Налайх дүүргийн ИТХ-ын дарга А.Ганболдтой дүүргийн хөгжлийн талаар ярилцлаа. Тус дүүргийн хувьд Нийслэл хотоос 35 км зайтай оршдог, алслагдсан дүүрэг юм.  

-Налайх дүүргийн хүн амын амьжиргааны байдал өнөөдөр ямар байна вэ. Хүн амын өсөлт, шилжилт хөдөлгөөн хэр байгаа вэ?

2012 оны НҮБ-ын судалгаагаар манай дүүргийн хүн амын 46,8 хувь нь ядуурлын үзүүлэлттэй гэсэн зураглал гарсан. Өнөөдрийн байдлаар 9108 өрхтэй, 34,000 хүн амьдарч байгаагийн тал хувь нь ядуу гэсэн үг. Улсын хэмжээнд манай дүүрэг ядуурлын төвшингөөр хамгийн өндөр үзүүлэлттэй байна. Ийм нөхцөлд цаашид яах ёстой вэ гэсэн асуулт гарна.

Хамгийн гол нь нэгдүгээрт: Тогтвортой үйл ажиллагаа явуулах томоохон үйлдвэрийн газар хэрэгтэй. Үйлчилгээний газар бус, тогтвортой ажлын байр бий болгох үйлдвэрлэл шаардлагатай гэсэн үг. Тухайлбал барилгын материалын үйлдвэрлэлийг жинхэнэ утгаар нь энд хөгжүүлэх туйлийн шаарлагатай. Энэ жил Налайх дүүргийг барилгын материалын үйлдвэрлэлийн бүс болгоно гээд л байсан ч газар дээр хэрэгжээд эхэлчихсэн ажил ховор байна. Хоёрдугаарт Налайхын их уурхайг сэргээж, хүчин чадлыг нэмэгдүүлж, техникжүүлж, аюулгүй ажиллагааг хангах хэрэгтэй. Дарга нар ирээд уурхайг хаана гэж ярьдаг ч үнэндээ тэнд 1500 хүн амьдралаа залгуулж байгааг мартаж болохгүй. Хэрвээ уурхайг хаавал ядуурлын төвшин улам нэмэгдэнэ.

-Тогтвортой ажлын байр хамгийн чухал асуудал болжээ. Гэхдээ та бүхэн ажлын байр нэмэгдүүлэх талаар ямар ажил хийсэн юм бэ?

Манай дүүрэгт энэ жилээс шинээр Хөдөлмөр зуучлалын хэлтэс байгуулагдсанаар одоогийн байдлаар 1800 гаруй түр ажлын байрыг бий болгосон.

Ажилгүйдлийг бууруулахын тулд цогц арга хэмжээг авч байна. Түр ажлын байр гэдэг нь тоосго, цементийн үйлдвэрүүдэд туслах ажилтанаар ажиллуулж байгаа гэсэн үг. Гэхдээ энэ асуудлыг шийдэхэд хангалтгүй. Байнгын ажлын байртай болохын тулд том үйлдвэрийн газрыг дүүргийн хэмжээнд байгуулах хэрэгтэй.

-Танай дүүрэгт хичнээн ажилгүй иргэд байгаа вэ. Тэдний боловсролын түвшин ямар байдалтай байна?

Өнгөрсөн жилийн судалгаагаар 4600 хүн ажилгүй гэж бүртгүүлсэнээс 1800 хүн нь түр ажлын байраар хангагдсан. Харин 900 хүнийг байнгын ажлын байраар хангасан. Хөдөлмөр зуучлалын алба байгуулагдсан учраас мэрэгжлийн чиг баримжаа олгох үүднээс зөвлөгөө өгч, сургалтад хамруулж байгаа. Гэхдээ л оюуны хоосрол их байгаа учраас маш хүндрэлтэй байна.

Ажилгүй иргэдийн боловсролын түвшин бага байгаа. Манай дүүрэг шилжилт хөдөлгөөн ихтэй.
Налайхын уурхайн эдэлбэр газарт 200-аад ам уурхайд 2000 гаруй хүн хөл гараа тасдуулж амь насаа алдаж байж 9 сараас дөрөвдүгээр сарыг дуустал нэг жилд 400 мянган тонн нүүрс гаргадаг. Энэ нүүрсийг Улаанбаатар хот болон Налайхын эгэл жирийн 100 мянган айл өрх галдаа түлж дулаан өвөлждөг.

-Налайх-100 жил хөтөлбөр боловсруулсан уу?

Одоогоос яг 100 жилийн өмнө Монголд цорын ганцхан үйлдвэр байсан нь Налайхын уурхай юм. Энэ нь түүхэн үнэн баримттай. 1915 онд Налайхын уурхай ашиглалтанд орсон гэдгийг Оросын эрдэмтэн Майский маш тодорхой бичиж үлдээжээ.

-Тэгвэл Налайхын уурхайн 90 жил гэдэг нь ямар учиртай вэ?

Налайхын уурхайг 1922.12.25-нд Улсын үйлдвэр болгож бүртгэсэн нь үнэн байх. Түүнээс биш 1922 онд Налайхын уурхай байгуулагдсан гэвэл огт худлаа шүү дээ. Налайх дүүргийн 90 жил гэдэг нь бас худал юм. Район, хот гээд бүр 1970 онд Налайхыг Дүүрэг гэж үзсэн байдаг.

-Налайхын уурхайн 100 жилийн ойг танай ИТХ-аас тэмдэглэх үү?

2015 онд Налайхын уурхай байгуулагдсаны 100 жилийн ой тохионо. Гэтэл 90 жилийн худлаа ойд 2012 онд 96 сая төгрөгөөр Налайхчуудын тархийг угааж тоглосон байдаг. Үнэн ойг хөдөлмөрийн хүний төлөө Налайхыг хөгжүүлэх бодитой ажил хийж өргөнөөр тэмдэглэх нь зүйтэй гэж бид тусгай хөтөлбөр хийлээ. Үүнийг дэмжих эсэх нь бүү мэд. Бид хөөцөлдөөд үзнэ.

-Танайх НҮБ-ын хүүхдэд ээлтэй дүүрэг болсон уу?

Тийм ээ. Налайх дүүргийн хүүхдүүд 4-р чуулганаа саяхан хийсэн. Мини Парламент нь ИТХ-д шууд санал шаардлага тавьдаг. Энэ нь бидний ажилд нүд чих болдог сайн талтай. Тэдний хүсэлтээр бид Уурхайчдын талбайг 18-22⁰⁰ цаг хүртэл чөлөөт цагийн бүс болгосноор хүүхэд хөгшид зугаалж цэнгэх нэг боломж нээгдсэн. Үүнд иргэд их таатай байгаа.

-Танай дүүргийг хот болгон хөгжүүлнэ хэмээн сайд, дарга нар ам алдсан. Ялангуяа барилгын материалын үйлдвэрлэлийг хэрхэн хөгжүүлэх вэ?

Налайхад барилгын материалын үйлдвэрлэл хөгжих өргөн боломжтой. Цемент, тоосго нь хажууд. Мэргэжлийн ажилчид нь байна. Уурхайгаар ч хөгжих боломжтой. Налайхад 350 гаруй Хятадын иргэн байсныг энэ онд 30-40 болгож цөөрүүлсэн.

Хятадын 12, Монголын гурван тоосгоны үйлдвэр бий. Налайхад 350 гаруй Хятадын иргэн байсныг энэ онд 30-40 болгож цөөрүүлсэн. Тэнд эмэгтэйчүүд бага цалингаар ажилладаг. Налайх дүүрэгт нэмэр болохгүй байна. Том үйлдвэр л хэрэгтэй. Налайхын уурхайг хаах биш, сэргээх хэрэгтэй. Нийслэлийн “Налайх-Эрдэнэ Тэрэлжийн гурвалжин”-г байгуулж улсаа хөгжүүлье гэсэн санал байна.

Монгол оронд нийгмийн нөхөн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх эдийн засгийн нэн таатай бүсүүд аяндаа бий болохгүй. Үүнийг хангай говь хосолсон байдлаар аргацааж ирсэн түүхтэй. Харин өнөөдөр газрын менежментээр үүнийг шийдвэрлэх боломж нь Налайхын зүүн хаалга юм. Тэрэлж-Налайх-Эрдэнийн гурвалжинг Нийслэлийн Налайх хотын төвтэй нь байгуулж аялал жуулчлал, барилга үйлдвэрлэл, мал аж ахуйн хосолмол алтан гурвалжинг үүсгэснээр зүүн бүсийг хөгжүүлнэ. Ингэж бодлогоор явахгүй бол Налайхын ядуурлыг НҮБ-ын 46,8 хувиас давуулах аюултай.

Үүнийг нэн хурдтай илааршуулах арга нь Эрдэнэ сумыг Нийслэлийг Налайх хоттой нийлүүлж зүүн аймгуудын мал аж ахуйн түүхий эдийг Налайхад боловсруулах, Тэрэлжид казино байгуулах, Налайхын их уурхайг хаах биш сэргээж түлш нүүрс гаргах ийм цогцолборыг энд хийх цаг болжээ. Ингэсэн нөхцөлд л налайхад барилга үйлдвэрлэл сэргэн босч хүмүүсийн амьдрал эрс дээшилж хөгжих болно.

-Орон нутгийг хөгжүүлэх сангийн мөнгөөр ямар ажлуудыг хийсэн бэ.

Орон нутгийн хөгжлийн санд хоёр тэрбум 72 сая төгрөгийн санхүүжилт орж ирсэн. Энэ дагуу иргэд нийтээрээ хуралдаад хороо бүрээр асуудлаа эрэмбэлсэн. Ер нь төсөв хуваарилж асуудал шийдэж байгаагаараа манай дүүрэг сайнд тооцогдоно.

Ер нь түүхэндээ анх удаа 6000 айлын орон сууц барьж лифттэй 13 давхар барилгын ажил эхэлсэн. Соёлын ордны өмнөх талбайд өвөл нэг жилд 1000 хүн хальтирч ойчдог, 18 хүн тархи толгойгоо гэмтээж бариачид хандсан, 15 хүн таяганд орсон, 20-иод хүүхэд роликтойгоо үсэрсэн гээд иргэдийн хамгийн их шүүмжилдэг гомдлыг таслан зогсоосон.

Тус талбайн хальтиргаатай 7450 ширхэг 1980 м² гөлгөр хэсгийг нэг бүрчлэн зүлгэж, гутал огт хальтирдаггүй болгож засварласан нь 30,000 иргэдийн талархлыг хүлээгээд байна.

-Та ажил аваад 1 жил боллоо?

Налайхын иргэдийн тулгамдсан асуудал бүрийг ИТХ-аар авч хэлэлцдэг. Манай ИТХ нь бүгдэд нээлттэй. Шинэ төлөөлөгчид бид ажил хийх донтой юм шиг өдөр шөнөгүй гүйж ажил хөөцөлддөг... 30 хоногт ИТХ-ын чуулганыг 3 удаа хийж, Уурхайчдын асуудлыг тэргүүлэгчдийн хурлаар бараг тасралтгүй ярьж тогтоол гаргаж байлаа. Үүний үр дүнд 1.Уурхайн осол багасч 2.Гэр хорооллууд бүрэн худагтай болж 3.Тоосгоны Хятадуудын тоо цөөрч 4.Хальтирч ойчдог замд засвар хийгдэж 5. Дүүргийг бүрэн камержуулж 6.Онц ноцтой шүүмжлэлийн мөрөөр аль ч намын гэлтгүй халз тулаанд орж байна.

Энэ нь хүмүүст хэрэгтэй. Бид бол дарга нар биш иргэдийнхээ шүүмжлэлийн мөрөөр ажилладаг барлагууд билээ. Ер нь Налайх өөдөлж байна. Энэ нь шинэ хурлын анхны тэргүүлэгчид Засаг дарга Х.Болдбаатар, АН-ын бүлгийн ахлагч О.Ганболд, Засаг даргын орлогч Д.Цогоо, Ч.Одонхүү болон 1-р хорооны дарга Амгалан, Соёл урлагийн ордонд дарга С.Баасанхүү гээд хүний төлөө зүрх нь цохилж явдаг эвсэг сайн хамт олны ажлын үр дүн юм.