Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн байнгын ажиллагаатай анхны ардчилсан парламент үүсэж хөгжсөний 20 жилийн ойд зориулсан УИХ-ын хүндэтгэлийн чуулганд хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь нийтэлж байна.

Эрхэм хүндэт ард иргэд ээ,

Эрхэм төрийн түшээд, хүндэт зочид оо,

Монгол Улсад байнгын ажиллагаатай, анхны ардчилсан парламент үүсэж байгуулагдаад эдүгээ 20 дахь намартайгаа золгож байна. Улсын Бага Хурал анхны хуралдаанаа хийж байсан түүхт өдрүүд саяхан. Гэвч энэ хороонд 4 удаагийн Их Хурлын бүрэн эрх өндөрлөж, 5 дахь Их Хурлын  5 дахь чуулган нь хуралдаж байна. Улсын Бага Хурал бол Монголын нэн шинэ түүхийн хүндтэй зохиогч байж, иргэд сонгогчдынхоо эрх чөлөөт, түүхэн сонголтыг хэрэгжүүлэх бахархалт үүргээ нэр төртэй биелүүлснийг манай ард түмэн мэднэ. Нийгэмдээ ардчилсан, нээлттэй, эрх зүйт харилцааг цогцлоон бүрдүүлэх, улс орныхоо бие даасан болон иргэдийнхээ эрх, эрх чөлөөт байдлыг бэхжүүлэн бататгахад үе үеийн парламент түүхэн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Монгол Улсын ардчилсан Үндсэн хуулийг баталж, хэрэгжүүлж ирсэн уламжлал, улс орноо улс төр, эдийн засаг, нийгмийн нээлттэй, чөлөөт тогтолцоонд шилжүүлэх нөр их ажил, Монгол Улсын олон улсын нэр хүндийг бэхжүүлэхэд чиглэсэн үйл ажиллагаа, тулгамдсан олон асуудлыг шийдэж ирсэн шийдэл, түүхэн санал санаачлага бүхэн Монголын үе үеийн парламентын гишүүдийн хичээл зүтгэл, нэр алдар, ажил үйлстэй салшгүй холбоотой юм. Иймээс Монголчуудын эрх чөлөөт, шинэ сонголтыг хэрэгжүүлэхэд гар бие, оюун санаа, хичээл зүтгэлээ дайчлан оролцсон шинэ Монголыг бүтээгч эцгүүд болох Ардын Их Хурал, Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын үе үеийн депутат, гишүүдэд Монголын ард түмэн, төрийн нэрийн өмнөөс гүн хүндэтгэл илэрхийлж байгааг минь хүлээн авна уу.

Чөлөөт сонголтоо хэрэгжүүлэх монголчуудын зам амар хялбар байгаагүй. Гэвч шинэ сонголтдоо эзэн болж, төрийн эрх барих байгууллагаа сонгон бүрэлдүүлж амжилтыг нь урамшуулж, алдааг нь зэмлэн амин холбоотой байж ирсэн нийт сонгогч түмэндээ Монгол Улсын үе үеийн парламентын нэрийн өмнөөс гүн талархал илэрхийлж, энэ их ойн чин сэтгэлийн мэндчилгээг уламжилж улс орондоо хөгжил дэвшил, ард иргэддээ хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.
Парламентат ёс төлөвшин хөгжихөд олон хүчин зүйл нөлөөлдөг. Манай орны парламентын төлөвшлийг ч түүний шууд удирдлага, оролцоо, үйл ажиллагаанд хамаарч харилцаж ирсэн олон байгууллагууд эдгээрээс Тамгын газар, судалгаа шинжилгээ, хэвлэл мэдээллийн гээд олон мянган хүний хичээл зүтгэлээс салгах аргагүй юм. Үүнд үе үеийн Засгийн газар, Ерөнхийлөгч, Төрийн захиргааны төв орон нутгийн байгууллагууд ч хамаарна. Мөн дотоод, гадаадын дэмжин туслагч, хамтран ажиллагч олон байгууллага, иргэдийн үнэтэй хувь нэмрийг дурьдах нь зүйтэй. Монгол оронд төлөвшин тогтсон парламентат ёсны 20 жилийн түүх бол зөвхөн Монголын төдийгүй бүс нутгийн ач холбогдолтой үйл явц юм. Энэ бол хүн төрөлхтөний соёл иргэншлийн үнэт зүйлс болох хүний эрхэм нандин чанар, хүний эрх, эрх чөлөөт байдал Монгол хүн бүрт хамаатайг тэдний эрх ашигт нийцтэйг харуулж байгаа юм. Монголчуудын дээрхи ололт бол хүн бүр нийгмийн ямар ч гаралтай бай, бүр ядуу зүдүү ч бай, өөрийн чөлөөт сонголтоороо амьдрах эрхтэй, тийм боломжтойг харуулсан бодит нотолгоо юм.

Эрх чөлөөт Монгол хүний эрхийн хэрэгжилт, түүнээс үүдсэн үүрэг хариуцлагын ухамсарт уялдаа холбоо, төлөвшин буй соёл сүүлийн 20 жилд олж авсан Монголын ард түмний хамгийн эрхэм нандин хүч юм. Энэхүү амжилт ололтоос хэлбэршин төгөлдөржиж байгаа манай парламентат ёсны түүхийг салгах аргагүй юм. Иймээс энэ баярт өдөр Монгол оронд байнгын ажиллагаатай ардчилсан парламент бий болох нэр төртэй ариун үйлсэд гар бие оролцсон, оролцож ирсэн, оролцсоор байгаа нийт иргэд, бүх сайн санаат хүмүүс, тэдний ар гэрийнхэнд тус бүрийнх нь үнэтэй хувь нэмрийн төлөө Монгол Улсын нэрийн өмнөөс гүн талархал илэрхийлж, цаашид улам их амжилтыг хүсэн ерөөе. Манай оронд байнгын ажиллагаатай парламент ажиллаад удаагүй мэт санагдавч, хуримтлуулсан туршлагын хувьд чамлах аргагүй юм. Энэ нь өнгөрсөн богино хугацаанд нийгмийн бүх салбарт гарсан хувьсгал, чанарын шинжтэй өөрчлөлттэй холбоотой нь мэдээж. Гэхдээ парламентат ёсыг хэрэгжүүлсэн ихэнх оронд урт удаан, магадгүй зуунаар тоологдох түүхийн хуудсууд Монгол Улсын хувьд 20 жилийн дотор эргэж, олон үйл явдлаар баяжиж чаджээ.

Засгийн эрх нэг улс төрийн хүчнээс нөгөө улс төрийн хүчинд ард түмний сонголтоор тайван замаар шилжих шилжилт нэг бус удаа хийгдлээ. Ингэж Монгол Улсын хувьд төрийн эрх мэдэл шилжих нь жирийн дэглэм, хуульчлагдсан соёл, нийгэмд хэвшсэн үйл явц болж төлөвшлөө. Харин энэ бол манай бүс нутгийн олон газар төсөөлөхөд ч бэрхтэй цоо шинэ ололт. Парламентын засаглалтай орны хувьд бүх нийтийн сонгуулийн үр дүнгээр аль нэг улс төрийн хүчин нь хууль тогтоох байгууллагадаа олонхи болж чадаагүй тийм түүхийг ч бид туулсан. Ард түмний сонголт, хуулийн буулган дор хамгийн олон суудалтай хоёр нам нь хүнд нөхцөлд Засгийн газраа байгуулж, тэргүүн нь цөөнхийн төлөөллөөс томилогдож байсан түүх бол дахиад л та биднийх. Сонгуулийн албан ёсны дүнгээр үнэмлэхүй олонхи болж чадсан улс төрийн хүчин нь парламентад цөөнхи болсон намтайгаа хамтарч Засгийн газар байгуулж гаргасан стандарт бус шийдэл бас л манай парламентад бий. Засгийн газраа сольж өөрчилж, албаны хэллэгээр хариуцлага тооцож байсан нь ч нэг бус удаа. Хүсэлтээрээ Ерөнхий сайд нь ажлаасаа чөлөөлөгдөж шинээр томилогдсон нь хуучин танхимтайгаа ажлаа эхлүүлэхийг ч бид үзсэн.
Нэг үгээр хэлбэл парламент төлөвших хоёр арван жилийн өнгөн дээр бидний үзсэн зүйл их байна. Хамгийн гол нь та бидний авсан сургамж чухал. Их юм үзсэн бол их сургамж үлдсэн байх ёстой. Тэр сургамжийг төрт ёсны утгаар нь яривал төр, нийгэм, иргэний харилцаанд урьдахаасаа илүү олон дэвшилтэт шийдэл гарч уламжлагдсан байх учиртай. Өнгөрсөн түүх ийм байгаа ч бодит байдал ямар байна вэ?

Ард иргэд ээ, УИХ-ын гишүүд ээ,

Төр бий болсон эхний шалтгаан, бас байгаагийн эцсийн шалтгаан явж явж нэг л зүйлд төвлөрдөг, нэг л үгээр илэрхийлэгддэг. Энэ бол-Үйлчлэх. Би аливаа төрийн, ялангуяа ардчилсан төрийн үүрэг бол иргэндээ үйлчлэх л гэж ойлгодог. Монгол Улсад Их Хурал нь ч бай, Засгийн газар, шүүх ч бай, Ерөнхийлөгч нь ч ялгаагүй нэг л ариун үүрэгтэй. Энэ бол Монголын ард түмэнд үйлчлэх. Ард түмнийхээ нийтлэг, хууль ёсны эрх ашигт үйлчлэх. Бидний ажил үйлчилгээ заавал амжилттай, заавал мундаг сайхан байх албагүй. Бид ажлаа л хийх, иргэддээ үйлчлэх л үүрэгтэй. Түүнээс биш заавал оны тэргүүн болж,  магтуулж сайшаалгаж байх албагүй. Өнөөдөр төрийн олон үйлчилгээ манайд шат шатандаа нэр төдий, үзүүлэн төдий л байна. Гайхаад яахав. Иргэд нь оролцдоггүй, иргэддээ эрх ажлыг нь өгдөггүй төрийн ажил ийм л байдаг. Төрөөс ард иргэддээ биш өөртөө үйлчлэх нь гаарлаа. Төрийн үйлчилгээний үр дүн ихэнх нь төрдөө л эргээд тусаж байна. Дээрээс нь өөрсдийгөө муу хэлүүлэхгүй, харин магтуулж сайшаалгахын тулд мөнгө хөлсийг хайрлахгүй цацаж байна. Энэ Засгийн газрын хамгийн сайн чадаж байгаа ажил бол энэ. Ардчилсан нийгэм бол сүүдрээ нуудаггүй давуу талтай гэж би хэлэх дуртай. Гэтэл албан тушаалтнууд нээлттэй нийгэмд сүүдрээ ч харахаас айдаг болжээ. Бид өөрсдөө ч “бидний сүүдрийг хүн харахгүй байна. Бидэнд сүүдэр ч байхгүй” гэж бодоод байгаа болохоос биш монголын хэрсүү ард түмэн та бидний сүүдрийг байтугай, хөшигний ар дахь драмыг ч нэвт шувт  уншиж харж, эгдүүцэх нь эгдүүцэж, бухимдах нь бухимдаж, шоолох нь шоолж байна.

Төрийн нийгэмд гүйцэтгэдэг эрхэм нандин нэг үлгэрлэл байдаг. Итгэлт төр байх, ард түмнийхээ сэтгэлд шингэсэн төр байхаар тэр нь илэрхийлэгддэг. Төрд очих ардын зам итгэлээр хучаастай байдаг гэж ярьдаг. Учир нь бүх шатны төрийн байгууллага, түүний удирдлага тухайн шатандаа нийгмийн өнгө, элит, манлайлагчийн тоонд зүй ёсоор ордог. Хамгийн сайхан санаа, сэтгэл, хүмүүнлэг алхам, сайн ажил үйлс, үйлчилгээ нийгмийн манлайлагч хэсгээс гарч байх ёстой. Нэг үгээр хэлбэл шат шатандаа манай шийдвэр гаргагчдаас, түүчээ улс төрчдөөс тэр сайхан чанар ханхалж, үйл ажиллагаа нь бусдад үлгэр дууриал болж байх ёстой. Хэрэв ийм байж чадахгүй бол төрдөө, төрийн түшээддээ, шийдвэр гаргагчдадаа иргэд дургүйцдэг. Тэдний үйлдэл, шийдвэр иргэдэд ёс бус, бохир харагддаг.

Манай дарга нар ард түмнээ сонсоод, бүс бүсээр зөвлөлдөөд байна. Ард түмнийхээ хэлж байгааг өнгө будаггүй, тэдний зөвлөлгөөг элдэв шүүлтүүргүй сонсож байгаа бол сайн хэрэг. Зарим хүний захидал бичгээс харахад “Эд зөвхөн сонсох гэснээ сонсож, зөвлөх гэснээ зөвлөж, өөрсдийн бодлоо эцсийн үнэнд тооцож байна” гэсэн нь байх юм. Саяхан ард түмнээ сонсох хуралд сууж, ард түмнээ сонссон УИХ-ын нэг эрхэм гишүүн надтай уулзсан. Тэр гишүүн хэлж байна. “Ард түмнээ сонсох хуралд оролцлоо. Энэ хүмүүс чинь цуглахаараа нэг их л төр засгаа муу хэлэх юм, хараах юм. Бүр үзэн ядаж байна” гэж. Тэр эрхэм гишүүн бодлоо хуваалцахдаа монгол хэлэнд байдаг хэтрүүлгийн хэлбэр ашигласан байх. Иргэдийн үйлчилгээнд очих мөнгө эрхэм гишүүний нэр төрийн үйлчилгээнд зарцуулагдаж байгааг хараад иргэд бухимддаг. Төрийн нэрээр хийж буй хулгай хаа сайгүй гаарлаа. Ямар ч хяналт алга, хариуцлага тооцохгүй байна гэж ирээд л хүмүүс ярих юм. Хэвлэл мэдээллийнхэн ч ярьж бичиж харуулах юм. Олонхийн дэмжлэгтэй бол ямар ч хэрэг хийгээд, тэр нь тогтоогдсон ч бай, албан тушаалдаа үлдэж байна гэж ярьж бичих юм.

Уг нь 20 жилийн өмнө УБХ-ын нэг гишүүн Засгийн газраас 20 дугаар тогтоол гаргах тухай мэдээлэл сонсчихоод, гэртээ харих зуураа дэлгүүрээс хувийн мөнгөөрөө чихэвчний магнитфон авсан хэргээр бүрэн эрх нь түдгэлзэж байсан юм. Монголын хууль тогтоох байгууллагын олонхи нь өнөө үеийнх шиг дандаа ийм увайгүй, улаан цайм байгаагүй. Монголын шинэ, ардчилсан төрийн нэр хүндийг цэвэр тунгалаг байлгаж, төрийн нэрийг өөрийнхөө нэр нөхөрлөлд сууж болох цагийн толбоос илүү эрхэмлэдэг сайхан уламжлал манай парламентат ёсонд байсан. Тэр ариун ёс журмынх нь төлөө, тийм өндөр босго тогтоосных нь төлөө, тийм цэвэр эрхэм ёс суртахуунтай байсных нь төлөө Монгол Улсын анхны байнгын ажиллагаатай ардчилсан парламент болох, үүсэж байгуулагдсаных нь 20 жилийн ой энэ өдрүүдэд тохиож байгаа Улсын Бага Хуралд, түүний удирдлага гишүүдэд Монголын үе үеийн төр байнга талархаж явах ёстой. Тийм байдалд тэнцэж ажиллаж амьдрахын төлөө өнө хойчийн улс төрчид, төрийн албатууд нэн хичээж гарч буй, гарч болох зарим завхрал, ёс суртахууны уруудалт доройтлоосоо ичиж амьдрах ёстой.

Эрхэм гишүүд ээ!

Энэ удаагийн УИХ-ыг болон Засгийн газрыг ажил хийхгүй байна гэж хэлэх аргагүй. Ажил хийгээгүй, хийдэггүй УИХ, Засгийн газар ч гэж байдаггүй юм. Том уурхай, том төсөл, том мөнгө тойрсон ажлууд яригдаж, зарим шийдвэр гарч байна. Харин манай Их Хурлын олонхи, Засгийн удирдлагад нэг гэм байна. Суудал, бялуу хуваах ажилд уургын морь шиг атлаа,  шударга ёс ярихаар л суугаа хүн шиг, чих нь дүлий юм шиг болчих юм. Төр лүү хандсан ард иргэдийн дургүйцлийн нилээн өндөр хувь дээрхи байдалтай холбоотой. Хүмүүс биднээс мөнгөнийхөө амлалтыг биелүүл гэж шаардаж байгаа нь үнэн. Гэхдээ түүнээс дутуугүйгээр нэгд: нийгэмд шударга ёсыг тогтоохыг, хоёрт:  ажил хийх боломж олгохыг хүсэж байна.

Ч.Сангарагчаа даргын бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх эсэх шийдвэрийг гаргаж төвдөхгүй 3 сар гаруй болж байгаа нь, Оюу толгой ордыг ашиглах тухай 5 жил хэлэлцсэн байдлаас дутуугүй бухимдлыг ард түмнээс УИХ, эрх баригчид руу татаж, өнөөгийн төрийн нэр хүндэд хохирол учирч буйг эрхэм гишүүд та бүхэн надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Өнөө маргаашдаа УИХ-аас сонгогч олон  “Алтан бороо” оруулаад өг гэж шаардах төлөв алга. Тэгэж ч чадахгүй, түүнийг монгол хүн өөрөө бүтээвэл бүтээнэ  гэдгийг ч тэд мэдэж байгаа. Харин хариуцлага алдсан байж болох албан тушаалтанг хаацайлаад байгаад хүмүүсийн уур бухимдал үнэнээсээ хүрч байгаа нь мэдрэгдэж байна. Манай зарим нам, гишүүд сонгуульдаа эрт орж байх шиг. Хамгийн гол нь сонгогчдынхоо юу хүсэж байгааг зөрүүлж уншвал өнөөдрөөсөө ч дордож мэднэ. Ард түмэн алт зэс, нүүрсний уурхайг тэдний оролцоо хяналттай, улс нийгэм, ирээдүй, амьдрал ахуйд нь наалдацтай ашиглахад тэгтлээ дургүйцэхгүй. Харин авлига, хүнд суртлын үүр уурхайг хөндөх, цэвэрлэх ажилдаа  Их Хурал, эрх баригчид хойрго хандаад байгаад л тэд бухимдаж байна.

Төрд ард түмэндээ үйлчлэх үндсэн үүргээс гадна маш чухал хоёрдох үүрэг байдаг. Энэ бол нийтээр тогтсон хэв журам, хуулийг, нийгмийн гэрээг зөрчсөн, нийтийн баялгаас хулгай хийсэн, хумсалсан, төр ард түмний хүлээлгэсэн итгэлийг алдсан олиггүй этгээдийг албан тушаалаас нь өөрчлөх, хариуцлага тооцох, алба үүргээс нь цаг тухай бүрт нь хөөж зайлуулах үүрэг юм. Энэ бол төрийн тодорхой байгууллагын бүрэн эрхээс гадна бүр улс нийгмийнхээ сайн сайхны төлөө төрөөс хийж байх ёстой чухал ажил нь. Энэ утгаараа төр, тодруулбал манай Их Хурал бол ард түмэн албан тушаалтан хоёрын хооронд хариуцлага тооцох гүүр болдог. Түүнээс биш тэр хоёрын хооронд татсан хөшиг, чулуун хана байж болохгүй. Хуулийн хэрэгжилтийг Монгол Улсад хангах, хянах үүргийг Их Хурал хэрэгжүүлдэгийг жирийн иргэн бараг цээжээрээ хэлдэг. Эрхэм гишүүд та нар ч хэлдэг. Хууль хэрэгжүүлэх ёстой, үүрэгтэй албан хаагчаа толгой дээрээ гаргасан төр, тийм хууль тогтоогчид, хуулийн хэрэгжилтийг хянагчид байж болох уу! Бүр саналаа ил хэлэх, өгөхөөсөө айдаг гишүүдтэй ардчилсан, шударга парламент гэж байж болох уу! Зарим нь “өшөө авалтанд өртчих гээд байна” гэж өчдөг сурагтай. Гэмтэй л хүний хэлдэг гэмтэй үг. Манай Үндсэн хууль хүртэл УИХ-ын гишүүн хүн саналаа илээр илэрхийлэх баталгаа нь болдог. Хуулиар тусгайлан тогтоогоогүй бол саналаа Их Хурлын гишүүд нээлттэй өгөх ёстой. Ардчиллын зарчим ч ийм. Гэтэл саналаа нууцаар илэрхийлмээр байна гээд зөрөөд байдаг. УИХ-ын гишүүд “баригдашгүй өшөө авагчид” биш. Тэр байтугай далд нууц үйл ажиллагаа нь хүртэл ил байх ёстой хүмүүс.

Жирийн иргэн хүн гэмт хэрэгтнийг мэдсээр байж нуун дарагдуулбал хэрэг хүлээдэг. Мэргэжлийн, хуулийн байгууллагуудынхаа гэмт хэрэг байж болзошгүй, нарийвчлан шалгах шаардлагатай байна гэсэн тодорхойлолт, дүгнэлтийг авч уншаад, мэдээд байгаа атлаа асуудлыг дараад байж болох уу! Ингэж Их Хурлын гишүүд хариуцлага алдсан байж болох этгээдийн хүсэл зоригоор ажиллаж байгаа юм шиг ааш, аяг харуулаад байж болох уу!      

Би жилийн өмнө анхааруулж байсан. Үндсэн үүргээ биелүүлэх чадваргүй, ёс суртахуунаа алдсан удирдлагууд нь Авлигатай тэмцэх газрыг Авлигатай тэнцэх газар болгож байгааг хэлсэн. Өнөөдөр энэ газрын удирдлага “авлигачид ард түмнээс минь хулгайлчих бий гэж санаа нь зовдог бус,  авлигачдын минь тоо цөөрчих бий” гэж санаа тавьж ажилладаг мэт харагдаж байна. Ийм байдлаар бид удаж болохгүй. Авлигачдынхаа барьцаанд орсон юм шиг арчаагүй байдалтайгаа Монголын төр, Монгол Улс эвлэрч болохгүй.

УИХ-ын гишүүд ээ, та нарын энэ арчаагүй байдал Засаг төрийн бүх түвшний үйл ажиллагаанд муу хаялгатай байна. Наад зах нь засгаа хар, юу хийж байна. Зэвсэгтэй түрэмгийлэгчид довтлоод хөрсөнд нь гүн шингэж чадаагүй Монгол орны зүүн тал шүлхийнд эзлэгдээд хоёрдох сарынхаа нүүрийг үзэж байна. Нэг хурга, нэг тугал, нэг унагыг хүртэл амиа тавих шахам явж өсгөдөг малчид иргэдийнхээ эрдэнэт сүргийг хэдэн арван мянгаар нь устгаж хог шиг булж байна. Энэ тухай эрхэм гишүүд та бүхэн Засгийн газраас, ажил хариуцсан хүмүүсээс асуусан уу! Байдал иймдээ тулсны хариуцлагыг хэн нэгэнтэй ярьсан уу! Манай иргэд төрөөс, та биднээс хариуцлага, ажил хоёрыг шаардаж байна. Хүмүүс ажилтай болохыг, орлоготой болохыг хүсэж байна. Гэтэл Засгийн газар Монгол хүний ажилтай болох боломжийг бүрдүүлэх нэмэх биш, хаах багасгах саналыг УИХ-аар шийдвэрлүүлэхээр оруулж ирж байна. Саналаа үндэслэлтэй бол Засгийн газар хамгаалах ёстой. Гэтэл ганц нэг гишүүний шүүмжилснээр буцаагаад авч байна. Засгийн газрын шийдвэр ийм байж болох уу! Үүнийг манай Засгийн газар ажил үүрэгтээ хариуцлагатай хандаж байна гэж хэлж болох уу!Надад ийм асуултууд байна. Хариуг нь та нар эндээ хэлэлц.

УИХ, Засгийн газрын гишүүд ээ!

Би энэ индрээс өнөөдөр төрийн түшээгээр сонгогдон ажиллаж байсан олон хүнийг төлөөлөн ярих ёстойгоо ойлгож байна. Зарим нь ч надад санал бодлоо хэлсэн. Энэ хүмүүст бахархал ч байна, бухимдал ч байна. Ард түмэн хариуцлагатай, бүтээлч, шударга ажиллахыг төр засгаасаа хүсэж байна. Би энд ард түмэн гэж ярих эрхтэй. Би ард түмнээ төлөөлөх үүрэгтэй. Би энэ индрээс зөвхөн баяр хүргэж алга ташуулах биш,  бас ард түмнийхээ зовлон зүдгүүр, хүсэл зоригийг илэрхийлэх, шаардлага тавих, хариуцлага асуух, энэ ажлыг хэцүү ч байсан хийх үүрэгтэй. Улс төрийн хариуцлагатай, жинтэй хоёр нам олонхи цөөнхөөр нь хариуцлагыг нь хуваасан ард түмний сонголтын дээгүүр алхаж Засгийн газарт хамтран орсон. Ийм хамтрал муу уршигтай, бас сайн үр дагавартай болохыг нийтээрээ чамгүй ярилцсан. Хамтарсан Засгийн ч, Их Хурлын ч ажил эрчтэй, найдлага төрүүлж байсан үе бий. Тодорхой санал, санаачлагууд ажил хэрэг болсон.
Стандарт бусаар хоёр нам засагт хамтарснаа сул тал гэж үзвэл түүнийгээ нөхөж, давуу тал гэж үзвэл түүнийгээ баталж ажиллах ажиллагаа улам бүр үгүйлэгдэж байна. Засгийн газарт зовлон болдог хөрөнгө мөнгө их шаардахгүй, тэгсэн атлаа төр засагтаа итгэх ард иргэдийн итгэлийг нэмэх ажлууд бидний өмнө багагүй хуримтлагджээ. Стандарт бус засагтай нөхцөлд шийдэмгий бус, нялцгай байдал давамгайлбал ёс бус тогтолцоо руу хальтрах эрсдэл байнга байгааг бид анхаарах л ёстой.

Би энэ үгийг хэлэхийн тулд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсоноосоо хойш нийтэд хандаж хэлсэн үгнүүдээ эргэж харлаа. УИХ, Засгийн газрын энэ бүрэлдэхүүнд итгэж хамтарч ажиллахыг хүссэн санал санаачлага цөөнгүй байна. Би төрийн тэргүүн гэдгээр түрий барьж төр, засгийн бүх ажилд хутгалдахыг хүсээгүй. Тийм шаардлага ч надад байхгүй. Мундаг ажил хийсэн болох гэж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нүүрийг өдөр бүр хаасан зарлалын самбар шиг байхыг бас бодоогүй. Харин би ард түмнийхээ захиж сонгосны дагуу тодорхой асуудалд анхаарлаа хандуулж ажиллахыг хичээж байгаа.

Улс үндэсний маань аюулгүй байдал, ард иргэдийн маань нийтлэг эрх ашиг хангагдах явдал бол миний анхаарлын төвд байгаа. Өнгөрсөн хаврын чуулганд би улс орны аюулгүй байдалтай холбоотой асуудлаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл хийсэн. Уг мэдээлэлд УИХ-ын гишүүдийн дийлэнх олонхи нь өндөр ач холбогдол өгч санал бодлоо хуваалцаж идэвхтэй оролцсонд би маш их баярлаж байгаа. Дараа нь УИХ-ын хуралдаанаар эрхэм гишүүд  Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалыг богино хугацаанд туйлын ажил хэрэгчээр хэлэлцэж баталсан. Энэ нь улс үндэснийхээ аюулгүй байдал, ард иргэдийнхээ нийтлэг эрх ашгийг сахин хамгаалахад манай парламентын оруулж байгаа түүхэн хувь нэмэр юм. Цаашид уг үзэл баримтлалын хэрэгжилтийг хангаж, үндсэн зарчмуудыг нь ажил хэрэг болгоход төрийн бүх шатны байгууллага, албан тушаалтны бүтээлч, санаачлагатай үйл ажиллагаа их хэрэгтэй. Аливаа улс үндэсний аюулгүй байдал, хар хайрцагны бодлого бол тухайн ард түмний хэлбэрэлтгүй хэрэгждэг амин чухал эрх ашиг, хэн ч зөрөх ёсгүй зарчим.

Улс үндэстэн, төрийн тогтолцоо гаднаасаа эзлэгдэж биш харин дотроосоо авлига, хүнд суртал, ёс бус үйл ажиллагаанд идэгдэж уруудан доройтсон сургамж түүхэнд олонтаа гарсан тухай би нэг бус удаа сануулж байсан. Авлига хүнд суртлын тухай заримдаа зохион байгуулалттайгаар, хүчээр ерөнхий яриа өрнөдөг ч бодит алхам хийгдэхгүй байна. Харин авлигач түшмэд, авлигалын сүлжээг хамгаалсан эсэргүүцэл системтэй, зохион байгуулалттай, бүр улайрсан, амь тэмцсэн мэт хэлбэрт шилжиж байгаа нь түгшүүр төрүүлэх боллоо. Үүнийг ч газар бүрийн авлигач, хариуцлагагүй этгээдүүд овжин ашиглаж байна. Авлига, албан тушаалын хэргийг шинээр авч үзэж шийдвэрлэх тухай эрүүгийн хуулинд өөрчлөлт оруулах миний санал УИХ-д ирээд бараг бүтэн жил болох гэж байна. Шүүх эрх мэдлийн хүрээнд шинэчлэлийг эхлүүлэх талаар оруулсан санал маань 2 дахь чуулганаа дамжин таг чиг дарагдсаар байна. Шүүх эрх мэдлийн байгууллагыг үлдэгдлээр санхүүжүүлдэг уламжлалд цэг тавих ёстой. Одоо УИХ-д өргөн барихад бэлэн болсон хэд хэдэн хуулийн төсөл байна. Түүний дотор Засгийн газар хагас жил шахам хойшлуулсан оюутны цалин тэтгэмжтэй холбоотой хууль ч бий.

Их Хурал, Засгийн газартайгаа хамтарч ажиллах гэсэн сэтгэл зүтгэлийнхээ хариуд эсэргүүцлийн илгээмж аваад байх нь надад таатай биш. Хамтарч ажиллах гэдэг хуйвалдаж ажиллахын нэр биш. Бидний хамтын ажиллагаа шударга ёс, хууль ёсны нийтлэг зарчимд суурилах ёстой. Би та нарын зарим нь ямар асуудал дээр хамтрах дуртайг, бас ямар асуудалд шилээ татамхайг сайн мэднэ. Миний ямар алхам, үйл ажиллагаанаас  болгоомжилдог, эс болгоомжилдогийг ч мэднэ. Зарчим бол зарчмаараа, ажил бол ажлаараа явсан нь аль аль талдаа өлзийтэй байдаг.
Би аль болох хуулийн болон тогтолцооны өөрчлөлтөөр асуудлыг шийдэхийг эрмэлзэж байгаа. Нийгэмд урт удаан амьдрах шударга ёсны зарчим, хуулийн хэлбэрэлтгүй хэрэгжилтийг хангахыг зорьсон миний санал санаачлагыг энэ Их Хурал, Засгийн газар дэмжээсэй гэж би чин сэтгэлээсээ хүсэж байна. Энэ бол одоо миний хувийн биш, Монголын ард түмний хууль ёсны сонголтоороо бататган нотолсон нийтлэг хүсэл эрмэлзлэл юм шүү. Бид бүгдээрээ энэ л дээд эрх ашигт дуулгавартай үйлчлэх ёстой. – Хууль, шударга ёсыг сэргээн сахиулах нь бидний амьдралд ус агаар мэт хэрэгтэй байна гэсэн ард түмнийхээ захиасыг өглөө бүр Ерөнхийлөгчөөсөө эхлээд төрийн бүх албан хаагчид санаж босдог, түүнийг бас биелүүлэхийг хичээдэг байх ёстой. Би үүнийг л хүсэж байна.

Хурлын дарга, эрхэм гишүүд ээ!

Ерөнхийлөгчийн хувьд Их Хурлын, Засгийн газрын энэ бүрэлдэхүүнтэй ажиллаж болно гэсэн миний итгэл бүрэн унтраагүй. Иймээс би тодорхой санал санаачлага дэвшүүлж, хүндрэлтэй асуудлуудын шийдлийг хамтдаа олохыг хичээж байна. Ингэхийн тулд би та бүхний өмнө явж гал барихад ч бэлэн. Төрийн албыг шинэ цагийн шаардлагад нийцүүлж, төрийн албаны хуучин тогтолцоог өөрчлөх тухай би өнгөрсөн хаврын халуун өдрүүдэд эхэлсэн чуулганы нээлтэд хэлсэн. Энэ чиглэлд дэвшил гарсангүй. Энэ асуудлаар өргөтгөсөн ажлын хэсэг гаргаж ажиллуулах бодолтой байгаагаа хэлье. Улс төрийн намын, сонгуулийн хууль, сонгуулийн амлалтын тухай бид бас ярьцгаасан. Би тодорхой санал дэвшүүлсэн. Мөнгөний амлалтыг хэрэгжүүлэх зарим ажил явж байна. Гэхдээ зарчмын олон асуудлыг шийдэх хугацаа улам богиноссоор байна.

Иргэдэд, орон нутагт эрх мэдэл шилжүүлэхтэй холбогдсон ажил өргөн далайц авч чадахгүй байна. УИХ, Засгийн газар эрх мэдлийг төвлөрүүлж биш шилжүүлж асуудал шийдэх хэрэгтэй. Тэгвэл өнөөгийн маш олон асуудал гольдролдоо орж төв Засгийн газрын ачаа, түүнийг дагасан олон завхрал арилна. Монгол оронд улс төр, эдийн засгийн эрх хаана байгааг бид гаднаас биш Их Хурал, Засгийн газрын тогоон дотроос хайх хэрэгтэй.

Манжийн үед Бээжинд, коммунизмын үед Москвад байсан Монголын ард түмний  эрх мэдэл үндэсний эрх чөлөө, ардчилсан хувьсгалын ачаар Улаанбаатарт ирсэн боловч манай Улсын Их Хурал, Засгийн газрын халаасанд гацчихаад байна. Ард түмний төр юм бол ард түмэндээ эдлэх эрхийг нь өгөөч гэж би та бүхнээс дахин гуйя. Хуулиар булаасан эрхийг чинь хуулиар буцааж өгнө гэсэн үгийг манай иргэд, орон нутгийнхан дахиад хэдэн чуулган дамжиж сонсох ёстой юм бэ! Дахиад хэдэн жил тэд эрхээ ирэхийг харж шилний цаанаас чихэр долоох юм бэ!
Хүмүүс гол юмаа төрөөсөө аваагүйгээ мэдээд байна. Тэгээд л бухимдаад байгаа юм. Тэр нь тэдний үндсэн эрх, эрх чөлөө. Эрх чөлөөгөө бүрэн эдэлж байж аливаа хүн үүрэг хариуцлагаа үүрэх соёлд суралцдаг. Үнэндээ тэд бол төрөөсөө илүү юм нэхээд байгаа юм биш. Зүгээр л эрхээ нэхээд байна. Эдийн засаг улс төрийн эрх нь иргэддээ очвол тэд эдийн засаг, улс төрийн асуудлаа өөрсдөө шийдээд л явна.  Төрөөс юм горьдохгүй. Хүн эдэлдэггүй хүний эрх  байж болохгүй. Иргэн оролцдоггүй иргэний нийгэм байж болохгүй. Ийм ойлгомжтой юмыг шийдэж чадахгүй төр л иргэдийнхээ үзэн ядалтын бай болдог. Ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой хуулийн заалтыг түдгэлзүүлэх миний саналыг УИХ-аас дэмжсэн. Харин Засгийн газраас энэ талын харилцааг орчин цагийн шаардлагад нийцүүлж шийдвэрлүүлэх саналаа бас л гаргаагүй байна. Шаардлагатай бол би  ажлын хэсэг гаргаж, санал боловсруулахад бэлэн байна.

Ашигт малтмалын хайгуул ашиглалттай холбоотой санаа зовоосон асуудлууд гарсаар байна. Энд дахиад орон нутаг, иргэний эрхийн асуудал хөндөгдөж байна. Өнөөдөр Монгол Улсын иргэн, иргэд байгаа суугаа газрынх нь гол, ус ширгэсэн байхад шүүхэд хандаж хохирлоо төлүүлэх эрхгүй байна. Мөнгөний хойноос улайрагчдын балмад үйл ажиллагаанаас болоод “Хүн малгүй бидний ундаалдаг гол ус ширгэлээ, бохирдлоо” гээд иргэд гомдол гаргаад явахаар хуулийнхан, эрх мэдэлтнүүд өөдөөс нь “Тэр ус гол чинь үнэгүй юм байна. Танайд хохирол учирсан гэх үндэсгүй  байна” гэж хэлсэн тохиолдол ч бий. Үнэ цэнэтэй хүний эрх эзэндээ очоогүй учраас, үнэ цэнэтэй баялагтаа үнэ тогтоох эрхээ манай иргэд эдэлдэггүй учраас манай орны үнэ цэнэтэй бүхэн үнэ цэнэгүй байна. Үнэ цэнэтэй баялгаа үнэлэх эрхийг орон нутагт, иргэддээ өгье. Билчээрээ үнэлэг, гол усаа үнэлэг. Говьд худгуудаа үнэлэг, баян бүрд, заг, бударганаа үнэлэг. Хангай нутгийнхан халзан хүн шиг болсон монголын толгойд байгаа хэдэн модоо үнэлэг, ан амьтнаа ч үнэлэг. Баялаг гэж үзсэн бүхнээ үнэлэг.

Ийм эрхийг нь иргэддээ өг л дөө. Энэ эрхээ эдлээд орон нутагтаа эрх ашгаа хамгаалж,  хууль шударга ёсыг сахиулж тэд хүн шиг, эзэн нь шиг амьдарцгааг. Эрх нь зэвсэг болоогүй иргэд тэмцлийн өөр хэлбэр хайж хэрэгт орчих гээд байна. Бид чинь иргэн бүрээ боломжит гэмт хэрэгтэн гэж хардаг биш, иргэн бүрээ улс үндэснийхээ гол баялаг гэж хардаг нийгэм байгуулж байгаа төр засаг шүү дээ. Дээрхи зарчмаар иргэд нь эрхээ эдэлж үүргээ хэрэгжүүлэх ёстой. Манай хууль шүүхийн байгууллага ч иргэдийнхээ хууль ёсны эрх ашгийг хатуу манах ёстой. Ингэж Монгол Улсад хууль шүүхийн байгууллага иргэншиж, иргэндээ үйлчилдэг нийгэм төлөвшиж, төр тойрсон хэл ам, авлига хүнд суртал арилна.

Би саяхан Төв аймгийн Баянчандмань суманд манай иргэд сайн дураараа хэлэлцэж ярилцаад, нэгдэж нийлээд өөрсдийнхөө өмнө тулгамдаж буй олон асуудлаа шийдвэрлэж байгааг харлаа. Тэтгэврийн ахмадууд, санаачлагатай иргэд хоорондоо 100, 200 төгрөг нийлүүлээд нэгэндээ туслаж ногоо тариад, хадлан тэжээл бэлдээд, хашаа гудамжаа тохижуулаад, мод тарьчихсан, сүүдрэвч барьчихсан, усан оргилуур хийчихсэн байж байна. Гудамжиндаа зүлэг ногоотой, хүүхдийн тоглоомын талбайтай болчихож. Ийм санаачлага олон аймаг, хот суурин, сумдад өрнөж байна.
Би бүр эдгээр иргэд, “Хуримтлалын бүлэг”-ийн үйл ажиллагааг дэмжиж орон даяар өрнүүлэх тухай зарлиг гаргасан. Тэдний хийж байгаа ажил, гаргаж байгаа санаачлага, бие биенээ дэмжиж байгаа дэмжлэг бол сонгуулийн үеэр нэр дэвшигчид уралдаж хийдэг кампанит тохижилтоос хүмүүст хамаагүй өгөөжтэй үлдэцтэй байна. Учир нь тэд өөрсдөө өөрсдийнхөө гараар санаачлагаар юм бүтээж байна. Ажил хийж байна. Тэнд хаягдалгүй бие засах газраас авахуулаад утаагүй түлш хүртэл хийж хэрэглэж байгаагаа харуулж байна. Энэ бол эрх чөлөөт нийгэмд эрх чөлөөт иргэд нэгдэж гайхамшиг бүтээж болдгийн нэг л жишээ.

Суурин иргэншилд байдаг хоршиж ажиллах соёлоос манай иргэд жаахан хөндий нь үнэн. Нэгэнт олон хүнтэй суурьшил бий болбол тухайн орчинд үүсэж буй харилцааг зохицуулах дүрэм, нийтийн гэрээ хэрэгтэй. Манай улсын засаг захиргааны анхан шатны нэгжээс энэ соёл эхэлбэл сайн. Хотод гудамж, хороо бүр, хөдөө баг сум бүр иргэд нь хэлэлцэж баталсан дүрэмтэй байвал сайн. Энэ нь тосгон суурин, дүүрэг, аймаг, хот, нийслэлийн хэмжээнд хэвштэл удах байх. Нийгмийн бүх харилцаанд хууль хүрч, зохицож үйлчлэх амаргүй. Харин хүний суурьшлын харилцааг хүмүүсийн тогтоосон дүрэм журам, гэрээгээр зохицуулж болно. Тэнд хаана хашаа, гэр байшин барих, зам харгуй яаж явах, ямар баялгаа яаж ашиглах хамгаалах, юу нь хувь хүний, юу нь нийтийн эрх ашиг болох бүх л харилцаа байдаг. Иргэд ингэж сурвал эрхээ ч хамгаалж, үүрэг хариуцлагаа ч үүрч чадна. Иргэдээ хамгаалсан ийм дүрэм хамгийн сайн хэрэгжинэ.
Зарим хуулийн хэрэгжилтээс замын дүрэм арай дээр байдаг гэдэг. Дүрэмгүй амьдрал утгагүй. Сум, суурин бүрийг дүрэмтэй байхыг төрөөс дэмжих хэрэгтэй. Та нар иргэншсэн аль нэг оронд очоод “манай хот аймаг, сум, тосгон дүрэмгүй” гээд хэлээд үз. Нэг л хариу сонсох байх. “Жинхэнэ зэрлэгүүд” гэсэн. Ардчилсан, иргэншсэн орон юм бол бид иргэдийнхээ гарт ингэж иргэнших, иргэд өөрсдөө өөрсдийнхөө амьдралыг зохион байгуулах эрхийг нь өгч аргыг нь зааж туслах ёстой. Болж өгвөл таарсан санхүүгийн дэмжлэг бүр нүдээ олно.

Иргэддээ иргэншсэн соёлтой байдлаар амьдрах боломжийг нь эдлүүлэхийн тулд эхлээд үндсэн хөрөнгийн татварын хувь хэмжээг уян хатан тогтоож тэр мөнгөө олж авах эрхийг нь тэдэнд өгчих. Орон нутгийн захиргаанд нь зарим зардлаа тэндээс санхүүжүүл гэж ч хэлж болно. Тэд хүн унтдаг байр байтугай, нохой хэвтдэг хайрцгийг хүртэл бүртгээд татвар авна. Том хөрөнгөтэй нь том байшинтай нь өндөр, бага хөрөнгөтэй нэг амбаартай нь бага л татвар төлнө. Байршлаар нь татвараа тогтоочих. Тухайлбал Улаанбаатарын төв, ашигтай байршилтай үнэтэй өндөр байшинтгууд өндөр татвар төлөг. Зах руу болоод, хэн ч сонирхдоггүй газар хөрөнгөтэй бол билэгдлийн шинжтэй татвар төлөг. Сургууль, эмнэлэг спортын барилгууд татвараас чөлөөлөгдөг. Зөвхөн ийм бүртгэл, ийм систем бүрэн ажиллаад эхэлбэл хотын төвлөрөл түгжрэл, авлига хүнд суртал тойрсон олон ужиг асуудал өөрөө шийдэгдэнэ. Орон нутаг, хүмүүс удирдлага нь татвартай мөнгөтэй харьцаад ирэхээр хариуцлагатай болно. Асуудлаа өөрсдөө шийднэ. Төв рүү, дарга руу харж бухимдахаа байна.  Би асуудлын шийдлийг ингэж харж байгаа.
Төрийг тойрч,  засаг захиргааны нэгжийг тойрч асуудал төлөвлөхөө боль. Бүхнээ хүн тойрч төлөвлө. Засаг даргын Тамгын газар бол Засаг даргад үйлчилдэг газар биш. Иргэдэд үйлчилдэг Засаг даргын үйлчилгээний газар. Цаашдаа бид засаг даргаас захирагчийн тогтолцоо руу, засаг захиргааны нэгж, төрийн төв байгууллага тойрсон тогтолцооноос хүн тойрсон, иргэнээ тойрсон, тэдэнд үйлчилдэг тогтолцоо руу шилжих хэрэгтэй. Төр, засгийн бүх байгууллага, хууль шүүхийн байгууллага ч энэ тогтолцоо, энэ тойрогт орох хэрэгтэй. Асуудлыг ингэж харвал бид биесээ асуудал гэж харахаа болино. Хэн нэгний барьцаанд байгаа юм шиг ядаргаатай, яршигтай байдлаар ажиллаж амьдрахаа болино.

Эрхэм гишүүд ээ!

Ам нээвэл уушиг нээ гэдэг. Та нараас би МАХН, АН-ын 2008 оны 09 дүгээр сарын 12-ны өдөр байгуулсан “Хамтран ажиллах гэрээ”-г олж авч үзэхийг хүсье. Анх ямаршуухан бодол байр суурьтай, юу бүтээж ямар асуудлууд шийдэх гэж хамтарснаа харцгаа. Одоо хүртэл хүчин төгөлдөр энэ баримт бичигт хүмүүсийн хүсэн хүлээгээд байгаа нилээд зүйлийн санаа ажил хэрэг болохоор туссан байгаа. Ойрын 10 жилд Монгол Улсын үндэсний нийт бүтээгдэхүүн жил бүр доод тал нь 10 хувиас доошгүй өсөж магадгүй байна. Монгол Улсад мөнгө хурц асуудал биш болох нь. Харин тэр мөнгө хэний сайн сайхны төлөө зарагдах нь асуудал. Гэхдээ энэ боломжоос манай ард иргэд л хожих ёстой. Бид хүндээ хөрөнгө оруулалт хийх ёстой. Юуны түрүүн иргэнийхээ эрүүл мэнд, боловсролд хөрөнгө оруулалт хийе. Шаардлагатай байгаа сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэгээ барих, засвараа хийх мөнгийг нь өгье. Энэ ажлыг орон нутгийн иргэд, аж ахуйн нэгжээр нь хийлгэе. Хөвсгөлийн нэг суманд эмнэлэг барих тендерийг тэнд байгаа иргэд, аж ахуйн нэгж мэдээгүй байхад Улаанбаатарт нэг компани авсан байдгийг зогсоо.
Монголын алс хязгаар хөдөө нутаг эзгүйдээд хүмүүсийн ажил амьдрал дордоод байгаа нэг л шалтгаан бий. Тэнд ажлын байр бий болгодог, хүмүүс ажилтай, орлоготой болдог тэр бизнесийг нь төвөөс дэмжихгүй байна. Орон нутаг, алс хязгаарт бизнес амиллахгүй байна. Тэнд мөнгө очихгүй байна. Боломжийг нь бүрдүүлэхгүй байна. Монголд мөнгө дагасан амьдрал яваад байна. Мөнгөө дагаад эрх мэдэл нь төвлөрөөд байна. Мөнгөө иргэд рүүгээ, орон нутаг руу шилжүүл. Мөнгөө дагуулаад эрх мэдлийг шилжүүл. Монголд байгаа 5 төгрөг тутмын 5 төгрөг Улаанбаатарт яригддаг биш 5 төгрөг тутмын 4 төгрөгнийх нь хувь заяа орон нутагт шийдэгддэг байг. Мөнгө, эрх мэдэл дагасан төвлөрсөн завхрал, түүнийг дагасан бухимдал, муу хэл ам ч сарнина.

Хэдэн оюутнаа цалинтай болго. Эмч, багш нараа бүгдийг нь байртай болго. Тэр байраа тухайн эмч, багшийн байгаа суугаа газрынх нь хүмүүс, аж ахуйнууд бариг. Мөнгө байгаа. Мөнгийг нь өг. Жил бүр Монголд монгол хүний хөгжил, Монгол улсын нэр хүндэд хамаатай нэг том бүтээн байгуулалт хийе. Нэг жил стадион баръя. Нөгөө жил номын сан, театр баръя. Бас спортын иж бүрэн ордонгууд баръя, эмнэлэг сургууль, цэцэрлэг, дотуур байр баръя. Түүх дурсгалаа дээдэлсэн цогцолбор баръя. Энэ жилээс эхлээд нэг нэгээр нь төсөвт суулгая. Наад зах нь энэ жил бүгдийнх нь зургийг чанартай хийх мөнгийг  суулга. Ингэж мөнгийг цөөн хүнд сурталтнуудын халаасанд биш хүмүүсийнхээ сайн сайханд зарцуулж байж Монгол улс хөгжинө, дэвжинэ. Удахгүй Их Хурал төвлөрсөн төсвийн хэлэлцүүлэг хийнэ. Манай төр засгийг шоолдог баалдаг олон шог үзэгдлийн үндэс энд байдаг юм. Нэг л их буян амалсан, ард түмнээ бодсон яриа өрнөнө. Бас биесээ буруутгана. Үүрэг өгнө. Хууль тогтоол батална. Удахгүй сайхан болно гэж ярина. Гишүүд засгаас юу шаардахаа мэднэ. Засаг яаж аргалахаа мэднэ. Зальжин сайд нь хаана ямар мөнгө нууснаа, яаж ашиглахыг нь хэлж өгнө. Төсвийн хэлэлцүүлгээс сайн зүйл, том дэвшил хүлээхэд хэцүү. Хориг тавиад ч үг сонсох биш. Гэхдээ та нарт нэг юм хэлье. “Улсын мөнгө идчих бий” гэж эх эцэг чинь,  сонгогч иргэд чинь санаа нь зовж ярьж байдгийг сонсоорой.

Увсын Түргэн сумын хүн эмнэлгийн тэрэгний хэдэн дугуй ирэх жил хагарах, түүнийг яаж нөхөх, сэлбэх тухай энэ танхимд ярихаа боль. Ийм ярианаас ард түмэн залхаж байна. Төсвийг төвлөрүүлж төлөвлөж байгаа, хувиарлаж байгаа нэрээр ил далд төсвөөс, ард түмнээсээ хулгай хийхээ Их Хурлын гишүүд өөрсдөөсөө эхэлж зогсоо. Тэр ярих, хувиарлах, зарцуулах, хянах  эрхийг нь иргэддээ өг, орон нутагт өг.

Ард түмэндээ, эд баялагтаа ч эзэн, эрх үүрэгтээ ч эзэн байх боломжийг олго. Эрдэнийн хувиа эзэмших эрхийг нь иргэддээ нээж өгөөрэй. Энэ бол мал, газар, орон сууцны хувьчлалын дараахь  иргэн хүн хамгийн чухал өмчдөө эзэн байх боломж юм шүү.

Монгол оронд мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн боловсруулдаг нийлүүлдэг орчин цагийн тогтолцоо бүрдүүлэх рүү хөрөнгө хий. Малчид, иргэдийнхээ хоршиж ажиллах боломжийг нээ, урамшуул. Хөдөө хотгүй иргэдийг үнэ хөөрөгдсөн ченжүүдийн гараас салга. Ирэх оны өдийд гэхэд ажил хийе гэж хүссэн Монгол Улсын иргэн бүр ажилтай болсон байх ёстой. Цаашдаа иргэддээ төр нэг бодлогыг тодорхой зарлая. “Та ажил хий, ажил хийсний чинь төлөө мөнгө өгье” гэж хэлье. Иргэн хүн ганц нэгээрээ ч, нийлээд ч  ажил хийж л байгаа бол мөнгө авдаг байг.

Монгол улс нийгэмдээ шударга ёсыг бэхжүүлэх, иргэдээ эрх мэдэлжүүлэх, ардчиллынхаа чанар чансааг сайжруулахад мөнгө зарах цаг болсон. Цаашдаа төрийн байгууллагын төсвийн санхүүжилт багасаж, төрийн бус байгууллагын төсвийн дэмжлэг өсөх ёстой. Нийтэд тустай үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллагуудын үйл ажиллагааных нь зардлыг төр өгөх хэрэгтэй. Зүүн аймагт гараад байгаа шүлхий өвчний асуудлыг шийдэхийн тулд тэнд байгаа төрийн бус байгууллага, иргэдийн санаачлагыг төр дэмжиж тэр их мөнгөнөөсөө өгч, үр дүн шаардсан бол өөр дүр зураг харагдах ч байсан байж магадгүй. Манай төр улаан гараараа өвчин, зовлонтой тулж хүнд ажил хийж байгаа иргэддээ гар татдаг атлаа, чанаргүй бүтээгдэхүүн, вакцин шахагчдыг уралдуулж мөнгө цутгах юм.

Иймэрхүү увайгүй үйлдлийг хүмүүс хараад үзэн ядаж байна. Өнөөдрийн төрийн ачааны 80 хувийг манай иргэд, иргэдийн үүсгэл санаачлагын байгууллагууд үүрээд явж чадна. Төрийн хийж чадаад, оролцоод байгаа ажлыг иргэдээ хийж чадахгүй гэж хардаг төр бол харалган төр. Энэ байдлыг өөрчлөх хуулийг би санаачилна. Дэмжиж өгөөрэй.

Жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих нь чухал гэж манай засаг ойлгожээ. Ингээд түүнийг дэмжих төв байгуулжээ. Төв байгуулах мөнгөө гаргасан атлаа, төвийн үйл ажиллагааных нь зардлыг хэмнэж  гар татжээ. Түүний оронд жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих төв байгуулахыг иргэддээ уриалаад сайн чанартай үйлчилгээ үзүүлж байгаа төвд нь шалгуур тогтоогоод үйл аж