Эх сурвалж. Монголын мэдээ, сэтгүүлч Б.Өнөртогтох

Шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо Монгол Улсад ямар байгаа, олон улсын бусад сайн туршлагын талаар УИХ-ын гишүүн А.Ундраатай ярилцлаа.

-Шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцооны талаар Монгол Улс олон жил ярилаа. Сонгуулийн хуульдаа хүртэл өөрчлөлт оруулсан ч тодорхой үр дүн гаргаж чадсангүй юу. Энэ талаар ямар том алхам хийвэл зүгээр вэ гэдгээс ярилцлагаа эхэлье?

-Шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо гэсэн ухагдахууныг ярьдаг ч цаад том утгаараа харвал тэгш эрхийн тухай асуудал юм. Дан ганц эмэгтэйчүүдийг ярих гэхээс илүү хүйсээр болон шашин шүтлэг, гарал үүсэл, эдийн засгийн чадамжаар нь ялгаварлахгүй байх тухай асуулт. Өнгөрсөн хугацаанд гарсан ахиц дэвшлээ ярихаас гадна болохгүй зүйлээ ч мөн орхихгүй байх нь зүйтэй. Бид тэгш эрхийн тухай олон талаар ахиц дэвшил гаргажээ. Эмэгтэйчүүдийн нийгмийн бүхий л салбарт оролцож буй эрх тэгш байдал зарим талаараа хангагдсан. Боловсрол, ажил эрхлэлт, эдийн засгийн оролцоонд дэвшил гарлаа.

Их дээд сургуульд сурч буй оюутнуудын ихэнх нь эмэгтэйчүүд, тэдний боловсролын түвшин өндөр. Төрийн болон хувийн хэвшилд анхан болон дунд шатандаа эмэгтэйчүүдийн оролцоо өндөр байгаа. Тухайлбал, бусад улс оронтой харьцуулахад хууль, шүүхийн салбарт эмэгтэйчүүдийн оролцоо өндөр байна. Ганцхан, улс төрийн болон төр засгийн шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо туйлын хангалтгүй явж ирлээ. Хувийн хэвшилд ч ялгаагүй. Өөрөөр хэлбэл, дунд шатнаас дээш ахихад эмэгтэйчүүдэд карьер эрхлэлт, төлөвлөлт, нийгмийн хандлага зэрэг олон хүчин зүйл нөлөөлж байгаа учраас амжилт гаргаж чаддаггүй.

-Боловсролын түвшин бол яах аргагүй өндөр. Саяхан гадны томоохон сонин “Өндөр боловсролтой монгол эмэгтэйчүүдэд нөхөр олдохгүй байна” гэж бичсэн байна билээ. Гэтэл энэхүү өндөр боловсролоо шийдвэр гаргах түвшинд ашиглаж чадахгүй байгаа шалтгаан нь өөрөө юу юм бол?

-Миний хувьд НҮБ-ын Тэгш эрхийн тухай “HeForShe” аяныг санаачлан Монголд өрнүүлээд явж байгаа. Мэдээж ганцаараа үүнийг хийгээгүй ч санаачилгыг нь гаргаад, маш олон байгууллагыг татан оруулаад явж байна. Их дээд сургууль, орон нутагт маш сайн хэрэгждэг. Нэрнээсээ эхлээд л эмэгтэйчүүдийн төлөөх эрэгтэйчүүдийн байр суурь, хандлага үүнд чухал гэдгийг ойлгуулах гэж хичээж явна. Ганц эмэгтэйчүүд л эмэгтэй хүний төлөө дуугараад бүх асуудал шийдэгдэхгүй билээ. Бид өндөр боловсролтой гэж яригддаг атлаа яагаад үүнийгээ шийдвэр гаргах түвшинд ашиглаж чадахгүй байна вэ гэсэн маш чухал асуудлыг та хөндлөө. Үүнд олон шалтгаан байгаа.

Хамгийн чухал нь улс төрийн систем нь өөрөө сонгуулийн санхүүжилттэйгээ нягт уялдаатай, өндөр өртөг зардлаар явдаг учраас энэ нь эмэгтэйчүүдийн боломжийг хааж, санхүүгийн өндөр чадвартай хүн өрсөлдөх боломжийг л бий болгочихсон. Хэдийгээр ёсзүйтэй, хариуцлагатай, мэдлэгтэй байлаа ч мөнгөгүй бол орж ирэх боломж бага. Тэгээд энэ их мөнгийг дагаад гаргасан зардлаа нөхөх буюу тендер, бас бусад зүйлээс хумслах юм биш биз гэсэн хардлагыг өөрийн эрхгүй бий болгодог. Сонгуулийн зардал өндөр байгаа нь системийг бурангуй, бохир болгоод байгаа юм. Улс төрийн намууд үүнд маш сайн анхаарах ёстой.

Тухайлбал, МАН-ын тухайд бүх шатандаа эмэгтэйчүүдийн квотыг 30 хүртэлх хувь гэж намын дүрэмдээ тусгасан. Гэхдээ энэ чинь дээд тааз биш доод босго шүү дээ. Үүнийгээ нэлээд хэл ам болж баталсан байдаг юм. Би одоо ч гэсэн шүүмжлэлтэй ханддаг. Уг нь 50:50 гэсэн стандарт хэрэгжээд эхэлсэн цагт босгоо хуульчлахгүй, эсвэл систем нь шаардахгүй болоод эхэлнэ. Яагаад хиймлээр босго тогтоогоод байна гэж асууж болно. Сонгуулийн хуульд ч 20 хувь байна гэх мэтээр квотын системийг хүчээр бий болгож байгаа. Би эхэндээ квотыг дэмждэггүй байсан. Миний ажиллаж ирсэн шинжлэх ухааны салбарт хэн мэдлэгтэй, хэн чадвартай нь ялгарч гардаг. Ажлын чадвараар үнэлэгддэг системд ажиллаж ирсэн учраас хүйсээ давуу тал болгох ёсгүй гэж боддог байлаа. Гэтэл улс төрд ороод хартал байдал өөр.

Шинжлэх ухааны салбарт “та эмэгтэй хүн учраас таны ажлыг сайн гэж үнэллээ” гэсэн ойлголт огт байхгүй, зөвхөн ажлаа хийж чадсан бол окей. Харин улс төр шинжлэх ухаан шиг шударга биш. Санхүүтэй холбоотой босго байна. Хиймэл стандарт, босго, санхүүжилт тогтоочихдог. Энэ бол Монголын нийгмийн хамаг болохгүй, бүтэхгүй, муу муухай зүйлийн ч эхлэл байх. Квот шаардлагагүйгээр 50:50 хувиар нэр дэвшүүлдэг, их мөнгө шаардахгүй хямд зардлаар сонгууль явуулаад эхэлчихвэл бусад бүх асуудлууд ч аяндаа эмхэндээ орчихно.

-Улс төрд жендэрийн ялгаварлан гадуурхалт их байдаг уу. Эрэгтэй хүнийг залуу хүн учраас мундаг, дэмжих ёстой гэдэг. Эмэгтэй хүнийг харин хэний нөмөр нөөлгөөр дээшлээд ирэв ээ гэж ярьдаг, муулдаг. Энэ бол жинхэнэ утгаараа ялгаварлан гадуурхалт, тэгш эрхийг нь зөрчиж буй хэлбэр байх?

-Шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүд маш цөөхөн учраас ийм хандлага байна гэвэл зохистой байх. Өөрөөр хэлбэл, илүү анхаарлын төвд байна гэсэн үг л дээ. Цөөхүүлээ учраас илүү содон, эсвэл хэн нэгний алдааг бусдад нь нялзааж бүгдийг нь гадуурхах хандлага байдаг. Эхлээд тооны харьцаа, тэгш эрхийн тухай ярьсны дараа хувь хүн рүү хандсан сайн уу, муу юу гэдгийг ярих ёстой байх.

Үүнийг ялгаж, салгаж ойлгох ёстой юм. Эмэгтэйчүүдэд илүү хатуу хандах, хэтэрхий хатуу шалгуур тавьж буй нь байгууллага бүхний өөрийнх нь соёл болчихоод байгаа учраас нийгмийн хандлага ч тийм болоод байна. Тэгэхээр байгууллагын дотоод дүрэм журам, хандлагыг өөрчлөх ёстой болно. Хамаг ажлаа нугалчихаад байхад дүйцэх хэмжээний урамшуулал байхгүй, гэр бүл төлөвлөөд үр хүүхэд төрүүлчихээд ирэхэд ажлын байрыг нь хадгалах талдаа хойрго, мөн хувь хүн талаас нь хөгжүүлэхгүй байх, ажлын байрны бэлгийн дарамт гэх мэтээр маш олон хүчин зүйлийг өөрчлөх ёстой. Эмэгтэй хүнийг хүүхэдгүй юм шиг ажиллаж, ажилгүй юм шиг хүүхдээ хар гэсэн прадокс хандлага байна уу гэвэл байна. Үүнийг л өөрчлөх, олон талаас нь зөв шийдэл эрэх ёстой. Манайх хүн амаа өсгөх, хүүхэд гаргасных нь төлөө одон өгдөг улс шүү дээ.

Өөрөөр хэлбэл, хүүхэд гаргасных нь төлөө шагнаж урамшуулдаг атлаа ажлын байрны талаас дэмждэггүй, карьераа хамгаалахын тулд ажилдаа цагаа зарцуул гэж шахдаг, эсвэл шийдвэр гаргах түвшинд дэмжихгүй байгаа нь зөв тогтолцоо огт биш. Хүүхэд гаргахыг шаарддаг атлаа хүүхдийг нь сургах цэцэрлэгийн хүрэлцээ хангамж манайд алга. Эмэгтэйчүүдийн нийгмийн оролцоог хангах, уян хатан ажлын цагийн бодлого баримтлах, эсвэл хоёр, гуравдугаар карьерийг бий болгох боломжийг нь насан туршийн боловсролтой уях шаардлага байна. Жендэрийн үндэсний хороо зэрэг олон байгууллага энэ мэт асуудалд тодорхой шийдэл хайж, шийдвэр гаргаж ажилладаг. Цаашдаа эрчимжүүлэх ёстой.

-Сүүлийн хоёр парламентад эмэгтэйчүүд илүү олноор орж ирлээ. Үүнийг дагаад ч хатуу шалгуур, шүүмжлэл их байсан байх. Нийгмийн ийм хандлага шийдвэр гаргах түвшинд дөрвөн жил ажиллахад хэр их мэдрэгдэв?

-Хийж байгаа ажил, гаргаж байгаа шийдвэрийг харах гэхээс илүү өнгөц, ач холбогдолгүй зүйлд хуйлраад байгаа нь ажиглагддаг юм. Эрэгтэй, эмэгтэй хүний гаргаж буй шийдвэр, ёсзүйн хэм хэмжээ, ажиллаж байгаа хандлага, байр суурь ч хамгийн чухал. Түүнээс биш гадаад байдлаар дүгнэнэ гэдэг наагуур бодоход бүдүүлэг, цаашлаад соёлт ертөнцөд байж боломгүй зүйл. Эрэгтэй, эмэгтэй үл хамааран адилхан тэгш өрсөлддөг байгаасай.

Өрсөлдөөд гарсныхаа дараа хийсэн ажлынхаа чанараар үнэлүүлдэг системийн төлөө явах хэрэгтэй. Манай эмэгтэй гишүүд илүү ажил хэрэгч. Дуугарахгүй байна гэхээс илүү дуугараад сонсогдохгүй байна гэвэл зохимжтой болов уу. Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй холбоотой хуулийн хэрэгжилтийн асуудалд эмэгтэй, эрэгтэй гишүүд тойрогтоо хэр зэрэг ажилласан бэ гэж дүгнэвэл эмэгтэйчүүдийнх хамаагүй илүү.

Хохирогчдыг хамгаалах байр баригдсан уу гэдгийг эмэгтэйчүүд л анхаардаг. НҮБ-ын Хүн амын сангаас “Хүчирхийллийн нүцгэн үнэн” гэдэг үндэстнийг хамарсан, нарийн судалгаатай тайланг гаргалаа. Үүнд эмэгтэй гишүүд л анхаарал тавилаа. Судалж, уншиж, цагдаагийн байгууллагатай хамтарч ажиллаад явж байна. Хаалганы цаана хүчирхийлэлд өртөгчдийг хамгаалж дуугарах талаар эмэгтэй гишүүд ил гарахгүйгээр их олон ажил хийсэн.

Н.Оюундарь, Н.Амарзаяа нарын гишүүд болон миний хувьд ч үүнд анхаарлаа хандуулж ажилласан. Тухайлбал, НҮБ-аас гаргасан дээрх тайланг барьж очоод эрэгтэй гишүүдтэй уулзаж, “Таны сонгогдсон тойрог, танай аймагт хүчирхийлэл ийм байна, эдгээр тохиолдлууд гарчээ, үүнд та анхаарсан уу, соён гэгээрүүлэх чиглэлд ажиллаж байна уу” гэхэд зарим эрэгтэй гишүүд бүр нүд рүү эгцэлж ч хардаггүй.

Тулж ажиллах байтугай нүцгэн үнэнтэй тулах зориг алга, тэдэнд. Бид чимээгүй суудаг юм биш. Дотооддоо энэ мэт байдлаар ажиллаж, дуугардаг ч бидний дуу хоолой нийгэмд гарч чадахгүй, гарсан ч сонсогдохгүй, эрх мэдэл, албан тушаалын, авлигын дуулиан шуугиан дунд гээгддэг учраас эмэгтэйчүүддээ битгий ингэж илүү хатуурхаасай гэж нийгэмд уриалахыг хүсч байна. Эрэгтэй, эмэгтэй гэхгүй хууль тогтоогчдоос ажиллахыг шаардаасай. Хамгийн сүүлд эмэгтэй гишүүд ажлын байрны бэлгийн дарамтын асуудлаар Эрүү, Зөрчлийн хууль дахь санкцийг сулруулж, заримыг нь орхигдуулсан байсныг заслаа.

Хүний эрхийн дэд хорооны дарга Н.Оюундарь, Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд байгаа ганц эмэгтэй гишүүн болох Н.Амарзаяа нар зоригтой дуугарч чадлаа. Ганцхан эмэгтэйчүүдийн үүрэг гэж хүлээгээд байхгүй эрэгтэй гишүүдээс ч шаардах ёстой юм. Хүчирхийллийг жендэрт наах ёстой гэвэл 90 гаруй хувь нь эрэгтэй хүчирхийлэгч байгаа шүү дээ. Хүчирхийллийг байхгүй болгох нь эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн хамтын асуудал учраас заавал эмэгтэй нь илүү дуугарч, эрэгтэй нь энэ асуудлаас чөлөөтэй, ангид гэж орхих логик байж болохгүй. Ижилхэн дуугарч, үүний эсрэг бүгд тэмцье. Ажлын байрны бэлгийн дарамт ч 50 гаруй хувь нь өндөр албан тушаалтнаас ирдэг, тэр дундаа 90 гаруй хувь нь эрчүүд хийдэг гэсэн судалгааг Төрийн албаны зөвлөл харуулж байна билээ. Тэгэхээр энд эрэгтэйчүүд дуугарах ёстой болоод байна.

-Шийдвэр гаргах түвшинд болон хүйсийн эрх тэгш байдлын тухай ойлголтоор манай улс дэлхийн хаана явна вэ. Араб, Иран, Ирактай харьцуулахад манайх сайн шүү гэх мэтээр өөрсдийгөө хамгаалдаг. Гэтэл сайны жишээг яагаад дурьдаж болохгүй гэж?

-Жендэрийн тэгш эрхийн байдлаар бол маш олон салбарт сайн явдаг. Боловсрол, эрүүл мэнд, эдийн засгийн оролцоо, нийгмийн байдлаар давуу. Эдийн засгийн эрх чөлөө боломжийн. Тухайлбал, Арабын орнуудад эмэгтэйчүүд нь банкны данстай болох шийдвэр гарахад тэр нь мэдээ болж байх жишээтэй. Гэтэл бидний хэн нь ч данс нээлгэх эрхтэй. Гагцхүү тэр дансанд хэдэн төгрөг байна вэ гэдэг нь эдийн засгийн чадамжийн асуудал болон хувирдаг.

Тэр талаасаа манайх тийм ч сайн биш. Улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд буюу УИХ, НИТХ, аймаг нийслэлийн түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо туйлын хангалтгүй. Аль ч аймагт эмэгтэй Засаг дарга алга, хэдхэн орлогч бий. Агентлагийн дарга удирдлага мөн л цөөхөн. Засгийн газарт ганцхан эмэгтэй сайд байна. Энэ бол шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүд ямар хоцрогдмол байгааг илтгэх тоо мөн үү мөн. Бид зоригтой өөрчлөлт хийх ёстой. Ардчилсан намын залуучуудын байгууллага тухайлбал Удирдах зөвлөлөө 50:50 гэж бүрдүүлсэн гэдгийг сонсоод маш их бахархсан. Мундаг байна шүү дээ.

Канадын Ерөнхий сайд Жастин Трюдо кабинетаа 50:50 хувиар бүрдүүлж оруулж ирсэн. Эргээд нийгмийн асуудлаа шийдэхэд төдий чинээ амар болжээ гэсэн үг. Бэлээхэн ийм жишээ байхад холоос хайх хэрэггүй. Шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмнэ, кабинетаа тэгж бүрдүүлнэ гэсэн улс төрийн намыг дэмжих ёстой байх. Үүнээс гадна эрэгтэйчүүдийн тэгш эрхийг ч энд ярих цаг нь болсон. Сүүлийн үед 20-35 насны эрэгтэйчүүдийн нас баралтын нэг гол шалтгаан нь амиа хорлолт болсон.

Энэ нь амьдралын чанар, олж байгаа орлого, ажлын байрны олдоц, эр хүн амьдралаа авч явах ёстой гэсэн хатуу шалгуур, эр хүн юм чинь уйлж болохгүй гэсэн сэтгэлзүйн дарамт зэргээс шалтгаалж байна уу гэж хардаг. Сэтгэл гутрал, архинд орох зэрэг асуудлууд бий. Дундаж наслалт нь эмэгтэйчүүдээс 10 насаар бага. Тэгэхээр эмэгтэйчүүд эрт бэлэвсрэх, ганц бие, өрх толгойлсон ээжүүд нэмэгдэх, тэр хэрээр ажилдаа амжилт гаргаж чадахгүй хойш суух, ажлаасаа гарах зэрэг үр дагаврыг бий болгодог.

Тиймээс тэгш эрхийг маш энгийн зүйлээс буюу ядахдаа л албан байгууллагууд ажилтнуудаа жилд 1-2 удаа эрүүл мэндийн үзлэг шинжилгээнд хамруулах, хувь хүн өөрийн эрүүл мэнддээ анхаарч эрт оношилгоонд хамрагдах зэргээр эхлүүлж болно. Эрэгтэйчүүд эмчид дэндүү оройтсон хойно ханддаг гэсэн судалгаа ч бий. Ерөөсөө л бие биенээ хайрлах тухай асуудал юм. Хүн бүр чухал гэдэг ойлголтыг бий болгохын тулд хичээх цаг нь болсон. Хөвгүүдийн боловсролын талаар манай улс анхаарах цаг болжээ. Тодорхой хэдэн сурах бичигт анализ хийхэд сурах бичиг бичиж байгаа, хичээл зааж байгаа багш нарын 90 орчим хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Тэгэхээр эрэгтэй хүүхдийн сэтгэхүйд тохирсон сургалтын материал, сургалтын хөтөлбөр боловсрогдохгүй байна уу гэдэг таамаг дэвшүүлэхэд хүрч байна. Үүнийг боловсрол судлалын шинжлэх ухаан нотлох ёстой байх. Хэрвээ тийм байвал блансыг олох гэх мэтээр олон зүйлийг ярьж болно.

-Манайхтай ижил улс төрийн тогтолцоотой атлаа эмэгтэйчүүдийн квотгүй, хуулиар зохицуулах шаардлагагүйгээр тэгш эрхийг хангасан улс орнууд хэр олон байдаг вэ?

-Өмнө нь хэлсэнчлэн Канад улс байна. Өргөн уудам газар нутагтай, газар нутгийн нэгжид ногдох хүн амынхаа тоогоор манайхтай ойролцоо. Байгалийн баялаг, уул уурхайн экспорт өндөр гэх мэтээр төстэй чанар олон бий. Энэ бол бэлээхэн нэг жишээ. Хөгжиж буй орнууд буюу Африкийн хэд хэдэн улс л хуульчилж, квот тогтоож, манайх шиг шийдээд явж байгаа. Хэдэн сарын өмнө Канадад эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийн асуудлаар маш том хурал боллоо. Монголоос нэлээд олон байгууллагын төлөөлөл оролцоод ирсэн. Тэнд яригдаж буйгаар Монгол Улсад гэр бүлийн хүчирхийлэл маш өндөр. Гэтэл ноцтой гэмт хэрэг буюу бага насны хүүхдийг хүчээр гэрлүүлэх, охидыг худалдаалах зэрэг хүнд нөхцөлтэй орнуудтай харьцуулахад бага байх жишээтэй. Ядуурал, архидан согтууралт зэрэг нийгмийн асуудлуудыг шийдэх ёстой гэдэг нь харагдсан. Шийдэж болох зүйлийг чадахгүй байна гэдэг нь зоримог өөрчлөлт л дутагдаж байгааг харуулж буй юм. Тухайлбал, сонгуулийн зардлыг бууруулж чадахгүй бол сонгогчиддоо хандаж уриалга гаргах, эмэгтэйчүүдийн дуу хоолой шийдвэр гаргах түвшинд илүү хүчтэй болгох, авлигыг бууруулах чиглэлээр эрчимтэй ажиллах нь зүйтэй юм.

А.Ундраа: Эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмнэ, кабинетаа ч тэгж бүрдүүлнэ гэсэн улс төрийн намыг дэмжих ёстой