Сонгуулийн нэгдсэн хуулийн төсөл ямар шатандаа яваа талаар УИХ-ын гишүүн, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга А.Бакейтэй ярилцлаа.

- УИХын гишүүн Р.Бурмаагаар ахлуулсан Сонгуулийн нэгдсэн хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсэгбайгуулагдаад гурван жил болж байна. Улс төрийн намууд нэгдсэн байр суурьт хүрэв үү. Ирэх сонгуулиасөмнө баталж амжих болов уу?

-Энэ хугацаанд Ерөнхийлөгч, УИХ болон орон нутгийн ИТХ-ын сонгуулийн төслийг хамтатган боловсруулж дууссан. Хуулийн төслийн талаар ажлын хэсэг хуралдаж, ихэнх асуудлаар зөвшилцөлд хүрсэн. Өргөн баригдахгүй байгаа шалтгаан нь тодорхой байгаа. Сонгуулийн хууль нь улс төрийн том асуудал учраас үүнд хэд хэдэн гол зүйл дээр хараахан зөвшилцөлд хүрээгүй тул өргөн барьж болохгүй байна.

Нэгдүгээрт, эдгээр гурван сонгуулийг нэг хуулиар хамтатгаад батлах нь зүйтэй юү гэдэгт саналын зөрүүтэй байсан. Хэдийгээр хэлбэрийн хувьд нэгдсэн нэг хуулиар зохицуулж байгаа ч Ерөнхийлөгчийн сонгууль тусдаа явна. Харин УИХ болон орон нутгийн сонгуулийг хамтад нь явуулах боломжтой эсэхийг судалж байгаа.

Цаг хугацааны хувьд жил дараалан сонгууль явуулах нь иргэдэд чирэгдэлтэй. Нэг оны зургадугаар сард нь УИХ, аравдугаар сард нь орон нутгийн сонгууль явуулна. Дараа нь Ерөнхийлөгчийн сонгууль гэхээр дөрвөн жилийн давтамжтай сонгуулийн бүрэн эрхийн хугацаанд хоёр жил нь сонгууль ярьсаар байгаад ард түмнийг улстөржүүлж, талцуулах асуудал гарах учраас дээрх хоёр сонгуулийг хамтад нь хийхээр ярилцаж байгаа. Гэхдээ эцсийн шийдэлд хүрээгүй.

Улс төрийн намууд сонгуулийн тогтолцооны хувьд байр сууриа илэрхийлж байгаа ч одоо хүртэл албан ёсоор нэгтгээгүй байгаа 

УИХ-ын сонгуульд 76 тойрогт 540 орчим нэр дэвшигч өрсөлдсөн бол орон нутгийн сонгуульд 23 мянга орчим хүн нэр дэвшсэн байна.

-2012 онд зөвхөн УИХ-ын сонгуульд 76 тойрогт 540 орчим нэр дэвшигч өрсөлдсөн бол орон нутгийн  сонгуульд 23 мянга орчим хүн нэр дэвшсэн байна. Тиймээс цаг хугацааны хувьд нэг дор 20, 30 мянган нэр дэвшигч зэрэг өрсөлдөх нь зарим талаар хүндрэл учруулж магадгүй гэсэн болгоомжлолыг зарим улстөрч хэлж байгаа. Үүнийг ч сонгуулийн хуулийн ажлын хэсэг ярилцаж байгаа.

Мөн УИХ-ын сонгуулийн тогтолцооны асуудал байгаа. Өнгөрсөн хугацаанд мажоритар буюу тойргоос шууд сонгогддог системийг хэрэглэж ирсэн. Мөн холимог болон про­порциональ системийг хэрэглэсэн. Аль, аль нь өөр өөрийн гэсэн онцлог, давуу болон сул талтай. Энэ удаад алийг нь хэрэглэх вэ гэдэгт хараахан тохиролцоонд хүрээгүй байна. Тухайлбал, мажоритар системээр сонгууль явууллаа гэхэд сонгогч нь УИХ-ын гишүүн сонгогчтойгоо ойр ажиллах давуу талтай.

Гэвч олон жижиг тойрогт хуваагдана. Ингэснээр сонгогчдын саналыг мөнгөөр худалдаж авах магадлал өндөртэй гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл, жижиг, том тойрогт ажиллах нь ялгаатай. Нөгөө талаар сонгогчдын өгсөн санал нь бүрэн тоологдохгүй. Тухайн намыг дэмжиж байгаа ч гэсэн тэр намаас нэр дэвшигчид өгсөн саналаар гэхээр сонгогчдын санал бүрэн тусахгүй зэрэг сул тал бий. Бид 2012 онд холимог системийг хэрэглэж үзсэн. Нэр дэвшигчид жагсаалтаар орж ирсэн. Энэ нь намыг бэхжүүлэх тал дээр чухал гэж үздэг ч шүүмжлэлтэй хандах асуудал бий.

Үүнээс гадна улс даяар нэг тойрог болгоод пропорциональ систе­мээр сонгуулийг хийе гэсэн саналыг зарим нам гаргаж байгаа. Дээрх тогтолцоонд давуу болон сул талууд бий. Үүний хажуугаар өөр санал ч гарч байгаа. Монгол Улсыг таван бүсэд хуваагаад, тус бүр дээр тойргоос нэр дэвшихийн зэрэгцээ жагсаалтаар нэр дэвшиж болох санал гарсан. Харин үүнийг яаж эрэмбэлэх вэ гэдэг асуудал байна. Ер нь гол зүйл болох тогтолцоогоо тохирч чадахгүй байгаа тул өргөн барьж болохгүй байгаа. Одоогоор хуу­лийн төсөл 90 гаруй хувьтай явж байна. 

Танай намын хувьд холимог тогтолцоог илүү дэмжиж байгаа. Тэгэхээр энэ байр суурь хэвээр гэж болохуу?

-Намууд дотроо ярилцсан байх. Манай намын бүлэг ч гэсэн энэ тухай олон удаа ярилцсан. Ямар ч байсан холимог тогтолцоо байх нь зүйтэй. Гэхдээ үүн дотроо 28:48 байлаа гэхэд 28 нь улсын хэмжээнд нэг жагсаалт байх уу эсвэл бүсчлээд жагсаалт байх уу гэдэг дээр эцсийн шийдэлд хүрээгүй. Бусад намын хувьд ч иймэрхүү хандлагатай байгаа. Тогтолцоо нь өөрөө сонгуулийн хуулийн амин чухал асуудал учраас аль аль тал нь шийдвэр гаргаагүй байна. 

-Сонгуулийн нэгдсэн хуульд“хар машины” асуудлыг тодорхой болгох хэрэгтэй гэж байгаа. Зарим нь бүрсанал хураалтыг 100 хувь гараар тоолдог болъё гэсэн. Энэ талаар тодорхой шийдэлд хүрсэн үү?

-Санал тоолох төхөөрөмжийн тухайд зарим улс төрийн хүчин гараар тоолох хэрэгтэй гэж ярьдаг. Сонгуулийн санал хураалтыг машинаар тоолсон нь ямар ч байсан дэвшил байсан. Автоматжуулсан систем орж ирсэн нь цаг хугацаа хэмнэх, элдэв булхай гарахгүй, үнэн бодитой тоолох давуу талтайгаас гадна бусад улс оронд илүү туршлага болж байгаа шинэлэг зүйл юм.

Мэдээж үүнээс буцах тухай асуудал байхгүй. Гагцхүү үнэхээр эргэлзэж байгаа бол түүврийн аргаар гар тооллогын давтамжийг нэмэгдүүлэхээр ярьж байна. Сум бүрээс нэг, дүүрэг бүрээс хоёр удаа санамсаргүй байдлаар тооллого явуулж болно гэж байгаа. 2012 оны сонгуульд гар аргаар тоолсон. Ямар ч зөрүү гараагүй. Үүн дээр зөвхөн улс төр хийж байгаа болохоос эргэлзэх зүйл байхгүй.

Зарим нам маргаан гарсан хэсэг бүрт гар тооллого хийе гэж байгаа шүү дээ?

-Эрс тэс санал зөрүүтэй гэж бодохгүй байна. Саналыг автомат төхөөрөмжөөр тоолж дүн гаргах асуудал дээр хяналтын тооллого хийх буюу зарчмын хувьд тоог нь нэмэгдүүлье гэдэгт ерөнхийдөө тохирсон. Нөгөө талаас маргаан гарсан хэсэг болгон дээр гар тооллого хийе гэдэг зүйл яригдсан. Ингэж болно. Гэхдээ техникийн хувьд хүндрэлтэй.

Баян-Өлгий аймгийн Алтай сумын нэгдүгээр хэсэгт маргаан гарлаа гэхэд тэнд гар тооллого явуулахад тодорхой хуга­цаа шаардана. Тоолж дуу­сахад мөн хугацаа орно. Үүнээс болж сонгуулийн нэгдсэн дүн гарахгүй сунжрах талтай. Харин түүврийн аргаар бол хаанаас ч тоолж болно гэсэн санал давамгайлж байгаа.

-Сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө Сон­гуу­лийн нэгдсэн хуулийг батлах ёстой. Одоогоор хуулийн төслийг өргөн бариагүй байна. Хуулиа шинэчлэн баталж амжих уу?

-Цаг хугацааны хувьд маш шахуу байгаа. Гэхдээ намрын чуулганд багтаж батлах хэрэгтэй. Намрын чуулганд багтааж батлахын тулд УИХ-д суудал бүхий намын бүлгүүд зориг гаргах ёстой. Ингэхгүй бол 2012 оны сонгуулийн хэлбэрээр явна гэсэн нэг хувилбар байна. Гэхдээ үүнд засч, сайжруулах зүйл бий.

Ямартай ч эрх барьж байгаа нам байна уу, сөрөг хүчин байна уу хамаагүй. Сонгуулийн ажил бол төрийн ажил. Төрийн ажлыг эмх цэгцтэй, зөв менежментээр явуу­­лахын тулд улс төрийн намын бүлгүүд, улстөрчид намрын чуул­ганд багтан батлах тал дээр нэг зүг чиглэлтэй байх ёстой. Тиймээс чуул­ган эхэлмэгц намын бүлгүүд энэ тухай ярих нь зүйтэй.

Улсын дээд шүүхэд бүртгэлтэй, парламентад суудалтай болон суудалгүй20 гаруй нам хамтраад Сонгуулийн хуулийн төслийг боловсруулаад УИХд өргөн мэдүүлэхэд бэлэн болсон гэсэн. Энэ долоохоногт Засгийн газраас санал авна гэх мэдээллийг өгсөн. Энэ тухайд ямар бодолтой байгаа вэ?

-Сонгуулийн хуу­лийн ажлын хэсэг олон удаа хэлэлцүүлэг хийсэн. Үүнд холбогдох талын оролцоог хангаж ажилласан гэж бодож байна. УИХ-аар хараахан хэлэлцүүлэг хийж эхлээгүй байгаа тул үнэхээр шинэ хувилбар орж ирвэл түүнийг нь харгалзаж, сонгуулийн хуулийн хэлэлцүүлгийн шатанд чухал саналуудыг нь аваад явах бүрэн боломжтой.