Монгол Улсад ардчилал сүүлийн 30 гаруй жилийн хугацаанд найман удаагийн сонгуулиар баталгаажиж, ард түмэн УИХ-ын гишүүдийг сонгож ирсэн. Анхны парламент 1992 онд УИХ-ын 76 гишүүнтэй байгуулагдахад, Монгол улс 1,5 сая хүн амтай байсан. Үүнээс хойш 30 жилийн дараа манай улсын хүн ам 3,4 саяд хүрсэн ч парламентын гишүүдийн тоонд өөрчлөлт ороогүй юм. Энэ нь эрх мэдлийн хэт төвлөрөл үүсгэж, УИХ-ын гишүүд сонгогч иргэдээс алсарч байна гэсэн олон шүүмжийг дагуулж байсан. Үүнээс гадна нийгмийн салбар, салбарын төлөөлөл өнөө цагийн сонгуулийн тогтолцоогоор УИХ-ын гишүүнээр сонгогдоход санхүүгээс эхлэн, цөөнгүй хүндрэл, бэрхшээлтэй тулгардаг байлаа.

Иймд Монгол Улсын Үндсэн хуульд туссан нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд 2024 оны сонгуулиар УИХ-ын гишүүдийн тоо 126 болж, намууд нэр дэвшүүлэхдээ 2024 онд 30 хувь, 2028 онд 40 хувь эмэгтэйчүүд байхаар хуульчилсан ба жагсаалтыг хүйсээр сөөлжих буюу 1:1 байх дэвшилтэт зохицуулалтыг тусгасан. Энэхүү эрх зүйн шинэчлэлийн үр дүнд УИХ-ын гишүүд 126 болсноор иргэд, сонгогчидтой илүү ойр сайн ажиллах боломж бүрдсэн. Гаргасан бодлого, шийдвэрээ иргэдэд тайлбарлаж, таниулна. Нөгөө талдаа тулгамдаж буй асуудлыг нь сонсож, өнөөдрийн хууль тогтоомжоор шийдвэрлэх боломжтой гарц, гаргалгаанд нээлттэй хандах зарчмыг баримталж ажиллана. УИХ-ын гишүүний нэг чиг үүрэг нь хууль, тогтоомжийг боловсруулах. Мөн батлагдсан хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангуулах, сурталчлан таниулах үүрэгтэй. Түүнчлэн энэхүү зарчмын өөрчлөлтөөр улс төрийн намууд бодлогоороо нийгмийн төлөөллийг парламентад оруулж ирэх боломж нээгдсэн юм. Шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо нэмэгдэж, өнөөдөр парламентад 32 эмэгтэй гишүүнтэй боллоо. Энэ бол  дэвшил.

Олон улсад жендерийн үзүүлэлтийг даруй 30 байраар урагшлуулж, Ази номхон далайн бүсдээ тэргүүлж, дэлхийн түвшинтэй нийцэж орж ирлээ. Энэ хэрээр эмэгтэй гишүүд нийгмийн салбарын олон асуудалд хүчтэй дугарна гэсэн хүлээлт байгаа тул эмэгтэй гишүүдийн бүлгэм байгуулагдсан бөгөөд бид хамтдаа нийгмийн асуудлыг олон талаас нь харж, шийдвэр гаргана. Эмэгтэй гишүүдийд хамтдаа нийгмийн чухал салбарт хүрч ажиллана. Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллаж байсан хүний хувьд хөдөлмөр эрхлэлт, хүүхэд залуучууд, эмэгтэйчүүд, ахмадын хөгжлийн асуудал зэрэг энэ салбарт харьяалагддаг асуудалд, УИХ-ын гишүүний зүгээс илүү их төвлөрч, анхаарч ажиллана. Жишээ нь өмчийн хэлбэр үл хамаарч, байгууллага бүр цалингийн сангийн 3 хүртэлх хувьтай тэнцэх ахмадын сан ажиллуулна гэсэн заалт орсон. Үүнтэй холбогдуулан төсвийн тодотгол, төсөв орж ирэх үед Ахмадын сан байгуулж байгаа эсэхийг тодруулсан. Мөн 2025 оны аудитын ажлын төлөвлөгөөнд нийцлийн аудитын сэдэв дотор ахмадын сан байгуулсан эсэхийг төрийн байгууллага дээр шалгаж өгөх хүсэлт гаргасан. 

Төр хуулийн хэрэгжилтийг ард түмнээс шаардахаасаа өмнө өөрөө хуулиа мөрддөг байх ёстой.

་Хууль баталсан төр, засаг өөрөө хуулиа биелүүлдэг байх нь чухал. Энэ талаар байр сууриа илэрхийлж байгаа. Манай улс бусад улс оронтой харьцуулахад хууль, тогтоомж маш их гаргадаг, хэрэгжилт хангалтгүй байдаг. Иймд хууль гаргаж буй буруу процессоо засаж, хууль гаргахдаа долоо хэмжиж, нэг огтолдог зарчмыг баримтлах учиртай. Өнгөрсөн хугацаанд нийгмийн сөрөг хандлагаас үүдэж, баталсан хуулиа засах, хүчингүй болгох, шийдвэрээсээ буцах хандлага цөөнгүй гарсан. Энэ нь шийдвэр гаргахаасаа өмнө үүнийгээ олон нийтэд сайн таниулаагүй, тэдний санаа, бодлыг сонсоогүй гэсэн үг. УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийн хугацаандаа ийм алдааг давтахгүйн тулд, өөрийн мэдлэг, туршлагаараа хувь нэмэр оруулан ажиллахыг зорьж байна.

Хууль тогтоомж хүндээ чиглэсэн, ойлгомжтой байх ёстой. Монгол Улсад нийгмийн харилцаанд хуулиас давсан журам үйлчилдэг. Тухайлбал манай улсад хууль 30 хувь, журам 70 хувь эзэлж байхад ХБНГУ-д хууль 95 хувь, журам 5 хувийг эзэлдэг байх жишээтэй. Герман улсын сайн туршлагаас бид суралцахад оройтоогүй. Манай улсад үйлчилж буй хуулиас давсан журмын асуудлыг цэгцлэх цаг болсон. Мен нийгэмд үүссэн, гэнэтийн шинэ нөхцөл байдлыг хурдан, шуурхай хуулиар зохицуулаагүйн улмаас хэн нэгэн иргэн, байгууллага хохирдог. Энэ хохирлыг хэн барагдуулах нь тодорхойгүй, үл ойлголцол үүссээр байгаа. Үүнийг зохицуулахын тулд хууль тогтоомж цаг үеийнх байх ёстой.

Ялангуяа цахим, санхүүгийн хэрэгсэлтэй холбоотой залилангийн асуудлыг хэн хэрхэн зохицуулах нь тодорхойгүй байна. Электрон тамхийг электрон бараа нэрээр татваргүй оруулж ирдэг. Үүнд тавьдаг хараа хяналт, зохицуулалт алга. Урин, дулааны улиралд хүүхэд, залуучууд олноороо цахилгаан скүүтер, суррон зэргийг унаж хэрэглэж байна. Хэрвээ зам тээврийн осолд өөрсдөө өртөх, бусдыг хохироох тохиолдолд хохирлын хэн барагдуулах нь тодорхойгүй байгаа.

Үүнийг ажил хэрэг болгохоор ес дэх удаагийн шинэ парламент ирэх дөрвөн жилд хүний эрхийг хангах, хамгаалах, хүн төвтэй хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлж ажиллана гэдэг үзэл баримтлалаа зарласан. Үүний хүрээнд "ГУРВАН ТӨГӨЛДӨРШИЛ”-ийг бий болгох томоохон бодлого дэвшүүлэн ажиллаж байна. Хуулийн хэрэгжилтийг хангах, шаардлагатай бол шинэчилж, өөрчлөх 50 гаруй ажлын хэсэг ажиллаж байгаа бөгөөд миний хувьд таван ажлын хэсэгт гишүүнээр, нэг ажлын хэсгийг ахалж байна.

Сэтгүүлч

Сэтгүүлч Ц.Соёлмаа soyolmaa@vip76.mn