Цөмийн энергийн газрын дарга Н.Тэгшбаярыг “Ярилцах танхим”-даа урьж, цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Цөмийн зэвсгээс ангид байх тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах ажлын хэсэг байгуулах асуудлыг Гадаад бодлого, аюулгүй байдлын байнгын хороогоор өчигдөр хэлэлцлээ. Энэ хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага нь юу юм бэ?

-Монгол Улс үндэсний ашиг сонирхлоо дээдлэн, дэлхийн улсуудтай найрсаг хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх, энх тайван, аюулгүй айдлыг бэхжүүлэх талаар олон улсын хамтын нийгэмлэгүүдийн зүгээс гаргасан хүчин чармайлтад боломжийнхоо хэрээр хувь нэмрээ оруулж ирсэн.

Үүнийхээ үр дүнд 1992 онд НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейн чууганаар Монгол Улсыг “Цөмийн зэвсэггүй бүс” хэмээн зарласан байдаг юм. Улмаар 1998 онд НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейн 53 дугаар чуулганаар Монгол Улсын олон улсын аюулгүй байдал, цөмийн зэвсэггүй статусын тухай тогтоолыг баталсан. Үүний дараа УИХ-аар 2000 онд Цөмийн зэвсгээс ангид байх тухай хуулийг баталж, дэлхий дахинд цөмийн зэвсэггүй статустай гэдгээ батлан харуулсан байдаг.

Энэ хуулийн хэрэгжилтийг хангаж, улам боловсронгуй болгон нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлага тулгараад байгаа учир өнөөдөр энэ талаар хэлэлцэж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр, цөмийн хаягдлын эсрэг шинж чанартай олон улсын конвенцуудад манай улс нэгдэж хуулийнхаа хамрах хүрээг өргөтгөх ёстой гэж үзэж байгаа юм.

-Уг хуульд нэмэлт өөрчлөлт хийх замаар “Цөмийн хаягдлыг Монгол Улсад оруулах боломж нээх гэж байна” гэсэн хардлага газар аваад байгаа шүү дээ?

-НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейн 2004 оны хуралдаанаар 1540 гэсэн тогтоол гаргасан байдаг. Энэхүү тогтоолын хүрээнд бид зөвшөөрөлгүй, хориотой цөмийн гаралтай бараа бүтээгдэхүүн тээвэрлэхийн эсрэг ажлыг эрчимтэй зохион байгуулж байна. АНУ-ын Батлан хамгаалахын яамтай хамтарч хил, гаалийн 15 бүс дээр цацрагийн болон цөмийн хяналтын тоног төхөөрөмжийг байрлуулсан. Тиймээс цөмийн хаягдлыг нэвтрүүлэхгүй байх ажлыг найдвартай хийж байгаа гэж ойлгож болно.

-Уран экспортолсон улс түүнээс гарах цөмийн хаягдлын асуудлыг хариуцдаг гэсэн ойлголт байгаагаас болоод хүмүүс уран гэхээр л айгаад байдаг шүү дээ?

Уран экспортолсон улс цөмийн хаягдлыг нь хариуцдаг гэсэн утга бүхий нэг ч баримт бичиг байхгүй гэдгийг хэлэх нь зүйтэй байх.

-Уран экспортолсон улс цөмийн хаягдлыг нь хариуцдаг гэсэн утга бүхий нэг ч баримт бичиг байхгүй гэдгийг хэлэх нь зүйтэй байх. Тэгээд ч уран, шар нунтаг гэдэг чинь зэс, алттай л ижилхэн уул уурхайн бүтээгдэхүүний нэг төрөл шүү дээ. Тиймээс яаж ч бодсон дээрх уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг экспортолсон улс цөмийн хаягдлыг нь хариуцна гэдэг байж болохгүй асуудал.

Хар ухаанаар бодсон ч тийм байгаа биз дээ. Цөмийн хаягдал гэдэг чинь дээрх уул уурхайн бүтээгдэхүүнээр цөмийн түлш хийсний дараа гарах асуудал гэдгийг хүмүүс ойлгох хэрэгтэй байна. Ураныг зөвхөн Монголд биш дэлхийн маш олон оронд олборлон экспортолж байгаа. Үүний 40 гаруй хувь нь манайд ашиглаж байгаа газар доор уусган олборлох аргыг ашиглаж байна.

-“Дорноговь аймгийн Улаанбадрах суманд уран олборлосноос болж тугалнууд үхсэн байж болзошгүй” гэдэг асуудал өнгөрсөн онд гарсан. Мөн өчигдөр хуралдсан байнгын хорооны хуралдааны үеэр УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүү уран олборлосноос болж амьтад мутацид орж байна гээд байсан шүү дээ?

-УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүгийн яриад байгаа шиг уран олборлосноос болж амьтад мутацид орсон тохиолдол нэг ч байхгүй. Тэр бүү хэл уран олборлосноос болоод дэлхий дээр хүн бүү хэл амьтан үхсэн нэг ч жишээ байдаггүй юм шүү. Тэгж хүмүүсийг төөрөлдүүлэх хэрэггүй гэж хэлмээр байна. Тэр хүн асуудлаа мэдэхгүй байгаа бол би хичээл зааж чадна. УИХ-ын гишүүн хүн ч гэсэн хариуцлагатай байх ёстой шүү дээ. Уран олборлоогүй байхад тугал уранаас болж үхлээ, амьтад мутацид орлоо гэж ярьж байгаагаараа бид дэлхий нийтийн доог тохуу болж байна.

-Улаанбадрах суманд хордсон тугалнуудыг “Уранаас болж үхээгүй. Зохион байгуулалттайгаар ийм асуудал үүссэн байж болзошгүй” гэсэн мэдээллийг холбогдох газраас нь хийсний дараа Монгол Улсын Засгийн газар “Арева” компанийн лоббид автчихаж гэдэг шүүмжлэл гарч байсан. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Цөмийн энергийн салбарыг санаатай болон санаандгүйгээр улстөржүүлж, шоуддаг хүмүүс бий болсон байна. Үүнийгээ одоо болих хэрэгтэй. Засгийн газраас 100 орчим сая төгрөг зарцуулаад гадна, дотны мэргэжлтнүүдийг авчраад “Уранаас болж тугал үхээгүй юм байна” гэсэн дүгнэлт гаргачихаад байхад шоудаад л байх юм. Дэлхийн мэргэжилтнүүд ирээд “Асуудал уранаас болоогүй” гэдгийг нь тогтоочихоод байхад аливаа асуудлыг улстөржүүлдгээ зогсоочихмоор юм. Ер нь Монгол Улс ураны салбарт хүчтэй олборлогч байх нь хэнд хэрэггүй, ашиггүй юм бэ.

Стратегийн хувьд ач холбогдолтой, Монголд хэрэгтэй ажил хийх гэхээр гэнэт л энд тэндээс эх орончид гэсэн хүмүүс гарч ирээл эсэргүүцээд эхлэх юм. Ингээд бүх ажлыг зогсоогоод байхаар Монгол Улс яаж хөгжих юм бэ. Энэ нь хэнд ашигтай юм бэ. Тиймээс би монгол хүний эрүүл, аюулгүй амьдрах орчин хангагдаж л байгаа бол ямар ч ажлыг урагшлуулах ёстой гэж боддог юм. Аливаа бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхдээ технологийн горимыг л ягштал мөрдөх ёстой.

Ингэж чадвал ямар ч аюул байхгүй. Бод л доо. Шүдэнз бүтээхдээ технологийн горимыг нь зөрчвөл шатаж үхэх аюулд хүрнэ. Онгоц, машин үйлдвэрлэхдээ алдаа гаргавал осол гарах аюултай гээд тоочоод байвал аюулын асуудал барагдахгүй. Бүх зүйлийг стандартын дагуу л хийхгүй бол аюул ямагт сүүдэр шиг дагаж явна гэдгийг л хүн бүр дор бүрнээ ухамсарлах хэрэгтэй байна.

-Монгол Улс уран олборлох ажлыг дэмжиж байгаа гэдгийг Засгийн газрын төвшинд мэдэгдсэн. Энэ хүрээнд Франц улсын Ерөнхийлөгч Монгол Улсад ойрын хугацаанд айлчилж магадгүй гэсэн яриа гарсан байна билээ. Тэгэхээр ураны салбарт Францын “Арева” компанитай хамтарч ажиллахаар болсон гэж ойлгож болох уу?

“Арева” гэдэг компани зөвхөн Монгол Улстай ураны салбарт хамтарч ажиллах гээд байгаа юм биш гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.

-“Арева” гэдэг компани зөвхөн Монгол Улстай ураны салбарт хамтарч ажиллах гээд байгаа юм биш гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Энэ компани одоогийн байдлаар 200 орчим тэрбум төгрөгийг хайгуулын зардалдаа зарцуулсан байгаа юм билээ. Монгол Улсаас том төсөвтэй дэлхийд данстай компанитай хамтарч ажиллах нь манай улсад ашигтай. Нөгөөтэйгүүр зөвхөн Франц улстай манай улс ураны салбарт хамтарч ажиллах гээд байгаа юм биш. Японы “Мицубиши” компанитай ч хамтарч ажиллах төлөвлөгөөтэй байгаа.

Ийм том орнуудын хүчирхэг компаниуд Монголд орж ирэх нь хэний эрх ашгийг хөндөөд байгаа юм бэ. Энэ компаниудыг дагаад дэлхийн томоохон банк, санхүүгийн байгууллагууд, стратегийн тоглогчид Монгол Улсад орж ирнэ. Үүнийг дагаад Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал тогтворжиж, дэлхийн томоохон улс гүрнүүдтэй нэг зиндаанд харьцах боломжтой болно.

Энэ бүгдийг улстөрчид бүгд мэдэж байгаа. Гэхдээ зарим нэг нь мэдэн будилж, шоудаж байгаа нь харамсалтай байна. Оюутолгойн ордыг хар л даа. Фрийдланд гэж хэн ч мэдэхгүй нэг нөхөр Монгол Улсад орж ирээд гэрээ хийж байсан. Харин бид дэлхийн хоёр том гүрний дэлхийд данстай компаниудтай Цөмийн энергийн тухай хуулийн дагуу хамтарч ажиллах гэж байна шүү дээ.

-Ямар зарчмаар хамтарч ажиллах юм бэ?

-Хайгуул хийсэн компаниуд нь ордынхоо 66 хувийг, Монгол Улс 34 хувийг нь эзэмших юм байна гэж ярьцгаасан. Энд хууль зөрчсөн нэг ч асуудал байхгүй.

-Улсын хэмжээнд ураны ордын хэчнээн тусгай зөвшөөрөл олгосон байдаг юм?

-Ураны ордын тусгай зөвшөөрөл хүссэн 164 санал ирүүлсэн байдгаас одоо бол 74 тусгай зөвшөөрөл олгосон байдаг. Ураны ордын тусгай зөвшөөрлийг Цөмийн энергийн газрын дарга дур мэдэн олгодоггүй юм. Үүний тулд Тагнуулын ерөнхий газраас санал авч, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн хурлаар оруулж хэлэлцүүлдэг учир тусгай зөвшөөрөлтэй хамаатай ямар нэгэн маргаан байхгүй.

-Энэ тусгай зөвшөөрлүүд хэчнээн компанийн мэдэлд байна вэ. Үүний хэдэн хувь нь гадаадын, хэд нь дотоодын хөрөнгө оруулалттай компаниудад байдаг юм бэ?

-Нийт арав гаруй компани байна. Үүний хоёр, гурав нь л үндэсний, бусад нь бүгд гадны хөрөнгө оруулалттай компанид байдаг. Эрсдлээ хүлээе гэж байгаа хүмүүсийн ажлыг хийлгэх ёстой гэсэн зарчмыг би баримталдаг. Харин хууль зөрчвөл миний аавын компани байсан ч үйл ажиллагааг нь зогсооно. Хууль зөрчихгүй бол миний дайсан байсан ч үйл ажиллагаагаа явуулах боломжоор нь хангана.

-Танай агентлаг энэ хугацаанд ямар, ямар ажил амжуулав?

-Манай агентлаг бусад шиг нээлттэй хаалганы өдөрлөг зарладаггүй. Үргэлж нээлттэй хаалгатай байдаг агентлаг болсон. Өөрөөр хэлбэл, жилд нэг удаа хаалгаа нээдэггүй, 365 хоногт үүдээ нээллтэй байлгадаг юм. Нөгөөтэйгүүр, энхийн зорилгоор цөмийн технологийг нэвтрүүлэх чиглэлээр олон ажил хийлээ. Сүүлийн жилүүдэд бид Монголын 30 орчим томоохон салбарын лаборартийг тохижуулах ажилд гар бие оролцлоо.

Т.Батаар гэж яриад байгаа ч нас, зүсийг нь цөмийн технологиор тодорхойлсныг тэр бүр хүн мэдэхгүй байгаа. Эмнэлгийн оношлогооноос эхлээд эмчлэх хүртэл. Эмчилсний дараах хяналтыг хийж байгаа техникүүд ч цөмийнх шүү дээ. Цөмийн техник гэхээр л манайхан цацраг идэвхт бодис, хорт туяа, цөмийн хаягдал гэсэн буруу ойлголттой байгаа нь ямар их хоцрогдсоныг л харуулж байгаа хэрэг.

Саяхан нэгдүгээр эмнэлэгт дэлхийн төвшний оношлогооны аппаратыг Цөмийн энергийн газрын шугамаар авчирлаа. Монгол Улсын төсөв өнөөдөр уул уурхайгаас хараат болсон. Гэтэл хилээр гарч байгаа баяжмалд хэдий хэмжээний алт, зэс, мөнгө байна вэ гэдгийг цөмийн технологиор л тодорхойлсны үндсэн дээр эдийн засгийн өсөлтийг тооцоолж байна. Ийм чухал салбарыг хөгжүүлэх нь манай улсын ирээдүйд л хэрэгтэй гэж хэлэх байна.

-Ярилцсанд баярлалаа. Танд амжилт хүсье.

Н.Тэгшбаяр: "Би О.Баасанхүү гишүүнд хичээл зааж чадна"