50 хөдөлгөөн гэж томьёолоод төрийн бус байгууллагуудтай хамт эхлүүлэх гэж байсан. Эдгээр төрийн бус байгууллагууд өнөөдөр бид хэнээс ч айлгүйгээр эрхээ ярих боломжтой хөрсийг бүрдүүлсэн юм.

Нөгөө талаас эмэгтэйчүүдийн эрхийн талаар ярихаар эрэгтэйчүүд нь “Та нар ярьчих, бид гараад байж байя” гэдэг. Дараа нь эмэгтэйчүүдтэй холбоотой асуудлын тухай хууль санаачилж, хэрэгжүүлэх үед нөгөө анхны хэлэлцүүлгийн үед байгаагүй эрчүүд гол асуудлынхаа утга агуулга, ач холбогдлыг сайн ойлгохгүй, зүгээр л сэтгүүлчдэд, олон нийтэд хийсэн гэж харагдан, түр зуурын байдлаар аргацаадаг. Ийм байдлаар асуудлыг шийдэхгүй.

Эрчүүд энэ асуудалд оролцохгүй болохоор нөхцөл байдал ямар хүнд байгааг ойлгодоггүй. “Хүчирхийллийн нүцгэн үнэн” тайлан гаргахад зарим улс төрчид үл тоох, нээлтийн үг хэлэх хүн нь ирэхгүй, урилга өгсөн эрчүүд ирэхгүй байх жишээтэй.

Бүх шатны шийдвэр гаргагч эрчүүдэд хандаж хэлэхэд энэхүү тайланг заавал унших хэрэгтэй. Энэ бол таны үүрэг. Хэрэв зүгээр өнгөрвөл бүх орон нутаг, аймгуудад хохирч байгаа, зовж байгаа хүмүүсийг хараад нүдээ аниад, чихээ бөглөөд үл тоож байгаатай яг адил юм. Хүчирхийлэгчийг өмгөөлж байгаа биш хүчирхийлж байгаа хүнийг хамгаалж байгаа хэрэг. Түүхийн буруу талд бүү зогсоорой. Тиймээс миний хайж байсан зүйл нь “heforshe” хөдөлгөөн байсан.

-Хөдөлгөөний нээлтийг хийхэд бүтэн жил зарцуулсан байсан. Яагаад ийм их хугацаа шаардагдав?

-Энэ бол ямар нэг брэнд оруулж ирэхтэй адилгүй. Бидний жил гаруй хөдөлмөрийн үр дүнд тус аяныг нээлээ.

НҮБ-ээс ирсэн чиглэлийн хүрээнд залуучуудын, хэвлэл мэдээлэл, олон нийт, төрийн бус байгууллагууд, аж ахуйн нэгжүүдтэй эрх зүйн орчин, хийх ажлуудын талаар ярилцаж, цааш үргэлжлүүлэн хийх ажлын жагсаалт, заавар зөвлөгөө авсан.

Манайд эмэгтэй хүн тэгж болно, болохгүй гэж соёлын норматив байгаа юм шиг атлаа боловсрол, эмнэлгийн салбарт эмэгтэйчүүдийн үүрэг, оролцоо өндөр.

Нээлт бол ердөө эхлэл. Энэ бол хандлагын өөрчлөлт учраас цаашид дадал зуршлыг бий болгохын тулд маш олон ажил хийх хэрэгтэй. Нээлтийн төгсгөлд зарим залуус, ахмадууд уйлж байсан. Үүгээр энэ ажил хэр чухал байгааг харж болно. Түүнчлэн зөвхөн эмэгтэйчүүд, хүчирхийлэл гэхгүй хөвгүүдийн боловсрол, эрүүл мэнд, хүний эрхийн асуудал зэрэг олон талаас нь ажиллана.

-Жендэрийн тэгш байдал гэж юу вэ?

-Эмэгтэйчүүд оролцож болдоггүй зан үйлүүд маш олон байдаг. Гэхдээ тэгш байдлыг хангана гэдгээрээ тэр болгоныг тэгшитгэх хэрэгтэй гэж би хардаггүй. Жендэрийн тэгш байдлыг шаардсанаараа бид бүх овоон дээр гарах гээгүй юм. Зарим зүйлс дээр уламжлалаа хадгалалгүй яах вэ.

Нөгөө талдаа манай нөхцөл байдал тийм хүнд байгаа юм уу гэхэд зарим үзүүлэлт дээр тийм биш. Тухайлбал, нэг хүүхэдтэй болох бодлогоор эсвэл эрэгтэй хүүхдэд өв залгамжлуулахын тулд Хятад, Энэтхэг зэрэг олон хүн амтай улсад хүүхдийн хүйсийг жирэмсэн байх үед нь тодорхойлж, хүүхдээ төрөхөөс нь өмнө амийг нь тасалдаг. Урд хөршид 30 гаруй сая эрэгтэйчүүдийн илүүдэлтэй болсон. Өөрөөр хэлбэл эмэгтэй хүүхэд төрүүлэхгүй, тэдний амьдрах эрхийг зөрчиж байгааг харгис бодлого, харгис соёл гэнэ.

Африкийн орнуудад насанд хүрээгүй охидыг хүчээр гэрлүүлэх, худалдаалах нь эмэгтэй хүнийг эд хогшил шиг үзэж байгаатай адил. Мөн Арабын улсуудад саяхнаас л эмэгтэйчүүд машин жолоодох, банкны данстай болох эрхтэй боллоо. Тэдэнд сонгуульд нэр дэвших, саналаа өгөх нь маш том “тансаглал” шиг байгаа юм.

Харин манай улсад эмэгтэй хүн тэгж болно, болохгүй гэж соёлын норматив байгаа юм шиг атлаа боловсрол, эмнэлгийн салбарт эмэгтэйчүүдийн үүрэг, оролцоо өндөр. Өөрөөр хэлбэл эмэгтэй хүнийг боловсролтой болгохыг хориглож хязгаарласан зүйл байхгүй. Харин ч эсрэгээрээ охидоо олноор нь сургуульд явуулах хандлагатай.

Эрэгтэй хүүхэд хар бор ажил хийгээд амиа аргалж чадна, харин охид боловсролтой байхгүй бол хэцүү гэсэн хандлага байдаг шүү дээ.

Иймд эмэгтэйчүүд эрчүүдээс илүү өндөр боловсролтой. Тухайлбал, эрүүл мэндийн салбарт эмэгтэйчүүд эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авах нь нэмэгдэж, эхийн эндэгдэл буурч байна. Мөн эмчийн хяналтад орж, урьдчилан сэргийлэх нь үзлэгт орсон эмэгтэйчүүд эрчүүдээс илүү байгаа юм. Ингэснээр өвчнөө харьцангуй эрт оношлуулж, эмэгтэйчүүдийн дундаж наслалт эрэгтэйчүүдээс 10 насаар илүү байна.

Гэсэн ч шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүд алга. Олонх эмч, багш, хуульч, дунд шатны менежерүүд боловч хууль батлах, шийдвэр гаргах, гүйцэтгэх засаглалын дээд шатны удирдлагуудад эмэгтэйчүүд маш цөөн байна.

-Шийдвэр гаргах түвшинд байгаа эмэгтэй хүний хувьд танд ямар бэрхшээл тохиолддог вэ?

-Маш хүнд замыг туулж эмэгтэй хүн сонгуульд оролцдог. Гэтэл улс төрийн нам, ялангуяа намын анхан шатны байгууллагын гишүүдийн дийлэнх нь эмэгтэй. Намын үүр ахалж байгаа бүх хүн энэ дүр зургийг мэднэ. Өөрөөр хэлбэл, ямар нэг намаас үл хамааран улс төрийн идэвх эмэгтэйчүүдэд өндөр. Эмэгтэйчүүдийн сонгуулийн ирц эрэгтэйчүүдээс илүү байна.

Нэр дэвшихийн тулд олон давааг давах болно. Эхний ээлжинд хэн нэр дэвшүүлэх вэ гэдэг нь их чухал. Бие дааж эсвэл аль нэг намаас дэвшиж болно. Үе үеийн нийслэлийн болон орон нутгийн намууд иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд нэр дэвшүүлж байгаа эмэгтэйчүүдээ хэрхэн тодруулдаг шат дамжлагыг харах хэрэгтэй.

Жишээ нь, МАН бол намын дарга, удирдах зөвлөл, бага хурлын гишүүд нэр дэвшигчдийн санал бодол, судалгаанаас сонгож, нэр дэвшүүлдэг. АН-ын хувьд үндэсний бодлогын хорооноос нэр дэвшүүлдэг гэж би ойлгодог. Харин улс төрийн жижиг намууд өөр өөрсдийн гэсэн арга, механизмтай. Хамгийн сүүлд Иргэний хөдөлгөөний нам хамгийн олон эмэгтэйчүүдийг нэр дэвшүүлсэн.

Хэрэв улс төрийн нам мандат өгөхгүй бол бие дааж өрсөлдөнө. Энэ үед эмэгтэйчүүдэд ялах магадлал хэр өндөр вэ гэдэг нь асуудалтай. Улам л хэцүү байна. Өнөөдрийн УИХ-д ганцхан С.Жавхлан гишүүн л бие дааж гарч чадсан. Өмнөх сонгуулиудаас үзэхэд бие дааж нэр дэвшихэд маш цөөн хүн л амжилтад хүрдэг. Дараа нь ялах эсэх талаар ярина.

Зарим хүмүүс эдгээр саадыг давах гэж л амьдарч байна. Бүх цаг зав, оюун ухаан, нөөц бололцоогоо зориулж, бүр амьдралынхаа утга учрыг болгож байна. Өнөөдрийн улс төрийн тогтолцоо ийм л утгагүй байна. Хэдийгээр тогтолцоо нь ардчилал мөн боловч зарим процесс нь эрүүл бус. Эрүүл бус ардчилал, учир утгагүй тэмцэлтэй байгаа нь эмэгтэйчүүдэд сонгуульд ялалт байгуулахад хүндрэл учруулдаг.

Шинжлэх ухаан, биологийн хувьд эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс өөр боловч оролцооны хувьд бүгд эрх тэгш байх хэрэгтэй.

Бүх эмэгтэй мэдээж адилхан биш. Бүх эмэгтэй нэг хэвэнд цутгасан юм шиг адилхан үзэл бодолтой, үйлдэлтэй биш, бүх зүйл дээр санал нийлэхгүй. Ер нь ямар ч хүн хүйс үл хамааран өөр өөрийн үзэл бодол, чадвартай. Тиймээс аль болох олон төрлийн үзэл бодол, туршлага, мэдлэгтэй хүмүүс нэгдэж сайн, бодит шийдвэр гаргана.

Эмэгтэйчүүдэд боломж олгохгүй байгаа зарим хэсэг бол улс төрийн намууд. Үүнийг би хүлээн зөвшөөрч чадахгүй.

Мөн нийгмийн сүлжээнд оролцож буй эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн соёл хандлага, мэдээлэл хуваалцаж буй байдалд маш их дүн шинжилгээ хийж байна. Цахим сүлжээнд хуурамч бус аккаунтуудын дунд эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс ямар мэдээлэл хуваалцдаг, үзэл бодол, байр сууриа хэрхэн илэрхийлж буй зэргийг нарийвчлан судлах хэрэгтэй. 2020 оны сонгуулийн үр дүнд нийгмийн сүлжээн дэх орчны нөлөөлөл их байх болов уу.

-Heforshe хөдөлгөөн хэрэгжсэнээр бусад улс оронд ямар үр дүн авчирсан бэ?

-2014 онд анх хэрэгжсэн тус хөдөлгөөн НҮБ-ийн ассамблейн чуулган дээр нээлтээ хийн, 50 гаруй оронд үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлээд байна.

Тухайлбал, Руанда улсад Ерөнхийлөгч, парламентийн гишүүд энэ хөдөлгөөнийг дэмждэг, иргэний дайны дараа хэцүү нөхцөлөөс маш хурдан эх орноо сэргээн босгох шаардлагатай байсан юм. Харин өнөөдөр Руанда улс нийгэм эдийн засгаараа хурдтай хөгжиж буй улсад тооцогдон, нийгмийн асуудлуудаа хурдан шийдэж байна. Үүний нэг шалтгаан нь тэнд HeForShe хөдөлгөөн өрнөснийх гэж үзэн, өндрөөр үнэлж байна. Мөн Ирландад эмэгтэйчүүдийн оролцоо нэмэгдсэнээр авлига буурч, төрийн засаглал, нийгмийн асуудал, хүрээлэн байгаа орчны аюулгүй байдал сайжирсан.

Сүүлийн үед улс төрд эмэгтэйчүүдийн оролцоо нэмэгдэж байна. Ялангуяа ардчилсан орнуудад тэднийг дэмжиж байна. Хорвоо ертөнц өөрчлөгдөж байна. Энэ утгаараа магадгүй түүхэн талаасаа HeForShe хөдөлгөөн гарсан. Монголд ч мөн адил цаг нь ирсэн.

ЭМЭГТЭЙЧҮҮД ЭРХИЙНХЭЭ ТӨЛӨӨ ТЭМЦЭХДЭЭ ЭРЭГТЭЙЧҮҮДИЙНХЭЭ ЭРХЭД ХАЛДАХГҮЙ

-Ер нь жендэрийн тэгш эрх ямар үед бүрэн хангагдсан гэж үзэх бол?

-Хүн эрэгтэй эсвэл эмэгтэй гэдгээсээ болж хохирохгүй болсон цагт тэгш эрхийг бүрэн хангажээ гэсэн үг. Түүнчлэн хүсэл зоригтоо тулгуурлан өөрөө шийдвэр гаргах эрхтэй байх юм.

Сурч боловсрох, ажил хөдөлмөр эрхлэх зэрэг нийгмийн харилцааны бүх хэлбэрт хүнийг хязгаарлалгүй, хуулийн хүрээнд эрх чөлөөтэй байх боломж байвал тэгш эрх аяндаа хангагдана.

Эрх чөлөө хэтрэхээрээ анархизм болдог. Таны эрх чөлөө бусдын эрх чөлөөнд халдахгүй байх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл эмэгтэйчүүд эрхийнхээ төлөө тэмцэхдээ эрэгтэйчүүдийнхээ эрхэд халдахгүй. Харин бидний эрхийг хамгаалахын тулд эрчүүд хойшоо хандалгүй, өөриймсөг сэтгэлээр хандах нь чухал байна.

Тогтвортой хөгжлийн зорилтын дэд хорооны даргын хувьд би 2019 онд зорилтуудын хэрэгжилтийг үндэсний илтгэлдээ танилцуулахад бэлдэж байна. Ялангуяа хувийн хэвшлийн байгууллагууд үүнд манлайлж байна. Мөн тэдгээрийн хууль эрх зүйн орчин, салбар хоорондын уялдааг хангахад дэмжлэг болох, хоцорч хийж буй салбаруудад чиг үүрэг, даалгавар өгөх, хурдасгах зэрэг ажлуудыг төлөвлөж байна.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Б.Мөнхбайгаль

А.Ундраа: Улс төрийн намууд эмэгтэйчүүдэд боломж олгохгүй байна