Нийгмийн халамж үйлчилгээний ерөнхий газрын дарга Д.Баярсайхантай ярилцлаа.

- Монголд халамжийн багц хууль, тэр дундаа Ахмадын нийгмийн хамгааллын хуулийн хэрэгжилт ямар байна вэ? Цаг үе, нийгмийн шаардлагад нийцэхгүй байгаа сул талууд юу вэ?

Аль ч улс оронд хүн амын сэтгэл зүйд 100 хувь нийцсэн хууль эрх зүйн орчин байдаггүй. Нэг талаас цаг үе хуулийн шинэчлэлтийг шаарддаг ч, нөгөө талаас хууль гэдэг бол дураараа өөрчилдөг зүйл биш. Парламентын бүрэн эрхийн хугацаанд нэг салхи оруулж өөрчлөх боломжтой. 

Ахмадын нийгмийн хамгааллын хуулийн хувьд цаг үеэсээ хоцорчихсон. Өөрчлөх зүйлс бий. Тунхагийн чанартай үеэ өнгөрөөсөн заалтууд байна. Маш сайн хэрэгжиж буй заалтууд ч бий. Энэ ч үүднээс бид агентлагийнхаа түвшинд хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах ажлын хэсэг гаргаад зургаан сар ажиллалаа. Сум, хороо, аймаг, дүүрэгт анхан шатанд ахмадуудтай биечлэн ажилладаг хүмүүс нь уг хуулийн алдаа оноог сайн мэддэг. Тэдний саналыг авсан, ажлын хэсэгт оруулж ажиллуулсан. Ингээд хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах саналаа яаманд хүргүүлчихсэн байгаа. Яам ч бас ажлын хэсэг гаргаад бусад яамдаас санал аваад явж байна. Дараа нь Засгийн газарт оруулна. Хэрэв Засгийн газар дэмжвэл УИХ-аар хэлэлцэнэ. УИХ бидний цаг заваа зарж хийсэн зүйлийг хүлээж авах эсэх, хүлээж авлаа гэхэд эрэмдэг болгоод хаях эсэхийг бид таашгүй. 

Хуулин дээр бид нэлээдгүй ажилласан. Үндсэн хоёр зүйлийг өөрчилмөөр байна. Анх 1997 онд батлагдаж, дөрөв таван удаа нэмэлт өөрчлөлт орсон. Гэхдээ суурь зарчмуудыг хөндөж чадаагүй. Харин энэ удаа салхи оруулъя гэсэн зорилготой ажилласан.

Халамжийн үйлчилгээ дэлхийд болон Монголд

Одоогоор бид категорчилсан арга буюу бэлэн мөнгө өгөх байдлаар явж байна. Нийтдээ 69 нэр төрлийн халамжийн үйлчилгээ үзүүлж байна. Үүн дотор давхардсан, ойролцоо заалтууд бий. Бидний хүссэнээр хуулинд өөрчлөлт орвол ахмадын халамжаас байх ёсгүй хүмүүс хасагдаж, орох ёстой нь орж, давхардсан үйлчилгээ арилж, нэг хүнд очих мөнгөн дүнгийн хэмжээ нэмэгдэх ёстой. Манай улсад мөнгө өгөх халамжийн үйлчилгээ нийт үйлчилгээний 95 хувийг эзэлдэг. Энэ маань нэлээд зохимжгүй харагдаад байна. Гэхдээ мэдээж өгөх ёстой юмаа өгнө.

Хөгжингүй орнуудад уг үзүүлэлт эсрэгээрээ 70-30 гэсэн харьцаатай байдаг. Мөнгө өгөхөөсөө илүү хөгжлийн үйлчилгээ хүргэдэг. Өөрөөр хэлбэл үйлчилгээг санхүүжүүлдэг. Тахир дутуу бол нөхөн сэргээх эмчилгээ хийдэг, хөдөлмөрийн чадвартай бол хөдөлмөр эрхлэх, мэдлэг чадвараа хуваалцах боломжийг нь бүрдүүлдэг гэх мэт. Ахмадыг хөгжүүлэх төвүүд олноор ажилладаг. Тэдгээр төвүүд нь дотроо олон чиглэлтэй. Тодруулбал тухайн хүний мэргэжил, сонирхолд тулгуурласан үйлчилгээ явуулж, түүгээрээ дамжуулж бусдад мэдлэг, мэдээлэл түгээж байдаг жишиг дэлхийд тогтсон.

Гэтэл манайд социалист маягаар шууд май гээд л баахан үр дүнгүй мөнгө өгдөг. Хүмүүс өөрсдөө ч бас халамжийн мөнгө авахын тулд улайрдаг.

Зөвхөн халамжийн байгууллага халамжид хамруулдаг мэтээр хүмүүс ойлгодог. Энэ тийм биш.

Түүнээс гадна зөвхөн халамжийн байгууллага халамжид хамруулдаг мэтээр хүмүүс ойлгодог. Энэ тийм биш. Халамжид хэнийг оруулахыг Нийгмийн даатгалын байгууллагын төлөөлөл, эмнэлгийн нарийн мэргэжлийн эмч нараас бүрдсэн хөдөлмөр магадлагааны комисс шийддэг. Халамжийн байгууллага өөрөө хууль эрх зүйн хувьд халамжид хүмүүсийг хамруулах боломжгүй гэдгийг би онцолж хэлмээр байна. Хоёрдугаарт сум хороонд Иргэдийн хурлаар баталдаг, ТББ, иргэний төлөөллөөс бүрдсэн, орон тооны бус ажилчидтай Амжиргаа дэмжих зөвлөл гэж бий. Тэд тогтоол гаргаж халамжид хүмүүсийг хамруулдаг. Энэ бол халамжийн байгууллага биш. Анх хөндлөнгөөс иргэдийн хяналтыг сайжруулах зорилгоор хуулийг нь баталсан. Гэтэл энэ байгууллага маань өөрөө танил тал, ойр дотны хүнээ халамжид хамруулдаг хэрэгсэл болоод хувирчихсан. Түүнээс гадна тогтвортой ажилладаггүй, улс төрийн нөхцөл байдлаас хамаараад бүрэлдэхүүнээ сольдог. Сонгууль болгоны дараа Амжиргаа дэмжих зөвлөлөө шинэчилдэг. Тэгэхээр энэ асуудлыг ч бас хуулийн хүрээнд эргэж харах цаг болсон.

- Орон нутгийн халамжийн байгууллагын ажилтнуудаас ямар саналууд ирсэн бэ?

Ерөнхийдөө манай халамжийн багц хууль тийм ч муу хууль биш. Бусад орнуудаас ялгарах гол  ялгаа нь бид хүн ам цөөтэй ч газар нутаг том, нүүдлийн болон суурин гэсэн хосолмол амьдралын хэв маягтай. Нүүдлийн хэв маягаар амьдарч буй ахмадууд санаа зовох зүйл бага байна. Ахмадын амьдрал үр хүүхдээс хамаардаг.

Орон нутгаас маш их санал ирсэн. Бид багцлаад яаманд хүргэсэн. Нийгмийн халамжийн сангийн төсөв нь Яам болон Нийгмийн халамж үйлчилгээний ерөнхий газрын багцад байдаггүй. Харин орон нутгийн удирдлагын мэдэлд байдаг. Тэгэхээр томилгоо нь босоо, төсөв нь хэвтээ төвөгтэй байдал бий болчихсон. Зарим аймгийн халамжийн хэлтэс төсөв мөнгөний эрх мэдэлгүй учраас байхын шаардлагагүй болчихоод байна.

- Та бүхний уламжилсан хөгжлийг дэмжих санал  хууль батлагдвал ямар байдлаар хэрэгжих вэ?

Яг тийм үйлчилгээг тэдэн төгрөгөөр хүргэнэ гэж заах боломжгүй. Харин хөтөлбөрийн хэлбэрээр хэрэгжүүлнэ. Богино, дунд, урт хугацааны, туршилтын гээд хөтөлбөрийн олон хэлбэр бий. Хатуу тоо, хугацаа заачихвал бодит амьдралд нялзахгүй.

Хөгжингүй орнуудад халамж авахаас ичдэг

Жишээ болгоод хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг аваад үзье. Харааны, тулгуур эрхтний, дүлий, хэлгүй гэх мэтээр үндсэн долоон зарчим бий. Тэгэхээр хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг хөгжүүлэхэд долоон янзын арга зүй шаардагдана гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн ганцхан хөтөлбөр бус долоон хөтөлбөр хэрэгтэй. Ахмадын асуудал ч адилхан дотроо олон янз. Хэвтрийн, эдгэшгүй өвчтэй, асран хамгаалагчгүй гэх мэт. Нэгэнт найдваргүй болсон хүнийг сэтгэл амар бурхны оронд явуулдаг үйлчилгээ ч олон улсад бий. Ганцаардлаас урьдчилан сэргийлэх ажлууд ч хийгддэг. Гэтэл манайд ганцаардал настангуудын хувьд хамгийн хүнд асуудал болоод байна. Үеийнхэн нь нас бараад дууссан, эргэн тойрондоо таних хүн цөөн, залуу үедээ шоовдорлогдсон ахмадын сэтгэл санаа ямар байхыг төсөөлөөд үз дээ.

- Хуулинд заасан олон нийтийн оролцоонд түшиглэсэн халамжийн үйлчилгээний талаар тодорхой ярихгүй юу?

Хэдийгээр хөгжлийн үйлчилгээ дутмаг байгаа ч бид зүгээр суугаагүй. Орон гэрээр нь асрах үйлчилгээ үзүүлж байна. Гэхдээ төрийн байгууллага уг ажлыг гардан хийдэггүй, гэрээний үндсэн дээр санхүүжүүлж хувийн хэвшил, ТББ-тай хамтарч ажилладаг.

Уг үйлчилгээ харьцангуй шинэ үйлчилгээ бөгөөд туршаад  3-4 жил болж байна. Өнгөрсөн жилээс гэрийн үйлчилгээ, байнгын асаргаа зэрэг хэд хэдэн үйлчилгээг хүргэж эхэлсэн. Ахмадын чөлөөт цагийг өнгөрөөх өдрийн үйлчилгээ ч бий. Шүүмжлэл, магтаалын аль алиныг нь дагуулж байна. Энэ тал дээр хамгийн их тулгамдаад буй асуудал бол мэргэжлийн тусгай байгууллага, боловсон хүчний асуудал. Хүн болгон би хиймээр байна гэж дайрдаг. Түүнээс гадна энэ үйлчилгээнд зориулсан төсөв бага. Жилийн гуравхан тэрбум төгрөгийг 30 хэлтэсдээ хуваах хэрэг гардаг. Тиймээс мөнгө нь аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй болж үйлчилгээний чанар буурдаг.   

Өвлийн улиралд орон гэргүй хүмүүст халуун хоол цай өгөх, түр байрлуулах үйлчилгээ бас бий. 

Энэ мэт ажлууд хийгдэж байна. Ноднингоос өрхийн амжиргааны түвшин тогтоох судалгаа хийсэн, үүндээ үндэслээд саяхан салбар дундын нэгдсэн мэдээллийн сантай боллоо. Тэрхүү сангаасаа шүүгээд босго тавиад, хэрэгтэй хүмүүст нь хоолны талон өгч байна. Бүх процесс программын тусламжтай явагддаг учир арын хаалгадах боломжгүй.

Хийсэн судалгааны дүнгээс харахад ч хуулийг шинэчилж, төр илүү дутуу зүйлд мөнгө үрэлгүй, хүн амын нэн ядуу хэсэгт хүчээ хаях шаардлагатай байна.

- Халамжийн үйлчилгээ авдаг ахмадын тоо нэмэгдсэн үү?

Сүүлийн хоёр жилд өөрчлөгдөөгүй. Тэтгэврийг нэмсэнээс тэтгэмжийг нэмээгүй. Зардал ч хэвээрээ байгаа.