Өдрийн сонин, Б.Амартүвшин

УИХ-ын гишүүн, АН-ын дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Та Хамтын тэтгэврийн хуулийг дахин өргөн барилаа. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Энэ хууль 2015 онд хэлэлцэгдээд 2016 онд УИХ-аар батлагдаж, 2017 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжих заалттай байсан юм. Гэвч МАН олонх болж, энэ хуулийн үйлчлэлийг зогсоож, хүчингүй болгосон. Тэр үед энэ хуулийг яагаад хүчингүй болгож байгаа талаар инээдтэй, эмгэнэлтэй гэмээр үндэслэлүүдийг эрх баригч нам гаргаж ирж байлаа. Тухайн үеийн Ерөнхий сайд “Хоёр хөгшин бие бие рүүгээ муухай хараад, хэн нь түрүүлж үхэх вэ гэдэг байдал үүсч байгаа учраас энэ хуулийг хүчингүй болголоо” гэж байсан шүү дээ. МАН ахмадын төлөө батлагдсан хамгийн чухал хуулийг нь хамгийн эхнийхээ хуралдаанаар хүчингүй болгосон. Энэ шийдвэр олон мянган ахмадын амьдралын баталгааг үгүй хийж, амьдралын үнэ цэнийг устгасан харгис үйлдэл болсон. Насан туршдаа хамт амьдарсан хань ижлийнхээ хуримтлалаар бий болгож үлдээсэн өв хөрөнгөнөөс хүртэх эрхийг нь шууд хасч хаяна гэдэг бол маш харгис бодлого байсан.

-Энэ хуулийн үзэл баримтлал нь юу вэ?

-Нийгмийн даатгалын шимтгэл гэдэг татвар биш. Хэзээ нэгэн цагт хүн эрсдэлд орсон үедээ хэрэглэнэ гэж хуримтлал бий болгож байгаа хадгаламжийн мөнгө байхгүй юу. 60 насандаа тэтгэвэрт гараад 61-тэйдээ бурхан болж буй олон хүн бий шүү дээ. Хуримтлалаа эдэлж, хэрэглэж чадаагүй нас барж байгаа ахмадууд бий. Насан туршдаа хамт амьдарсан хоёр ахмад настан тус бүр 100, 100 мянган төгрөгийн тэтгэвэр аваад 200 мянган төгрөгөөр амьжиргаагаа залгуулаад явж байхад нэг нь бурхан болдог. Тэгэнгүүт орлого нь нэг дахин буурдаг. Тэгэхээр нэг хүний тэтгэврээр байр гэрлийнхээ мөнгийг төлөх үү, хоол ундаа залгуулах уу, эм тариагаа авах уу гээд тэр үлдсэн хүнд эдийн засгийн том хүндрэл үүсч байгаа юм. Эхэн үедээ яахав байгаа юмаа зарж, барьцаанд тавиад зээл авч янз бүрээр аргацаана. Сүүлдээ арга буюу амьжиргааны баталгаажих түвшингээс доогуур орлоготой өрхийн тоо руу шилждэг. Тэгээд бүр нэн ядуу иргэн болдог. Тэрнээсээ үүдээд сэтгэл санааны хувьд хямардаг. Ийм байдлуудыг маш олон жил ажиглаж, судалж байсан. Энэ асуудлыг хариуцдаг байх үед минь энэ талаар маш олон өргөдөл, гомдол, хүсэлт ирдэг байлаа.

Гэр бүлийн хоёр ахмадын нэг нь бурхан болсон үед үлдсэн ахмад нь хань ижлийнхээ авч байсан тэтгэврийн тодорхой хувийг өөрийнхөө амьдрах хугацаанд авах нь шударга. Ингэвэл амьдралын тодорхой эрсдэлд орохгүй байх баталгаа хангагдах юм байна гэж харсан. Тэгээд хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачилсан.

-Хэдэн хувиар тооцож байгаа вэ?

-Бүрэн тэтгэврийн 20-иос доошгүй хувиар тооцож, үлдсэн ахмадад сар бүр олгож байхаар хуулийн төслийг санаачилсан. 20-иос доошгүй гэдэг нь дээшээ хэд ч байсан болно. Энэ хэмжээг Засгийн газар тэтгэврийн сангийн даац, төсвийн боломжийг харж байж тогтоохоор тусгасан.

-Нийгмийн даатгалд итгэх олон нийтийн итгэл суларчээ. Нийгмийн даатгал төлж байснаас хадгаламж нээж байршуулсан нь илүү дээр гэх мэт яриа явж байна. Ер нь нийгмийн даатгалд итгэх итгэлийг хэрхэн сэргээх ёстой вэ?

-Нэгэнт хуримтлал бий болгочихсон бол хуримтлалаас нь үр хүүхдүүд, гэр бүл нь хүртдэг байх шударга зарчмыг хэрэгжүүлээд явах ёстой, нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт, өнөөдрийн Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг бие даасан байдалд шилжүүлэх ёстой. 2002 оны Н.Энхбаярын Засгийн газрын үед Сангийн сайд Ч.Улаан байсан. Энэ хоёр нийгмийн даатгалын тухай хуулийг зөрчөөд, нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг Сангийн яамны төрийн санд нэгтгэсэн. Тэрнээс хойш 20-иод жил Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг төсвийн цоорхой бөглөх, төсвийн бусад зориулалтаар ашиглах, ийм хууль зөрчсөн үйлдлүүд явж ирлээ шүү дээ. Гуравдугаарт, Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг арвижуулах чиглэлээр төрөөс бодлого дэвшүүлж ажиллах ёстой юм. Дөрөвүгээрт, Нийгмийн даатгалын сан дотроо таван сантай. Тэр дотор хамгийн чухал сан бол тэтгэврийн даатгалын сан байдаг. Энэ санд төр төлөх ёстой 10 гаруй их наяд төгрөгийн өр байгаа.

-Одоо шимтгэл төлж байгаа иргэдийн мөнгө хаашаа явдаг вэ?

-Өнөөдөр шимтгэл төлж байгаа иргэд Нэрийн дансны хууль гэдэг юмаар яваад байгаа. Өөрөөр хэлбэл бичилтээр. Яг бодит мөнгө байхгүй. Мөнгийг нь аль хэдийнэ өнөөдөр тэтгэвэр авч байгаа иргэдэд өгчихсөн. Төрийн гүйцэтгэх үүргийг өнөөдөр шимтгэл төлж байгаа иргэдийн мөнгөөр төлөөд яваад байж болохгүй. Нийгмийн даатгалын тухай хуулиар 1995 оноос өмнө тэтгэвэр тогтоолгосон иргэдийн тэтгэврийг төр хариуцах үүрэгтэй. Гэтэл тэр 1995 оноос өмнө тэтгэвэрт гарсан иргэдийн тэтгэврийг тавихын тулд өнөөдөр шимтгэл төлж байгаа иргэдийн мөнгийг өчнөөн жил ашиглалаа. Одоо тэр шимтгэл төлж байгаа иргэдийн мөнгийг буцааж Нийгмийн даатгалын санд байршуулах ёстой. Төр өнөөдөр энэ үүргээ биелүүлэх ёстой.

-Төр 10 гаруй их наяд төгрөгийн өрөө барагдуулах алхам хийж байна уу?

-2016-2020 оны дөрвөн жилийн төсөв баталлаа. Энэ төсвийг есөн их наядын алдагдалтай баталсан. Энэ нь өнөөдрийн нийгмийн даатгалын санд төлөх мөнгөтэй тэнцүү шахам алдагдал. Тэгвэл ингэж алдагдалтай төсөв баталж, болсон болоогүй баахан барилга байшин, хөрөнгө оруулалт хийж байхын оронд Тэтгэврийн даатгалын санд мөнгийг нь буцааж байршуулж, иргэдээ ирээдүйдээ санаа зовох зүйлгүй байлгах ёстой. Уг нь 2021 онд тэтгэврийн даатгалын санг бүрэн хуримтлалын тогтолцоонд шилжүүлэх Их хурлын тогтоол гарсан шүү дээ. Бүрэн хуримтлал гэдэг нь шимтгэл төлсөн иргэний шимтгэлийг нэрийн дансанд нь бодит мөнгөн хэлбэрээр байршуулна гэсэн үг. Үүнийгээ төр хэрэгжүүлэх ёстой.

-Нийгмийн даатгалын тогтолцоондоо байна уу?

-Манайхтай ижил тогтолцоотой Тайвань, Вьетнам, Герман гээд маш олон улс орон байна. Эдгээр улсууд яг энэ тогтолцоог амжилттай хэрэгжүүлээд явж байна шүү дээ. Төр нь зөв бодлого явуулсан улсын нийгмийн даатгал нь зөв явж байна. Буруу бодлого явуулахаар манайх шиг дампуурлын ирмэг дээр явж байгаа.

-Та “Тэтгэврийн доод хэмжээг нэмэгдүүлэх тухай” хуулийн төсөл санаачилсан. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Нийгмийн хамгааллын бодлого зорилтот бүлгийн иргэдэд хүртээмжгүй, амьдралын наад захын хэрэгцээг нь хангахгүй байгаа. Тиймээс Монгол Улсын нийгмийн хамгааллын бодлого тухайн зорилтот бүлэгтээ үр өгөөжтэй, хүртээмжтэй байх, цаашилбал дэлхийн жишигт нийцүүлэн шинэчлэх асуудлыг үргэлжлүүлэн УИХ-аас батлан гаргах зайлшгүй шаардлагатай байгаа учраас энэхүү хуулийн төслийг санаачилсан. Бүрэн тэтгэвэр авагч өндөр настны тэтгэвэр 500 мянгаас доош, хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэр авагчийн тэтгэвэр 420 мянгаас доош бол энэхүү хуулийн үйлчлэлд хамаарна. Хуулийн төсөл батлагдсанаар тэтгэвэр авагч иргэдийн амьжиргаа, амьдралын чанар сайжирч, тэтгэврээ олон сар, жилээр барьцаалан зээл авах нөхцөл буурна.

-УИХ-ын сонгуулийн тойрог мандат дээр танай намын зөвлөл сөрөг байр суурьтай байгаа шүү дээ...

-Эрх барьж буй нам ямар хэлбэрээр сонгууль зохион байгуулах нь тэдний эрхийн асуудал мөн. Гэвч Монгол Улсын иргэдэд Үндсэн хуулиар олгогдсон суурь эрх болох сонгох сонгогдох эрхэд нь эрх баригчид увайгүй халдаж байна. Нэг үгээр Монгол Улсын иргэд тэнцвэртэй нөхцөл байдалд төрд төлөөллөө илгээх эрхтэй. Тэгш эрхийн зарчимд тулгуурлаад. Гэтэл 70 мянган сонгогчтой аймаг гурван мандаттай, 240 мянган иргэнтэй дүүрэг нь бас гурван мандаттай байдаг. Энэ шударга зарчим мөн үү. Хүн амын 50 хувь нь бараг нийслэлд амьдарч байна. Тэгэхэд угаасаа цөөхөн гэгдэх 28 мандатын дөрвийг нь сугалж аваад хөдөө орон нутаг руу шилжүүлээд 24-хөн мандаттай болгочихлоо. Нийслэлийн сая гаруй иргэдийн эрхийг цавчаад хаячихаж байгаа байхгүй юу. Яахаараа Монгол Улсын иргэн хот хөдөөгөөр ялгаварлуулж байх ёстой юм. Хот, хөдөөнийх гэхгүй Монгол Улсын иргэн л бол иргэн. Сонголтоо хийх эрхтэй. Энэ бол арай дэндүү.

-Та өөрийн өнцгөөс хэрхэн харж байна вэ?

-Нийслэлчүүд илүү мэдээлэлд ойрхон байдаг. Сонголтыг илүү шударга хийдэг. Ямар нэг тархи угаалт, мөнгө, эд бараа материалд автах нь харьцангуй бага байдаг. Харин хөдөөгийн ард түмнийг эд нар басч байгаа байхгүй юу. Хуурч болно. Эд бараагаар саналыг нь худалдаж авч болно гэдэг харалган бодлоор асуудалд хандаад байх шиг байна. Тэгвэл та нарын бодож байгаа хөдөөгийн сонгогч нар биш болчихсон шүү. Сошиал орчин, мэдээллийн хэрэгслээр маш өргөн мэдээлэл авдаг сонгогч нар хөдөөд бий болчихсон. Үүнийг энэ сонгуулийн дүн харуулах байх.

-Яг нэг жилийн өмнө та "Парламентын танхимд яг одоо сууж байгаа 58 хүн та нар парламентын дархлаагаа байхгүй болговол бүгд "гөлөг" болно. Бүгдээрээ хэн ч биш болно. Юун парламент, юун Б.Чойжилсүрэн, Д.Тогтохсүрэн, С.Бямбацогт... та нар хэн ч биш болно. Мэдэж байна уу. Та нар хэн ч биш болно. Миний энэ үг та нарын орой руу орно доо" гэж хэлж байсан. Таны энэ үгийг биеллээ олж эхэллээ гэж ярьж байна л даа...

-Монгол Улс парламентын засаглалтай. Гэтэл парламентынхаа бүрэн эрхийг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн гурван гишүүнд шилжүүлчихсэн. ҮАБЗ-ийн хоёр гишүүн нь парламентын гишүүн биш. Гэтэл ҮАБЗ бараг парламентын бүрэн эрхийг хэрэгжүүлээд байна шүү дээ. Төрийн дээд албан тушаалтны томилгооноос өгсүүлээд, төрөөс гарч байгаа бодлогын ерөнхий чиг, хандлагыг тодорхойлж байна. Бид парламентын засаглалтай улс юм уу, ҮАБЗ-ийн засаглалтай улс болчихсон юм уу гэдгийг бодох ёстой. Тухайн үед би засаглалын хэлбэрийг ярьсан юм. Гэтэл мушгин гуйвуулаад М.Энхболд, 60 тэрбумыг хамгааллаа гэж янз бүрээр над руу дайрсан. Тэр үед би бухимдсандаа буруу хэлбэрээр хэлсэн байж магадгүй. Гэхдээ би тэр үед үнэнийг хэлсэн. Би тэр байр сууриндаа өнөөдрийг хүртэл хатуу зогссон хэвээр байгаа. Парламентын засаглалтай улс юм бол үүгээрээ л яв. Парламентын засаглал гэдэг хуулийн засаглал шүү дээ. Хэн нэгэн Ерөнхий сайд загнахаар тэр нь хууль юм шиг үйлчилж байдаг, харин цэвэр хууль нь хуулийнхаа дагуу үйлчилдэггүй байж болохгүй. Өнөөдөр хууль шүүхийн байгууллагууд ажиллаж чаддахгүй байна. Бүр шүүхийн систем нь ажиллахаа больчихсон. Бүгд айдастай. Ер нь хуулийнхан тэр чигээрээ айдастай байна. Хэлмэгдүүлдэг үе рүү явах гээд байна. 65 суудалтай эрх баригчид парламентын засаглалын мөн чанарыг бүхэлд нь алдагдуулчихлаа. Олонх намаас гарахгүй юм алга. Ерөнхий сайд нь хэлчихсэн шүү дээ. Гараагүй гэмт хэрэг байна уу. Байхгүй шүү дээ. Хуулийн дагуу хариуцлага хүлээж байгаа нь мөн байхгүй. Шударга үнэний төлөөх сэлэм нь зэвэрчихсэн юм уу. Хуйндаа гацчихсан уу. Ийм байдлаар цаашаа хол явахгүй. Популизмаар цааш явахгүй. Популизм улс орныг сүйрүүлдэг. Би үүнийг л хэлсэн. Хэн нэгнийг хамгаалаагүй.