Түмний нэг

80 жилийн өмнө

Цасан шуурга. Хээрийн шинжилгээний ангийн майханд германы хоёр геологич ярилцана. Нэг монгол ажиглана. Рудольф гэх геологич “Би дотроо эд нарыг их өрөвдөх юм. Хүмүүс нь малаасаа тун бага ялгаатай. Хүмүүс нь малынхаа үсийг дотогшоо харуулж өмссөн, малынх нь үс гадагшаа чиглэснээрээ л ялгагдах байх” гэж айлдав. Макс хэмээх нөгөө герман нь үүнийг зөвшөөрсөн ч “Уг нь их л зориг тэвчээртэй улс” гэж өмөөрөх аядав. Гэвч 1920 оны монгол орныг бодитойгоор харж байсан хүйтэн ухаант Рудольф(зөнч гэмээр) “Тийм байсан гэх ул мөр ч алга. Мохож гүйцэж дээ. Газрын баялаг ихтэй нь мөн ч сайхан юм. Хөгжитлөө хол байна. Улсыг нь улс шиг, хүнийг нь хүн шиг болгоё гэвэл 100 жилийн идэвхтэй ажил хэрэгтэй. Идэвхтэй шүү !” гэсэн лут дүгнэлт хийнэ. Макс “Нэг сэргэж сэхээд авбал хол явна шүү”. Рудольф: - үндэсний үзлийг нь сэргээж нүднийх нь галыг ноцоож өгөх хэрэгтэй. (яриаг нь хардангуй сонсох монгол руу харангаа) Чи энэнийг хардаа, тэмээний нүд шигээ амгалан царайлсныг харж байна уу?

Тэдний яриаг ажиглаж суусан Чимэд хэмээх хөдөөх эрд хэдий үгийг нь ойлгоогүй ч “монголыг муулаад байна” гэсэн хар төржээ.

“Түмний нэг” гэж монгол кино ингэж эхэлдэг. Уг киноны зохиолыг бичсэн Л.Ванган, найруулсан Д.Жигжид нар монгол орны төлөв байдлыг гярхай ажиглаж, ёгт маягаар харуулсан нь энэ. Маш хатуу цензурыг даван нийтэд хүрсэн ч, ком-мунист үзэлд нэвт идэгдсэн монголчууд зохиолч, найруулагчийн ёгт санааг ойл-госонгүй. “Новшийн” германы үгийг тунгаахыг ч хүссэнгүй. Гашуун нь германы үг үнэн байж. 1962 онд бүтээгдсэн уг киноны уран бүтээлчдэд урлагийн хүний зөн мэдрэмж төгс байсан гэлтэй. Бүрэн дунд боловсролын гэрчилгээгүй хирнээ Д.Жигжид найруулагч тэр балар цагт эх орныхоо ирээдүйд санаа зовж, ёгтлон дүрсэлж байсныг өчнөөн сургууль соёл дүүргэсэн “мэргэн” удирдагчид одоо ч төсөөлж, сэрж чадахгүй байна.

Өнөөдөр геологич Рудольфын зөгнөж хэлсэн хугацаа дуусах дөхжээ. 87 жил өнгөрөхөд гавьтай өөрчлөлт гарсангүй. Одоо ч гадаадынхан ирж газрыг нь онгичсоор ба шинэ үеийн Чимэдүүд тэдэнд газарчилсаар... Үстэй дээл, тэмээн хөсгийн оронд аяны хүрэм хөдрөн, уулын гутал жийж, бас ч үгүй жип хөлөглөжээ. Шинэ үеийнхэн Чимэд багшийг бодвол гадаад яриаг хальт ойлгох тул цаадуул нь ил муулахгүй. Чимэдүүдийн хардах сэтгэл 20 оныхоо хэвээр үлдсэн агаад авууштай нь хэдэн жил болоод улс нь хөгжихийг өөрсдөө мэдэмхийрээд зарлачихтайгаа болжээ. Тэр цагт ч, одоо ч газрын баялгаа өөрсдөө ашиглаж эс мэднэ, эс чадна. Гадныхан ирж ингэж, тэгж гийгүүлье гэх ба монголчууд нь тэднийг бас өөрсдийгөө хардсаар “алтан дээр сандайлсан гуйлгачин” гэж цоллуулсаар...

Стратегийн орд газар

УИХ дахь АН-ын зөвлөл “Монгол улс стратегийн 21 орд газартай юм байна, энэ жагсаалтыг баталъя” гэхэд МАХН-ын бүлэг “үгүй, 16 стратегийн орд байгаа” гэж мэтгэнэ. “Мэргэн” Ерөнхийлөгч хажуугаас нь 21 ч биш, 16 ч биш 49 байх ёстой гэж лүндэгнэв.

Аль аль нь ахиухан орлого олох уурхайг л стратегийн орд гэж тодорхойлоод байх шиг. Бага орлоготой мянган уурхай нийлээд стратеги биш үү? Стратегийн бус юм гэж энэ улсад байх уу?

1989 онд 84 мянга гэж тоологдож байсан бугын сүрэг стратегийн гэдэг тодорхой-лолтонд багтаагүйн улмаас эдүгээ 5 мянга хүрэхтэй үгүйтэй болжээ. Талаар нэг тарвалзаж байсан тарвага хэмээх 6 дахь “мал” маань улаан номонд орохдоо тулав. Арын сайхан хангайд арзайж ургадаг самар “стратегийн бус” байснаас шуналын түймэрт өртөж мөнх ногоон хушин ой сөнөж байна. Газар нутгийнх нь 10 хүрэхгүй хувь нь ойгоор бүрхэгддэг Монгол Улсад ширхэг мод ч стратегийн ач холбогдолтой санагдах юм. Гэхчлэнгээр тэмээний таваг идэх гэсэн дотор хүний хүслийг гүйцээхээр тэмээ¬гээ хядлаа. “Ноолуур үнэтэй авна” гэсэн зараар ямаагаа өсгөж, бэлчээрээ барлаа. “Нүүрс авна“ гэсэн үг урдаас шидэх төдийд уралдан лицензийн наймаанд хошуурч байна. Бүгд л хөршөөс чиглүүлсэн стратегийн бодлогын золиос.

Бидний стратегийн бус гэж үзсэн бүхэн хөршид маань стратегийн ач холбогдолтой. Монгол самраар тэрбум хятад дутах нь юу л бол. Гаалиар амь өрсөн байж нэвтрүүлсэн тавин тонн самар нь хөөрхий, ганц өдөр Бээжингийн метронд зарагдаад дуусах биз. Тарваганы арьс нөмөрсөнгүй гээд хятадуудын амьдралд өөрчлөлт орох уу. Бугын чив, эвэргүйгээр тэд үхэх үү. Асуудлын гол нь монголын баялаг шавхагдаж, үр дүнгүй үрэгдэхэд байгаа ч юм шиг.

Гадныхан аль эртнээс монголын баялгийг стратегийн нүдээр харж байсныг дээр дурдсан кинон дээр бас дүрслэн үлдээжээ. Монголчууд нь германуудыг “Хаа холоос чулуу түүх гэж ирээд түвэг уддаг хүмүүс” гэж тодорхойлох зуур герман эр Макс монгол хэлийг гүнзгий судалж “хярамцаг” гэж үг ямар утга илэрхийлээд байгааг асууж шалгаана. Энэ байдлаас нь германууд алс хэтийн зорилго өвөртөлж байсан нь тодров. Берлинээс ирсэн факст бодит байдлыг тов тодорхой өгүүлжээ. “Яаралтай нутаг буц. Наадуулын чинь шилж авсан зам нь хувьсгал, тулж түших орон нь Орос боллоо. Оросыг дагаад яах л бол доо?”

Гэнэт тодорсон стратегич

Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр өнгөрсөн намар НҮБ-ын чуулганд оролцож ирээд нэгэн сүрхий мэдэгдэл хийлээ. “Монгол улс хөгжлөөрөө дэлхийн улсуудаас 150-р байранд явж байна” гэдгийг Нью Иоркт очоод л мэдсэн юм байх. Эргэж ирээд УИХ–ын индэр дээрээс нээлтээ зарлав.

Өмнө нь 4 жил Ерөнхий сайд хийж байхдаа мэдээгүйгээ, НҮБ-ын чуулганд очоод мэдэж гэнэ. 1996 оноос хойш нам, төрийг хослуулан захирах болсон хирнээ суган доогуур нь бугын эвэр, чивнээс өгсүүлээд тарвага, тэмээ, шадруудынх нь хураасан төмөр хүртэл тэрбумаар нь тоологдох стратегийн бараанууд цувж байхад анзаарсангүй юу, эс анзаарагчийн дүр эсгэв үү. 150-р байранд очиход чухам тэр өөрөө, түүний гарт базагдсан нам нь голлох үүрэг гүйцэтгэснийг мартав уу. “Бид өмнөд Солонгосоос 40 жилийн хойно, бараагүй хаягдаж явна” гэдэг дүгнэлтээ Ерөнхий сайд байхдаа яагаад хийгээгүй юм болоо. 2000-2004 он хүртэлх дөрвөн жилийн хугацаанд авилгыг цэцэглүүлж, хуучин арга барилыг сэргээж, улс орны хөгжлийг хэдэн арван жилээр хойшлуулан чангааснаа яагаад дурсахгүй байна аа.

Нам нь дангаараа засаглаж, түүний толгойд Н.Энхбаяр ганцаараа ноёрхож байхдаа хоцрогдож яваагаа анзаарах сөгөө байсангүй болж таарав. Гаалийн “алтан үеийг” эхлүүлээд, Эрдэнэтэд хувийн хяналтаа тогтоож, эхнэрээрээ Тагнуулын Төв Газрын архивыг “цэгцлүүлэнгээ” дөнгөж “500 саяыг амлаж” удирдагчаа доромжилсон авилгачныг илчлээд, хажуу¬гаар нь улсаа 2020 оноос л хөгжүүлэх “стратегаа” боловсруулаад завгүй байсан гэж цайруулъя.

Стратегийн орд газар хэд байвал зохихыг “стратег идэж” зааварласан түүний онолд өөрийнх нь зарласан “улсаа хөгжүүлэх стратегийн” уралдаанд ирсэн санаанууд багцлагдсан бололтой. Идей байхад идэх хүн ямагт олддог. Ерөнхийлөгч бусдын санаанууд дээр өөрөөсөө ганц нэг тоо л нэмжээ. “2020 оноос улсаа хөгжүүлье, стратегийн орд газар 49 байя, солонгосоос 40 биш 4 жилийн хойно давхия л даа”. Уг нь бол Ванган, Жигжид нарын тэртээ 1962 онд уран сайхнаар хэлснийг олиг муутайгаар давтжээ.

Монгол хүн 60 хүрч ухаан ороод, 61-тэй үхдэг гэсэн үгийг батлах гэсэн мэт Ерөнхийлөгч маань 11 жил хийгээгүй, бодоогүйгээ, 12 дахь жилээсээ л бодож эхлэв. Тэр одоо лут стратегич болжээ.

Сүүлчийн боломж

Хувь заяа бидэнд сүүлчийн боломжийг санал болгож байна. Монгол улс одоо л сэхэхгүй бол хэзээ ч босохгүй. Хойд, урд хөршүүд эдийн засгийн хувьд хөл дээрээ баттай зогсжээ. Тэдний өсөн нэмэгдэж байгаа барагдашгүй эрэлт, хэрэгцээний үзүүрт монгол, түүний баялаг харагдаж эхэллээ.

Биднийг стратегийн орд хэд байвал зохилтойг мэдэмхийрэн маргаж байх зуур тэдний нүд бүх баялгийг маань стратегийн ач холбогдлоор харж, хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөгөө давхар бодож байгаа. Ямар ч дайн тулаан, хэрүүл маргаангүйгээр, хүч заралгүйгээр өөрсдийн болгоно. Тэдний геополитикийн тооцоонд авилгач түмшмэд, хувиа хичээгч улс төрчид хамгийн түрүүнд ашиглагдахаар орсон байгаа. Хууль гэж сайхан юмаар гул барьж стратегаа хэрэгжүүлэх тул худалдагдах улс төрч олон байвал зүгээр. Хөршүүдийн энэ стратеги хэрэгжвэл бид 2020 он гэхэд Латин Америк, Африкийн баян хирнээ гуйлгачин орнуудын эгнээнд жагсаж Ерөнхийлөгчийн маань “Солонгосын араас дөрвөн жилийн л хоцрогдолтой давхих” мөрөөдөл ус болно.

Гадаадынхан газрын баялгийн салбарт ноёлох байдалтай болж, орлого тэнцвэргүй хуваагдаж эхэлбэл аажимдаа үзэн ядах, хорсох сэтгэлгээ хуримтлагдсаар түүнийг “зоримгоор” шийдвэрлэх үндэсний удирдагчийг хүсэмжилнэ. Тэр цагт “удирдагч” гадаадынхныг хөөж гаргах гэсэн олны хүслийг дагуулан тонгорох замаар хязгааргүй дарангуйллаа тогтооно. Ийм төсөөллийг тархиндаа цогцлоосон хүмүүс “Ерөнхийлөгчийн засаглал” гэж гайхамшигтай зүйл байдаг тухай суртал ухуулгыг цацаад эхэлжээ. Тэд энэ зорилгоор эхний ээлжид 300 сая төгрөг төсөвлөж “Монголмедиа” гэж нэртэй тархи угаах бүлэг хүртэл байгуулсан байна. Өөрийгөө Рихард Зоргетэй зүйрлэж нууц нэрийг нь зээлдэн элдвийг бичигч нэгнийг элсүүлж гүйцэтгэх албаа тохоожээ.

Монголын газрын баялгийн хуваарилалтаас үүдэх үр дагаврын тод хоёр хувилбарыг зураглахад ийм байна.Тэгэхээр яах вэ? Бүх баялгаа стратегийн гэж үзэх шаардлагатай. Үндэсний үйлдвэрлэгчид, монголчууд баялгаа эзэмших, ашиглах эрхийг давуу олгох хэрэгтэй. Монгол хүн уурхай авчихвал балрах гээд байгаа юм шиг сэтгэхээ болъё. Харин ч монгол хүн давуу эрхтэйгээр оролцож, хянаж, зохицуулахгүй бол балрах цаг ойрхон иржээ. Ядаж л 51 хувь монголчуудын мэдэлд байх ёстой.

Мэдээж бүх зүйлийг зах зээлийн зарчмаар хэрэгжүүлнэ. Хувьцаа, тендер, хөрөнгө оруулалт, зээл, ил тод тунгалаг байдал. Хэн ямар хөрөнгөөр юу хэрэгжүүлээд байгаа нь олон нийтэд тодорхой байж орлого, зарлага нь ойлгомжтойгоор мэдээлэгдэг байна. Уул уурхайн хувьцаа эзэмших бололцоог монголын иргэдэд нээлттэй болгоно.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хэт шүтвэл баялаг маань бидний хяналтаас гадуур урсах магадлал их байна. Хууль эрх зүйн хувьд баталгаатай орчин бий болгосон нөхцөлд монголын компаниуд дэлхийн зах зээлээс мөнгө татах боломж бэлээхэн бий. Энэ бүхэн эхэлсэн.

Гадныхны мэддэг, чаддаг юмыг монгол хүн ашиглаад, хөлслөөд, түрээслээд, худалдаж аваад хийж болно шүү дээ. Бүх санаачлагыг гадныханд өгснөөр түй ч үгүй хоцорсон баян гуйлгачид Африкаар дүүрэн байгаа нь хангалттай сургамж. “Надад тулах цэг өгөөч би дэлхийг эргүүлье” гэж эрт цагт грек математикч хэлсэн шиг Монгол хүнд боломжийг нь өгвөл хэнээс ч дутахгүй. Адилхан тархи, бие хаа, гар хөлтэй. Хамгийн гол нь баталгаатай баялаг байна. Тэрийгээ үнэлүүлээд, барьцаалаад хөрөнгө босгох боломж бэлээхэн байхад заавал гадны мөнгөтэй хүнд найдаж, түвэг дуудах юун. Боломжийг бид өөрсөндөө л олгохоос хэн нэгэн бидэнд бий болгож өгөхгүй.

Нэгэнт хөрш зэргэлдээ том зах зээлүүд бэлэн байгаа юм чинь бид өөрсдийн эрх ашгийг эн тэргүүнд бодолцсон наймааг хийх хэрэгтэй. үндэстний эрх ашиг гэж байхаас ахан дүүсийн найрамдал гэж байдаггүйг түүх харуулсан. Хэн хэндээ ашигтай байх хувилбараар л газрын баялгаа эргэлтэд оруулах хэрэгтэй. Тэрнээс биш энэ ах, тэр сайн хөрш, ах төмөр замыг шийднэ, хөрш цахилгаан станц өгөх юм гэх маягийн нялуун үгээр халхавчлан хуурч, үндэсний эрх ашгийг хоёрдугаарт тавих маягаар асуудлыг шийдэх гээд байгаа хүмүүсийг дагах нь аюултай үр дагавар авчирна.

Төр засаг иргэдийнхээ эрх зүйн чадамж, баталгааг хангаж өгөөд хамгаалаад, дэмжээд л байж байх хэрэгтэй ш дээ. Тэрнээс төр аж ахуйд хутгалдвал муугаас өөр үр дүнг хүлээх хэрэггүй. Тэгэх аваас төр хэмээх эзэн биегүй “чөтгөрөөр” дамжуулан гадныхан хуруугаа дүрэх, бодлогоо хэрэгжүүлэх болно. Хэн ч буруутахгүй, төр л хараал идсээр хоцорно. Газрын баялгаас нийт ард түмэнд түгээхдээ татвар, шимтгэл гээд нийтэд түгсэн ойлгомжтой хэлбэрийг ашиглахгүйгээр энэ тэр хүний хишиг, хувь гэхчлэнгийн суртал ухуулгын чамин нэр хэрэггүй. Ийм байдлаа мөнгө тараах нь хэсэг хүний сурталчилгаа, нэр олох хэрэг-сэл болохоос илүү үр дүн өгөхгүй. Төр татвар, шимтгэлээр бүрдүүл¬сэн хөрөнгөөсөө хөгжлийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэж, эмзэг хэсгийнхнийг тэтгэж, нийт иргэд нь олборлох салбарт хувьцаа хэлбэрээр хөрөнгөө байршуулах, ашиг хүртэх боломжийг дүүрэн хангах нь илүү ирээдүйтэй, итгэл төгс зам юм. “Түмний нэг” кинон дээр германууд бас нэг үнэн үг хэлжээ. “Эд нар нэг сэргээд сэхээд авбал хо явна шүү”

Түмнийг биш бүгдийг

Зургаан жилийн өмнө МАХН “Түмнээ ядуурлаас аварна” гэсэн уриа цууриатуулаад бараг биелүүлжээ. Түм гэдэг нь 10 000 гэсэн тоон утгыг илэрхийлэх бөгөөд МАХН хяналтгүй засаглаж байсан жилүүдэд Н.Энхбаярыг дагаж гүйсэн, гаальд шургалсан, хуулийг гууль болгосон түм орчим хүн “ядуурлаас” эгнэгт аврагдаж амжсан байна. Харин тэр түмд багтаагүй олонхи үгүйрэн хоосорсон. МАХН удирдагчаа “түмийг л аврах” зорилгоо биелүүлсэн гэж үзсэн тул цаашид “Бумыг ядуурлаас гаргах, бүгдийг нь баяжуулах” талаар ярихыг ч хүсэхгүй болжээ.

Түмний нэгийг ч, түмнийг ч биш монголын нийт иргэдийг ядуурлаас гаргах хэмжээний газрын баялаг бидэнд байна. Гадныхнаар түрээ барьж байгаад өрсөж, ахиухан хувь хүртэх гэж улайрагсад бүгдээрээ хүртэх боломжийг хаахаар элдвийг эрэлхийлж байна.

Монгол хүн эх нутагтаа илүү эрх, жаргалтай байх сүүлчийн боломжийг монгол нь монголдоо олгоё ! Улс шиг улс, иргэд шиг иргэдтэй болохын тулд бид маш идэвхтэй ажиллах хэрэгтэй. Идэвхтэй шүү!
ЖИЧ: Уншигч танд гэж хэлэхэд “Түмний нэг” кино өнөөдөр 23 цаг 30 минутаас C1 телевизээр гарах юм байна лээ. Та өөрийн үнэтэй цагаасаа 15 минутыг л киноны эхлэлд зориулчхаарай.