Монгол, Японы хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 40 жилийн ойн хүрээнд сансрын технологийг сурталчлах, олон нийтэд таниулах зорилгоор “Монгол-Японы хамтарсан Сансрын технологийн үзэсгэлэн-форум”-ыг энэ сарын 29-30-ны өдрүүдэд зохион байгуулж байна. Үзэсгэлэнгийн нээлт өчигдөр болсон бөгөөд энэ үеэр МШХХТГ-ын дарга Ж.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Энэ удаагийн форумын онцлог нь юу вэ?

-Энэ удаагийн “Сансрын технологийн үзэсгэлэн-форум”-ыг Монгол, Японы хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 40 жилийн ойн хүрээнд сансрын технологийг сурталчлах, олон нийтэд таниулах зорилгоор зохион байгуулж байгаагаараа онцлогтой. Үзэсгэлэнд Японы сансрын технологийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг долоон компани, Монголын 10 байгууллага оролцож байна. Хамгийн гол нь Япон Улс сансрын технологийн чиглэлээр ямар ажлууд амжилттай хийж, гүйцэтгэж байгааг үзэсгэлэнгийн үеэр иргэдэд таниулах зорилготой.

Ерөнхий сайд С.Батболдын энэ оны гуравдугаар сард Япон улсад хийсэн албан ёсны айлчлалын үеэр Монгол Улс үндэсний хиймэл дагуул хөөргөхтэй холбогдох асуудлууд түлхүү яригдсан. Япон улс сансрын технологийн хөгжлөөрөө дэлхийд тэргүүлэгч орнуудын нэг учраас манай хоёр орон цаашид энэ чиглэлээр түлхүү хамтран ажиллахаар санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Энэхүү ажлын эхлэл бол Монгол-Японы хамтарсан “Сансрын технологийн үзэсгэлэн-форум” юм. Иргэдийн дунд сансрын технологийн чиглэлээр мэдээлэл хомс, мэргэжилтэй боловсон хүчин дутмаг байсан нь тус салбарын хөгжлийг хэдэн алхмаар хойшлуулсан.

Тэгвэл энэ удаагийн үзэсгэлэнгээр дамжуулан ард, иргэдэд сансрын технологийн талаархи мэдээлэл өгөх, мэдлэгийг дээшлүүлэх, нарийн мэргэжлийн сургуулиудтай оюутан залуусыг холбох, дэлхийн хэмжээний шинэ технологиудыг танилцуулах зорилготой.

-Монгол Улс үндэсний химэл дагуултай болох гэж байна. Гэтэл иргэдийн дунд сансрын технологийн ач холбогдлын талаар мэдээлэл хомс байна?

-Дэлхий дээр 1957 оноос хойш өдийг хүртэл 6000 гаруй хиймэл дагуул хөөргөсөн гэсэн судалгаа бий.

Өнөөдрийн байдлаар 50 орчим улс хиймэл дагуул хөөргөсөн төдийгүй эдгээрээс 1000 орчим нь идэвхтэй ажиллаж байна.

Сансрын технологи нь олон улсын холбооны системийг сайжруулах, цаг уурын удаан хугацааны төлвийг урьдчилан мэдээлэх, байгаль орчныг тандан судлах зэрэг дэлхий нийтийг хамарсан глобаль асуудлыг шийдвэрлэх үр ашигтай арга гэдгийг аль хэдийнэ дэлхий нийтээрээ хүлээн зөвшөөрсөн. Иймээс манай улс үндэсний хиймэл дагуултай болсноор олон улсын төвшинд бизнесийн үйл ажиллагаа явуулах боломж нөхцөл бүрдэх зэрэг олон давуу талтай. Тухайлбал, хиймэл дагуул ашиглан Монгол Улсын хаана, хэчнээн хэмжээтэй ус, баялгийн нөөц байгааг нь хүртэл тодорхойлох боломжтой.

Гэвч харамсалтай нь бид өөрсдийн хиймэл дагуулгүй учраас гадныхныг царайчлах хэрэг гардаг. Цаашдаа хэзээ нэгэн цагт сансрын технологийн хэрэглээ тодорхой болох цагт бидэнд хиймэл дагуул зайлшгүй шаардлагатай болох нь гарцаагүй. Нөгөөтэйгүүр олон улсын хамтын ажиллагаа хэмээн онцолсны учир нь Монгол Улс үндэсний хиймэл дагуултай болоход заавал өөрийнхөө байрлалаас хөөргөнө гэсэн үг биш. Бидэнд байгаа байршил маань Монгол Улсын хэрэгцээ шаардлагыг хангаж чадахгүй бол бусад улс оронтой зөвшилцөнө. Тиймээс хаанаас хөөргөвөл бидний хэрэгцээг хангах вэ гэдгийг бодолцох учиртай. Энэ ч утгаараа олон улсын бизнес болдог юм.

-Манайх Японоос өөр улстай сансрын технологийн салбарт хамтарч байсан уу?

-Энэ тал дээр өмнө нь бусад улс оронтой хамтран ажиллах асуудал яригдаж байсан. Тодруулбал, 1970 онд Монгол Улсад хуваарилагдсан хоёр байрлал байдаг. Энэ хоёр байрлал одоог хүртэл хадгалагдаж байгаа төдийгүй үүнийг Монгол Улсын нөөц гэж үздэг. Гэхдээ энэхүү байрлал нь зөвхөн Монголынх биш. Тодруулбал, Киргиз, Бангладеш, Монгол гэсэн гурван улс хамтарч ашиглахаар олон улсын цахилгаан холбооны байгууллагаас хуваарилсан юм.

Энэхүү нөөцийг хэрхэн ашиглах тал дээр Монгол Улс тодорхой бодлого баримталж ажилладаг төдийгүй сансар судлалыг хамтарч эзэмших бодлогууд түлхүү хийгдэж байна.

Энэхүү нөөцийг хэрхэн ашиглах тал дээр Монгол Улс тодорхой бодлого баримталж ажилладаг төдийгүй сансар судлалыг хамтарч эзэмших бодлогууд түлхүү хийгдэж байна. Олон улсын цахилгаан холбооны байгууллагаас хэн түрүүлж ирсэнд нь байрлалыг хуваарилах бодлого баримталж эхэлсэн учраас бид хоцрох эрхгүй болчихоод байна. Өмнө нь дээрх хоёр байрлалыг ашиглах талаар ОХУ-тай бид гэрээ байгуулан хамтарч ажиллаж байсан тохиолдол бий. Тодруулбал, ОХУ-ын Интриспутиктэй бид хоёр жилийн хугацаатай гэрээ байгуулж, хамтарч ажилласан боловч гэрээ цуцлагдсан.

-Яагаад?

-ОХУ-ын тал дээрх гэрээг ямар ч ашиггүй гэж үзсэний улмаас 2000 онд цуцалсан юм.

-Одоогийн байдлаар Монгол Улс харилцаа холбооны салбарт ямар төвшинд байна вэ?

-Манай улсын хувьд 1995 оноос хойш мэдээлэл, харилцаа холбооны салбар эрчимтэй хөгжиж байна. Тиймээс ч харилцаа, холбооны салбарт дэлхийд дундаас дээгүүр төвшинд явж байгаа гэж үзэж байгаа. Харин сансрын технологийн чиглэлээр хоцрогдсон нь үнэн. Гэхдээ Монгол бол энэ талаар ямар ч ойлголтгүй цагаан цаас шиг улс биш л дээ. Тодруулбал, өнөөдрийн байдлаар тандан судалгааны хймэл дагуулаас мэдээллээ аваад ажиллаж байгаа боловсон хүчнүүд олон салбарт бий. Цаг уур, ашигт малтмал, уул уурхай, харилцаа холбоо зэрэг олон салбарт тэдгээр хүмүүс ажиллаж байгаа юм. Тиймээс Монгол Улсад зарим талаараа нөөц байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, тухайн хиймэл дагуулаас мэдээлэл аваад боловсруулах чадвар бидэнд байгаа.

-Энэ чиглэлээр мэргэшсэн орнуудаас яагаад Японыг сонгосон юм бэ?

-Монгол Улсын хувьд төслийг амжилттай хэрэгжүүлэхийн тулд түншээ зөв сонгох шаардлагатай. Япон улс сансар судлалын тал дээр маш их туршлагатай. Тиймээс энэ улсыг түшиглээд олон улсын сансрын холбоонд гаргах хүсэлтээ хамтарч бичих, үндэсний боловсон хүчнүүдээ тус улсад бэлтгэх зэрэг олон шалтгааны үндсэн дээр Японыг сонгосон юм. Хамтын ажиллагааны эхлэл болгож өнгөрсөн онд манай улсад Японы 30 гаруй төлөөлөгч ирж, сансрын технологийн чиглэлээр сургалт зохион байгуулсан. Энэ удаад үзэсгэлэн-форум зохион байгуулсан бол ирэх есдүгээр сард олон улсын томоохон хэмжээний чуулган төлөвлөөд байна.

-Хиймэл дагуул хөөргөх төсөл ямар хугацаанд хэрэгжих вэ?

-Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр Японы “NC” хэмээх байгууллага олон улсын тандалт судалгааны “Асанара” хэмээх хиймэл дагуулыг хийж байсан төдийгүй энэ оны төгсгөлөөр хөөргөхөөр зорилт тавин ажиллаж байгаагаа танилцуулсан. Олон улсын тандан судалгааны энэхүү хиймэл дагуулыг мэдээж олон улсад ашиглана. Үүний тулд тэд бусад улс орнуудад тандалт судалгааны газрын станцуудаа ажиллуулахаар төлөвлөсөн юм билээ. Энэ хүрээнд бид Японы талд Монгол Улсад тандан судалгааныхаа газрын хяналтын станцийг байгуулаад, хамтарч ажиллах саналыг тавьсан юм.

Энэхүү газрын станцаар дамжуулж, бид олон Улсын хамтын ажиллагаанд Монголчуудыг оролцуулахаар зорьж байна. Тиймээс энэхүү төсөл 2015 он гэхэд хэрэгжиж дуусах төдийгүй 2016 онд Монгол Улсын хувьд тандалт судалгааны хиймэл дагуулыг хөөргөх төлөвлөгөөтэй байгаа. Түүнчлэн бид Монгол Улсын сансрын технологийн хэрэгцээ шаардлагыг тодорхойлох техник, эдийн засгийн судалгааг эхлүүлсэн. Энэхүү судалгааг ирэх наймдугаар сарын 1 гэхэд дуусгах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. зөвхөн судалгааны ажилд нэг тэрбум 200 сая төгрөг зарцуулах бөгөөд олон орны эрдэмтдийг урьж, ажиллуулах шаардлага тулгарч байна.

-Монгол Улсад сансрын технологийн чиглэлээр мэргэшсэн мэргэжилтэй боловсон хүчин байгаа юу?

-Манай улсын хувьд үндэсний хиймэл дагуулаа хөөргөхөд тулгамдаад байгаа асуудлуудын нэг нь яах аргагүй мэргэжилтэй боловсон хүчин юм. Тиймээс ч бид хүний нөөцийн асуудлаа хэрхэн шийдвэрлэх, хүмүүсээ аль улсад бэлтгэх талаараа Япон улстай хэлэлцэж, тохирсон зүйл бий. Тодруулбал, зарим хүмүүсээ Японы сансрын технологийн чиглэлээр мэргэжилтэн бэлтгэдэг их, дээд сургуулиудад сургах хэлэлцээрүүд хийгдэж байна.

“Ази номхон далайн орнуудын сансрын холбооны байгууллага” гэж байдаг. Энэ байгууллагын гишүүн орноор элсээд 1992 оноос хойш хамтран ажиллаж байгаа төдийгүй БНХАУ-д жил бүр 3-4 хүн сургаж байна. Тухайлбал, энэ онд долоон боловсон хүчин сансрын технологийн чиглэлээр мэргэшээд эх орондоо ирсэн. Энэ бол хангалттай тоо биш боловч “чамлахаар чанга атга” гэдэг. Ямартай ч бид өөрсдийнхөө хэмжээнд хүмүүсээ бэлтгэж байна.

-Монгол Улс хиймэл дагуулгүйн улмаас жилд их хэмжээний гадаад валют гадагшаа урсгаж байгаа талаар эрдэмтэд ярьж байна. Тэгвэл бид үндэсний хиймэл дагуултай болсноор энэ асуудал бүрэн шийдвэрлэгдэх нь?

-Тийм. Тухайлбал, АМХЭГ сансрын хиймэл дагуулаас мэдээлэл авч, түүнийгээ боловсруулаад гаргаж байна. Гэвч энэ ажлыг хийхдээ ихэвчлэн гадны зээл, тусламжийг хүртэх шаардлага тулгардаг. Учир нь дээрх зургийн см бүр нь мөнгөөр хэмжигддэг учраас асар өндөр өртөгтэй бүтдэг юм. Тиймээс бид энэхүү зургийг цаашид улам боловсронгуй болгох шаардлага тулгарч байна. Үүгээр ч зогсохгүй Монгол Улс схемээ өөрчлөх цаг нь болсон. Хэдий болтол гадныхныг царайчилж, түүндээ тохирсон хангалтгүй мэдээлэл авах юм бэ. Хэрэв үндэсний хиймэл дагуултай болчихвол цаашдаа бие даасан агентлагтай болох боломжтой.

Энэ нь олон улстай хамтарч ажиллах “цонхтой” болж байна гэсэн үг. Мөн монголчуудад олон төрлийн үйлчилгээг хүртэх боломжийг олгож байгаа юм. Манайх шиг орны хувьд өөрсдийн хэрэгцээ шаардлагыг хангахаас гадна бусад орны судалгаа шинжилгээний ажилд оролцох боломж нээгдэнэ. Миний харж байгаагаар монголд 5-10 жилийн дараагаар сансар судлал бие даасан салбар болж хөгжих бүрэн боломжтой. Ер нь бусад салбарын хөгжлийг дэмжих суурь нь болдгоороо хиймэл дагуулын ашиглалт, зорилт хэмжигдэж байдаг. Тиймээс ч бусад улс орнууд энэ чиглэлийн бизнес хамтын ажиллагаа руу маш их хөрөнгө зардаг.

-Тэгэхээр манай улсын хөөргөсөн хиймэл дагуулыг бусад орон ашиглаж болох нь ээ?

-Боломжтой. Би олон улсын хамтын бизнес болдог тухай дурьдсан. Тодруулбал, манай улсын хөөргөсөн тээгч хиймэл дагуулыг бусад орнууд ашиглах боломжтой. Ашиглахдаа тэд манай улсад мөнгө төлөх учраас эдийн засгийн хувьд ч өндөр ач холбогдолтой. Нөгөөтэйгүүр хиймэл дагуулууд маш хурдтайгаар дэлхийг тойрч эргэхдээ бүх орны мэдээллүүдийг цуглуулдаг юм.

Тиймээс энэ хэмжээний хиймэл дагуултай болохыг дэлхийн улс орон бүр зорьж байгаа. Дээр дурьдсан олон улсын хиймэл дагуул гэдэг нь бүх улс орноос мэдээллийг цуглуулаад газрынхаа станц руу өгдөг юм. Улмаар энэхүү мэдээллийг боловсруулаад цаг агаар, хөрсний талаархи нарийн мэдээллийг авах боломжтой. Монгол Улсын хувьд одоогийн байдлаар хиймэл дагуулаас бүх мэдээллээ авдаг боловч гадны хиймэл дагуулыг ашиглаж байна.

-Монгол Улсын үндэсний хиймэл дагуулд хэдэн ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай вэ?

Хиймэл дагуулыг зориулалтаар нь тандан судалгааны, холбооны, байршил тогтоох гэсэн гурван төрөлд хуваадаг юм.

-Ер нь хиймэл дагуулыг зориулалтаар нь тандан судалгааны, холбооны, байршил тогтоох гэсэн гурван төрөлд хуваадаг юм. Улмаар зориулалтаасаа хамаараад үнэ нь харилцан адилгүй. Манай улсын хувьд жилийн 280 гаруй хоногт нартай байдаг учраас тандан судалгаа, харилцаа холбооны хиймэл дагуул тохиромжтой гэж үзэж байна. Түүнчлэн тухайн хиймэл дагуулын функцээс хамаараад үнэ нь янз, янз.

Тиймээс бид эхлээд хэрэгцээ шаардлагаа тодорхойлсны дараа бусад улсын захиалга ирэх юм бол хэчнээн ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатайгаа тодорхойлно. Харин Япон улсын хувьд өнгөрсөн жил зөвхөн тандан судалгааны хиймэл дагуул угсрахад 3.7 сая ам.доллар зарцуулсан гэж байсан. Манай үндэсний хиймэл дагуулын хувьд Засгийн газраас санхүүжүүлж байгаа болохоор ямартай ч 2016 он гэхэд зорилгодоо хүрнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

Ж.Бат-Эрдэнэ: Монголд сансар судлал бие даасан салбар болж хөгжих боломжтой