“Discover Mongolia” уул уурхайн хө­рөнгө оруулагчдын чуулга уулзалт ирэх сарын 5, 6-нд Улаанбаатар хотноо 11 дэх жилдээ зохион байгуулагдах гэж байна. Өмнөх жилүүдэд 50 гаруй орны мянга гаруй хөрөнгө оруулагч оролцдог байсан энэхүү чуулга уулзалтад энэ удаа арав гаруй орны 500-600 төлөөлөгч хүрэлцэн ирэх аж. Чуулга уулзалтыг Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциац, “Прайм Инфо ком­пани”, “Монголиа Экономи” сэтгүүл хамт­ран зохион байгуулж байгаа бөгөөд нийт таван сэдвийн хүрээнд хуралдаан явуулж хэлэлцүүлэг өрнүүлэх юм байна.

Уул уур­хайн салбар хүнд байдалтай, хууль эрхзүйн орчин тогтворгүй байгаатай холбоотойгоор энэ жилийн хувьд оролцогчдын тоо харьцан­гуй цөөн, анх удаа ерөнхий ивээн тэт­гэгчгүйгээр болж байгааг зохион байгуу­лагчдын зүгээс хэлж байгаа юм. Тиймээс зөвхөн уул уурхай төдийгүй, Монгол Улсын эдийн засагт үүссэн өнөөгийн нөхцөл байдал, хууль эрхзүйн орчны талаар олон нийтэд зөв, бодитой мэдээлэл, ойлголт өгөх шаардлагатай байна гэж үзсэний үндсэн дээр “Discover Mongolia” чуулга уулзалтын зохион байгуулагчдын зүгээс манай сонинтой хамтран редакцын уулзалт зохион байгууллаа.

Уулзалтад Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд О.Чулуунбат, УИХ-ын гишүүн Д.Зоригт, Уул уурхайн яамны Стратеги бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга Ж.Отгочулуу, Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацын гүйцэтгэх захирал Н.Алгаа, “Соёмбо” хөдөлгөөний тэргүүн Б.Лхагважав нар оролцож, эдийн засгийн өнөөгийн байдал цаашид ямар арга хэмжээ авч ажиллах талаар дэлгэрэнгүй ярилцсан юм. Үүнээс Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацын гүйцэтгэх захирал Н.Алгаагийн ярилцлагыг хүргэе.

УУЛ УУРХАЙН САЛБАРТ ТАТВАРЫН БОДЛОГО ҮНЭХЭЭР АЛДАГДСАН

-Манай улсын эдийн засаг уул уурхайн салбараас ихээхэн хамааралтай. Одоогоор энэ сал­ба­рын бодит нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Уул уурхайн бизнес өөрөө мөчлөгийн чанартай байдаг уч­раас урьдчилж мэдэхэд  хүндрэлтэй. Гэхдээ 10-15 жилд өгсч уруудаж бай­даг учраас хамгийн эрсдэлтэй биз­нест тооцогддог. Энэ утгаар нь хара­хад манай уул уурхайн салбарт то­дор­хой, цэгцтэй мөчлөгтөө таарсан бод­лого явуулах хэрэгтэй байдаг. Ту­хайлбал, төсвийн орлого дээр тогт­вор­жуулалтын санг бий болгож, бизне­сийг дэмжсэн татварын бодлого барих нь чухал байна. Гэтэл энэ салбарт тат­варын бодлого үнэхээр алдагсан. Нүүрсний үнэ уруудаж энэ үед хам­гийн их зардал гаргадаг ус, шатахуун, цахилгаан дээр бусад салбараас илүү өндөр татвар ногдуулдаг.

Зэсийн хувьд “Эрдэнэт” ажилладгаа­раа ажиллаж үнэ ч гайгүй байгаа бө­гөөд Оюутолгой нэмэгдэж оны эцэс гэ­хэд нүүрсний экспортыг нөхөж ма­гадгүй хараг­даж байна.

Дээр нь Зас­гийн газраас зах зээлийн эдийн засагт байж боломгүй экспортын үнийг ялан­гуяа худалдааны гэрээгээр үнэ нь бү­рэлддэг Номхон далай, Атлантын да­лай зэрэг гол нийлүүлэгч худалдан авагч хоёр хүлээж авдаг боомтууд дээр зарлагддаг үнийг жишиг болгож түүнээс нь татвар авдаг. Энэ нь  бодит худалдааны үнээс өндөр татвар авч үйл ажиллагаанд нь улам хүндрэл уч­руулдаг. Төмөр, нүүрс, жоншны сал­бар ийм байдалд ажиллаж байна. Зэсийн хувьд “Эрдэнэт” ажилладгаа­раа ажиллаж үнэ ч гайгүй байгаа бө­гөөд Оюутолгой нэмэгдэж оны эцэс гэ­хэд нүүрсний экспортыг нөхөж ма­гадгүй хараг­даж байна. Гэхдээ энэ сал­барыг нэлээд хүндэрсэн үед нь ар­га хэмжээ авч ажиллана гэж байгаа нь өөрөө оройтсон үйл ажиллагаа бол­лоо. Хүнд­рэл гарахыг 2-3 жилийн өм­нөөс мэдэж байсан.

Энэ байдалд бэ­лэн байх шаард­лагатай салбар шүү дээ. Өмнө­говь аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг хувийн хэвшлийн томоохон компаниу­дын олонх нь  үйл ажилла­гаа­гаа зог­соо­сон. Ер нь уул уурхайн салбарын хайгуулын үйл ажиллагааг зог­соосон нь энэ салбарыг эргээд хүнд байдал оруулж байгаа юм. Хам­гийн идэвхтэй ажил нь хайгуул байсан шүү дээ. Хайгуулын үйл ажиллагаа зог­­соосны ха­жуугаар Стратегийн  сал­барт гадаа­дын хөрөнгө оруулалтыг зо­хицуулах тухай хууль, Ашигт малт­ма­­лын тухай хуу­лийн  шинэчилсэн най­руулгын хэлэл­цүү­лэг нь хайгуу­лын ажлыг хүлээлтэд оруулж, бүр сүүл­дээ хайгуул гэж зүйл байхгүй бол­лоо. Уул уурхайн салбар өөрөө хөдөл­мөрийн хүртээмж өндөр­тэй учраас эргээд ажиллах хүчинд нөлөөлж, дээр нь түүнийг дагасан хө­рөнгө оруулалт багаслаа. Үүний хам­гийн муу дохио нь хөрөнгө оруулалт саарч, зогсч бай­гаа нь уул уурхайн салбарыг хүнд бай­далд оруулж байна даа. Энэ нь эргээд нийт эдийн засагт хүчтэй нөлөө үзүүллээ шүү дээ.

Дээр нь иргэдийн хөдөлгөөн нэг ком­пани, төслийн эрх ашгийн төлөө явж, “шоу” хийдэг жишээ ч иргэдийн сэтгэ­хүйд нөлөөлсөн.

Уул уурхайн салбарт орон нутгийн Засаг захиргаа, иргэдийн оролцоо, байгаль орчны асуудал ор­хигд­сон хоёр зүйл нь. Эрэл, хайгуул, ол­борлолтын ажил хийхээр компа­ниуд хөдөө нутагт очиход, нутгийн иргэд нийтийн хурлаа хийж, эсэргүүц­дэг, байгаль орчныхон жагсдаг. Үүнийг төрийн зохицуулалтаар буюу ит­гэмж­лэгдсэн мэргэжлийн байгууллагууд­тай хамтарч шийдэх боломж байгаа. Ингэвэл Засгийн газар хүнд суртлаа­саа холдож, иргэний нийгмийн бай­гууллагуудаараа дамжуулж хянадаг системтэй болох гарц гарч ирнэ. Хууль эрхзүйн орчинг муутгаж, уул уур­хайг иргэд үзэн яддаг болоход хэв­лэ­лийнхэн та бүхэн их үүрэг гүйцэт­гэсэн шүү гэдгийг хэлмээр байна.

Үүнд хэвлэлийнх­нээс эхлээд бүгд харицулагатай хан­дах хэрэгтэй байна. Бизнес болгон муу биш шүү дээ. Улаанбаатар ийм их утаатай байхад бидний эрүүл мэн­дийн төлөө хөдөлж байгаа хүн алга байна ш дээ. Гэтэл суманд гурван тугал үхэхэд бөөн асуудал үүсгэж  байна гэдэг нь нэг захиалга л яваад байгаа байхгүй юу.

ЗӨӨЛӨН БОДЛОГО ЯВУУЛЖ САНХҮҮГИЙН ӨРШӨӨЛ НЭН ДАРУЙ ҮЗҮҮЛЭХ ХЭРЭГТЭЙ

-Бид эдийн засагт таагүй нөхцөл байдал үүссэн шалтгаан, хүчин зүйлийн талаар нэлээд ярилц­лаа. Монголд эдийн зас­гийн хямралын дохио илрээд байгаа нь мэдрэгдэж эхэлснийг бүгд л онцоллоо.  Үүнээс гарах гар­цын  эхлэлийг УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар тавих байх гэж байна. Тэгвэл чуулганаас ямар шийдвэр гарах ёстой вэ гэдэг дээр байр сууриа илэрхийлэх­гүй юү. Нэг үгээр хэлбэл ямар гар­цууд байж болох вэ?

Ер нь уул уурхайн салбарын хайгуулын үйл ажиллагааг зог­соосон нь энэ салбарыг эргээд хүнд байдал оруулж байгаа юм. Хам­гийн идэвхтэй ажил нь хайгуул байсан шүү дээ.

-Яахав, богино болон урт хугацааны гэсэн хоёр асуудал байна л даа. Өөрөөр хэлбэл урт хугацааны бод­логоо өнөөдөр эхэлсэн нь зөв. Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиар эхлэ­лийг одоо тавьж байгаа нь тогтвортой байдлыг хангах сайн жишиг. Гэтэл цаана нь тэр “Урт нэртэй хууль” байна, Цөмийн энергийн тухай хууль байна. Дээр нь төрөөс баримтлах Эрдэс баял­гийн талаар бодлогын баримт бичиг байна. Ашигт малтмалын хуулийн тухайд түрүүнд Лхагважавын хэлд­гээр өмнөх гурвын гурван хуультай байж дөрөв дэхийг нь шинээр бичих ямар ч шаард­лагагүй. Тийм марзан юм байж болохгүй. Харин өмнөх гур­ван хуу­лиас юу нь муу, юу нь сайн бай­сан юм бэ гэдгийг шүүгээд, эсвэл 2006 оныхоо хуульд нэмэлт өөрчлөлт хийгээд л явах ёстой байсан юм. Тэг­вэл хурдан бөгөөд асуудлыг сайн шийд­нэ.

Харин шинээр хийхээр цаг ху­га­цааны хувьд ч дахиад бөөн асуу­дал, чирэгдэл болоод байна. Урт хуга­цааны шийдлийн тухайд Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиас гадна манайх зах зээлийн эдийн засагтай л юм бол бизнесийг захиргааны арга хэрэгс­лээр удирддагаас зайлсхиймээр бай­на. Төрийг шууд оролцдог биш зохи­цуулдаг үүрэг рүү нь чиглүүлмээр бай­гаа юм. Түүн дотор онцлох нэг зүйл байна. Хувийн өмчийг нийтийн өмчтэй адилтгаж үзнэ гэж Үндсэн хуульд бич­чихсэн байгаа хэрнээ хувийн өмчийн эрх нь хамгаалагдахгүй байна. Уг нь, дор хаяж шүүхийн шатанд эрх нь хам­гаалагддаг байх ёстой. Төрийнх нь хамгаалалттай, хувийнх нь хамгаа­лалт­гүй байна шүү дээ.

-Одоо эдийн засагт үүсээд буй нөхцөл байдлаас хэрхэн гарах гарцын талаар дэд сайдаас ха­риултаа авъя. Зөв зам дээр л гарч зогсох талаар яриад байна шүү дээ?

-Ер нь хувийн хэвшлийн­хэн төрөөс гуравхан зүйл хүлээдэг юм шүү дээ. Нэгдүгээрт нь, эрхзүйн ор­чин тогтвортой, тэгш үйлчлэх. Хоёр­ду­гаарт нь, татвар төлөгчид төлж бо­лох хэмжээний төрд ашигтай, зохис­той, тогтвортой татвар. Тэгээд ма­найх­тай өрсөлдөж байгаа улстай ойролцоо. Гуравдугаарт нь, бизнест хо­хиролтой, бизнесийг удаадаггүй хэм­жээний бага хүнд сурталтай бо­лоо­сой гэж ийм л гурван зүйл хүсдэг.