УИХ дахь Ёс зүйн дэд хорооны дарга, байгаль орчноо дээдэлж, ногоон эх дэлхийг эрхэмлэгч эрхэм гишүүн цаг үеийн халуун сэдвүүдээр яриа өрнүүллээ. Тэрбээр ураны хог хаягдлыг монголд булшлах нууц хэлэлцээр, ашигт малтмалын орд газруудын тусгай зөвшөөрлийг замбараагүй олгосноос байгаль эх дэлхий хэрхэн сүйдэж, хэсэг хүмүүсийн халаас түнтийж буй, УИХ-ын сонгуулийн хуулийн шинэчлэлийн эерэг сөрөг үр дагавар, УИХ-ын гишүүдийн ёс зүйн дүрмийг хэрхэн мөрдөх талаар өөрийн байр сууриа илэрхийлсэн юм. УИХ-ын гишүүн Г.Баярсайхан атомын цахилгаан станц байгуулахын эсрэг байгаагаа тууштай илэрхийлсэн юм. УИХ-ын гишүүн Г.Баярсайханыг МОНЦАМЭ агентлаг “Редакцийн зочин”-оор урилаа. МОНЦАМЭ агентлагийн “Редакцийн зочин”-ы ярилцлагад МОНЦАМЭ агентлагийн дарга Т.Баасансүрэн, МОНЦАМЭ мэдээ сонины орлогч эрхлэгч Ш.Батболд, сэтгүүлч Э.Адъяасүрэн, Г.Энхмандуул нар оролцлоо.

-Та бол анх УИХ-ын гишүүн болж гарч ирэхдээ л байгаль орчноо хамгаалах чигийг баримталж гарч ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, УИХ дахь эко гишүүний нэг. Өнөөдөр байгаль орчин сүйдэж байгаа нь олны санаа зовнисон асуудлын нэг болж байна. Алт, мөнгөнд шунагсад олон гол мөрнийг улаанаар эргэлдүүлж, байгалийн олон үзэсгэлэнт газрыг цөл болгож байна. Сүүлийн үед  ураны хог хаягдлыг монголд булшлах тухай асуудал олны анхаарал татаж байна. Энэ асуудлаас үүдэн Засгийн газрын хуралдаан дээр Цөмийн энергийн газрын дарга мэдээлэл өгсөн. Та энэ бүх асуудалд байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Бидний өнөөдрийн ярилцлага чухал сэдвээр өрнөх нь гэж ойлгож байна. Би нэг асуудалд их шүүмжлэлтэй ханддаг. Хорин жилийн өмнөөс л ард түмний баялгийг тусгай зөвшөөрөл нэртэй цаасаар дэлгүүрийн лангууны ард маханд дугаарлаж буй мэт л хямдхан төлбөр төлөөд авч эхэлсэн. Энэ нь нэг ёсондоо ард түмний баялгийг харийнхан бөгөөд ашиг хонжоо хайгчдад зүгээр өгч байгаа хэрэг юм. Магадгүй эдийн засагчид Баярсайхан гишүүн буруу ярьж байна гэж хэлэх байх. Гаднын хөрөнгө оруулалтыг татаж, уул уурхайн үйлдвэрлэлийг дэмжих нь шаардлагатай. Гэхдээ стратегийн томоохон ордууд, дараа дараа нээгдэх орд газруудаа  улсын мэдэлд авч, олон жижиг уурхайг дахин цэгцлэх хэрэгтэй. Харин улсын нэрийн өмнөөс хийх гэрээ хэлэлцээрийг мэргэшсэн хүмүүсээр хийлгэх учиртай. Оюутолгойн гэрээг хийсэн. Гэвч энэ гэрээ асар их шүүмжлэл дагуулж байна. УИХ-аас Оюутолгой, Тавантолгой ордтой холбогдуулан 57,40,39 дүгээр тогтоол  гарлаа. Шүүмжлэл дагуулаад байгаа энэ гэрээг мэргэжлийн бус хүмүүс, өөрөөр хэлбэл жирийн төрийн албан хаагчид л хийсэн учир ард түмэнд ихээхэн хохиролтой гэрээ болсон. Уул уурхайн ирээдүйг ярихад тусгай зөвшөөрлүүдийг цэгцлэх асуудал гарцаагүй яригдана Цаг нь болсон шүү. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн тусгай зөвшөөрлийг олгохыг түр хориглох тухай шийдвэр нь зүйтэй юм. Цаашид тусгай зөвшөөрлийг өндөр шалгууртайгаар, Ашигт малтмалын хуулиа шинэчилж тэр дагуу олгоод явах нь зөв гэж боддог. Цөмийн хаягдал бол хүн төрөлхтний толгойны өвчин. Дэлхийн томоохон гүрнүүд бүгд атомын цахилгаан станц байгуулсан. Тэдгээр улс орон эхлээд эрчим хүчний асуудлаа шийдлээ гэсэн сэтгэлийн хөөрөлтэй байсан ч эцэст нь цөмийн хаягдлыг хаашаа далд оруулах вэ гэсэн асуудалтай тулгарсан. Эхэндээ Африкийн  жижиг буурай орнуудад бага хэмжээний мөнгө төлөөд ураны хаягдлаа булж байсан. Харин өнөөдөр дэлхий нэг болсон учраас энэ асуудал хүнд болсон. Ингээд дэлхийн нийтийн судлаачид, эрдэмтэд, улс төрчид, биенесмэнүүд нэг л зүйлийг ойлгосон. Энэ нь цөмийн хаягдлаас дэлхий нийтээрээ салахын тулд атомын цахилгаан станц дахин байгуулж болохгүй гэсэн ойлголтод хүрсэн явдал юм. Үүний жишээ бол Япон, ХБНГУ болж байна. ХБНГУ-нь 2020 он гэхэд бүх атомын цахилгаан станцаа хааж, оронд нь сэргээгдэх эрчим хүчийг олноор байгуулах шийдвэр гаргасан. Европын Холбооны том хөдөлгүүр болсон том гүрэн ийм шийдвэр гаргаад байгааг эргэцүүлж бодох хэрэгтэй. Японд цунамигаас үүдэн атомын цахилгаан станцад нь эвдрэл гарсан. Үүнээс үүдэн Японы Ерөнхий сайд албан тушаалаасаа огцорч байна. Тэрбээр албан тушаалаа өгөхдөө дараагийн Ерөнхий сайддаа атомын цахилгаан станцуудаа хааж, сэргээгдэх эрчим хүчээр улс орныхоо цахилгаан эх үүсвэрийг хангая гэсэн тохироогоор албан тушаалаа өгч байх шиг байна. Харин монголчууд бид өнөөдөр яах юм. Том гүрний тоглоом том, тэгээд хатуу байдаг. Тэр тоглоомд оролцоод бүдэрч унасан хүүхэд бол уйлах эрхгүй. Улс орноо төлөөлөөд ярьсан бол ярьсан л байх учиртай. Монгол Улс нь УИХ, Засгийн газар, шүүх засаглалтай. Гүйцэтгэх засаглал нь агентлагийнхаа даргад үүрэг өгсөн байх учиртай. Дэлхийн томоохон хэвлэлүүдэд гарч байгаа мэдээлэл бодитой. Гэтэл АНУ, Японы томоохон сонинд манай мэдээг түрүүлээд гаргасныг хүмүүс олж харсан шүү дээ.

-Монголд яагаад заавал цөмийн хог хаягдлыг булшлах тухай асуудал гарч ирсэн гэж бодож байна?

-Энэ нь тусгай зөвшөөрлийг замбараагүй олгосонтой холбоотой. Миний хардаж байгаагаар төрийн томоохон эрх баригчдын дунд ураны тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг хүн байна. Ялангуяа хэлэлцээр хийгчдийн дунд тусгай зөвшөөрөлтэй хүмүүс байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, шар нунтаг наймаалцах том том наймаанд оролцох хувийн ашиг сонирхолтой хүмүүс бий. Монголд атомын цахилгаан станц байгуулах тухай яриа хэзээнээс гарч эхэлсэн бэ гэдгийг бодолцох хэрэгтэй. Монгол инженерүүд IV цахилгаан станцаа найдвартай ажиллуулж байгаа. Манай инженерүүд атомын цахилгаан станц ч ажиллуулж чадна. Гэхдээ улс төрчид нь нүүрс болон сэргээгдэх эрчим хүчээ ашиглан цахилгааны эх үүсвэрээ хангах бололцоо байсаар байтал хувийн эрх ашигтаа хөтлөгдөн атомын цахилгаан станц байгуулах тухай бор шувуу нисгэсэн. Энэ нь улс төрийн асар бохир тоглоом. Хэрвээ Монгол Улс атомын цахилгаан станц байгуулбал онгон дагшин, цэвэр байгальтай гэсэн брэнд нь шууд байхгүй болно. Ерөөсөө цөмийн хаягдал бол томоохон гүрнүүдийн хаашаа хаяхаа мэдэхээ байсан шүдний өвчин. Гэтэл монголын бизнес, улс төрийн бүлэглэлийн эрх ашгийн хүрээнд гаднынхантай ийм нууц хэлэлцээр хийгдсэн байна шүү дээ.

-Хаягдал булшлах болон атомын цахилгаан станц байгуулснаар гарах хор хохиролыг тодорхой тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Атомын цахилгаан станц дэлбэрлээ гэхэд ямар түлшээр ажиллаж байснаасаа хамаарна. Тухайлбал, найман цагийн дараа хор нь задарч  үгүй болох ч радио идэвхт бодис ч байна. Гэтэл зарим төрлийнх нь 10 мянган жилийн задрахгүй  аюултай байх жишээтэй. Хэрвээ монголчууд 10 мянган жилийн турш хорт хаягдлыг газрын хөрсөндөө хадгалбал хойч үедээ маш хүнд ачаа үүрүүлж байгаа хэрэг  болно. ХБНГУ болон бусад томоохон гүрнүүд цөмийн хаягдлаа өөртөө байршуулж, хадгалахын тулд ихээхэн зардал гаргадаг. Хэрвээ монголчууд бид цөмийн хаягдлыг 10 мянган жилийн турш хадгалбал ирээдүйгээ өрөнд оруулна. Цөмийн хаягдлыг маш найдвартай орчин үеийн технологийн дагуу газарт буллаа ч хүчтэй баллын газар хөдлөлтөд хаягдал хадгалсан ган торхнууд гэмтэж болно. Үүнээс үүдэн хөрсний ус, газрын хөрс бохирдоно. Маш аюултай. Тиймээс улс төрчдөд “та бүхэн галаар наадахаар боль, атомын цахилгаан станц байгуулах яриагаа зогсоо” гэж хэлмээр байна.  Хятад гүрэн хүртэл сэргээдэх эрчим хүчинд хөрөнгө оруулж байгаагаараа дэлхийд тэргүүлж байна. Гэтэл бид юу яриад сууж байна вэ. Би дэлхийн сэргээгдэх эрчим хүчний  эцэг гэгддэг Германы Бундестагийн гишүүн Энриг урьсан бөгөөд манай эрх баригчидтай уулзаж, байр сууриа илэрхийлсэн. Түүний номонд 2050 он гэхэд хэрвээ улс төрчид нь хүсвэл дэлхий нийтээрээ бүх цахилгаан станцыг орлох нар салхины эрчим хүчээр хангах бололцоотой гэсэн. Өнөөдөр Хамтарсан Засгийн газраа байгуулж, зарим гэрээг үзэглээд, эвтэй найртай явж байгаа нь сайн хэрэг. Гэхдээ эвлэлдэн нэгдлээ гээд бие биенийхээ алдаа дутагдлыг халхавчлах хэрэггүй. Яагаад ард түмнээс далдуур цөмийн хог хаягдал булах нууц хэлэлцээр хийв. Яагаад Оюутолгойн гэрээг дордуулав. УИХ-д цөөнх болсон гишүүд яагаад 57 дугаар тогтоолыг хэрэгжүүл гээд байна вэ. Хяналт дутаад байгаа л хэрэг юм. Засаг нь хамтраад бие биедээ найр тавьж байгаа энэ үед манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл шударга хандаж, мэдээллийг үнэн зөв хүргээсэй. Бид атомын цахилгаан станц  гэж ярихаасаа илүү хаяанд байгаа аюулаас сэргийлмээр байна. БНХАУ-ын Лоб нуур буюу манай баруун хилд ойролцоо цөмийн полигонд хятадууд 46 удаа цөмийн туршилт хийсэн. Үүний аюул радио идэвхт тоосонцор нь үүлээр дамжаад ирж байна. Миний хувьд эмч экологич хүн болохоор баруун хязгаарт хавдрын өвчлөл их гэдгийг мэднэ. Оросууд Казахстаны нутагт 1946 оноос хойш цөмийн туршилт хийсэн. Үүний гай мөн л байгалийн салхины чиглэлээр манай баруун нутагт  нөлөөлж байна. Монголын баруун хэсэгт радиацийн фон өндөр гэдгийг экологич хүний хувьд би мэднэ.

-Таны ярианаас нууц хэлэлцээр болжээ гэж ойлголоо. Энэ нь албан тушаалтнуудын эрх ашигтай холбоотойг ч хэллээ.  Цөмийн энергийн газрын дарга зарим хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа “энэ тухай би жич мэдээлэл өгөх болно. Өнөөдөр над руу бурууг тохож байх шиг байна. Албан бусаар ийм хэлэлцээр болсон нь үнэн” гэсэн зүйлийг ярьсан байна лээ. Харин Засгийн газрын хуралдаанаас Монгол Улсад цөмийн хог хаягдал булах тухай ямар ч хэлэлцээр болоогүй, үндэслэлгүй гэсэн мэдээллийг албан ёсоор өглөө?

-  Хэлэлцээр хийсэн хүмүүс ураны тусгай зөвшөөрөлтэй гэсэн мэдээлэл бий. Цаашид хэлэлцээр хийсэн хүмүүс тодорхой болох биз ээ. Гэтэл энэ нь явсаар агентлагийн даргад хариуцлага ногдуулснаар л цэг тавьж байх шиг байна. Хэргийн учир нь агентлагийн даргад биш юм. Харин асуудалд хариуцлагагүй хандаж, бие биедээ найр тавьж байгаа Засгийн газрын буруу. Нэр бүхий УИХ-ын гишүүд болон миний бие Засгийн газарт энэ асуудлаар асуулга тавьсан. Засгийн газрын тэргүүн УИХ-ын намрын чуулганы үеэр хариу өгөх болов уу. Ер нь уран олборлодог улс бүр атомын цахилгаан станцтай байдаггүй юм. Олигархиуд завсар зайгүй л нүүрс, хүдрээ зөөж байна. Зөөдөг мөрөөрөө зөөхгүй бүр атомын цахилгаан станц барина гэж байна. Харин атомын цахилгаан станцыг л битгий байгуулаач гэдгийг хамт сууж байгаа хүмүүсээсээ хүсэж байна. Энэ асуудлыг гүнзгийрүүлээд байвал нэг дэнсэн дээр нь атомын цахилгаан станц нөгөө дээр нь Монгол үндэстний хувь заяаг яригдах болно. Их ноцтой асуудал шүү. Гаж хүүхэд олноор төрж, хорт хавдар монгол хүнийг дайрах болно. Ийм ирээдүйг улс төрчид хүсээд байна гэж үү.

-Ураны нөөц ихтэй болохоор атомын цахилгаан станц байгуулахгүйгээр уранаа олборлох болно. Гэтэл эргээд хаягдлаа авах асуудал гарах юм биш үү?

-Дэлхий нийтэд уран экспортлогч орон  буцаагаад хаягдлаа авах жишиг байдаг. Тиймээс ийм нөхцөлгүйгээр гэрээ байгуулж болно шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, бид үнээ татлаа, та бүхэн эргээд хаана шингээхээ бодолц гэх жишээтэй. Эх оронч сэтгэлгээ л дутаад байна. Бидний өвөг дээдэс хойч үедээ Менделевийн  таблицыг тэр чигээр нь өвлүүлж өгсөн байна. Тиймээс бид ухаалаг хандах хэрэгтэй.

-Тэгэхээр Засгийн газрын хуралдаанаас чиглэл болгосон мэдээлэлд итгэх үү, Цөмийн энергийн газрын дарга С.Энхбатын мэдээлэлд итгэх үү. Гаднын болон манай  хэвлэлүүд бүгд ташаа мэдээлсэн болж байна уу?

-Төрийн хар хүн албан бус ярина гэж байх уу. Төрийн хүний амнаас гарч байгаа үг бүр хариуцлагатай байх учиртай. Тэр тусмаа гадаадад очиж хэлэлцээр хийсэн байна. Улсын томилолтоор явсан байж таарна. Ёс зүйн дэд даргын хувьд энэ асуудлыг сөхөж тавина гэж бодож байна. Засгийн газарт итгэх үү гэж байна. Үнэхээр эргэлзээ төрж байна. Тиймээс асуудлыг гаргаж тавина. Хууль хяналтын байгууллага энэ асуудлыг шалгах хэрэгтэй.

-Сэргээгдэх эрчим хүчийг  ярихгүй, атомын цахилгаан станцыг яагаад яриад байна вэ. Үнэ зардлын хувьд ч сэргээгдэх эрчим хүчийг байгуулахад хямд төсөр гэж ойлгож байна?

- Нар, салхины эрчим хүч өртөг бага. Өртөг бага учраас жижиг аж ахуйн нэгжүүд сэргээгдэх эрчим хүчийг сонирхож байна. Гэтэл төрд сууж байгаа эрх мэдэлтнүүдэд том бялуу хэрэгтэй. Тодруулбал, тэдэнд атомын цахилгаан станц чухал. Олны үг ортой гэгчээр ашгийн арван хувийг авдаг учраас “арван хувийн тэр” гэсэн нэр томъёо гарсан болов уу. Нэг атомын цахилгаан станц байгуулахад хүчин чадлаасаа хамаарч 3-20 миллиард ам.долларын үнэтэй байдаг. Энэ том бялууны 10 хувь нь том л байж таарна. Ийм учраас бизнес улс төрийн бүлэглэлүүд атомын цахилгаан станцыг хүсээд байгаа юм. Японы цунамигийн үеэр нэг салхин сэнс эвдрэлгүйгээр үлдсэн гэсэн. Үүнээс харахад дэлхийн эрчим хүчний ирээдүй бол сэргээгдэх эрчим хүч гэдэг нь харагдаж байна. Дэлхийн цахилгааны эрчим хүчийг хангахад 2,5 сая салхин сэнс хэрэгтэй гэдгийг эрдэмтэн Энри судалгаандаа өгүүлсэн байна лээ. Гэтэл зарим хүмүүс үүнийг боломжгүй гэж. Харин  эрдэмтэн “хүн төрөлхтөн жилд 100 сая автомашин үйлдвэрлэдэг байхад бид үүнийг чадна” гэж тайлбарласан байдаг. Бид нүүрсээ түшиглэж цахилгааны эх үүсвэрээ хангах боломж байгаа. Энэ нь эргээд дэлхийн агаар мандалд их хэмжээний нүүрс хүчлийн хий ялгаруулсан гэдгээр төлбөр төлөх болно. Миний хувьд Монгол Улсад нүүрс шатаалгүйгээр нар, салхинаас  цахилгаанаа хангадаг байя гэсэн бодолтой явдаг. Өнөөдөр яагаад бүх зүйлээсээ татгалзаж чадахгүй байгаа нь тодорхой юм. Шударга бус хувьчлалтай холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, цахилгаан станцууд, нүүрсний уурхайнууд бизнесийн бүлэглэлийн гарт орсон. Гэтэл үүнийг нь эвдээд сэргээгдэх эрчим хүчинд шилжүүлж, ашигтай бизнесийг нь тасалж болох уу. Монголчууд яагаад өнөөдөр газрын тосны бүтээгдэхүүний гачаалд орж, ОХУ-ын хараат болж байна вэ. МАН, АН хоёр доторх олигархиуд санхүүжүүлж байгаа хэрэг. Тэд ОХУ-аас хямд үнэтэй шатахуун аваад, монголд үнэтэй зардаг. Энэ бол цагаан гартнуудын бизнес бөгөөд зүгээр сууж байгаад л бөөн мөнгө өвөртөлж байгаа хэрэг юм. Тэд мөнхийн шатахууны хараат байх хүсэлтэй. Учир нь бид дотооддоо хямд өртөгтэй шатахуун үйлдвэрлээд эхэлбэл мөнгөний цорго нь шууд хаагдах юм.

-Та улс төрчид хамаг болохгүй зүйлийг хийж байгааг шүүмжилж байна?

-Тиймээ. Өмнө  улстөр биенесийн бүлэглэлүүд байсан. Улстөрд эрүүл бүлэглэлүүд байж, итгэл үнэмшлээрээ нэгддэг байлаа. Гэтэл сүүлийн үед ажиглаж байгаагаар улстөр бизнесийн бүлэглэл маань бизнес улстөрийн бүлэглэл болж хувирлаа. Хуучин бизнесмэнүүд нь УИХ, Засгийн газрын гишүүдээр лобби хийлгэхээр гүйдэг байсан. Гэтэл өнөөдөр уул уурхайн баялгаа ашиглахаар их хэмжээний мөнгө яриад эхлэнгүүт хоёр намын нөхдүүд бизнесмэнүүд рүү өөрсдөө гүйдэг болсон. Энэ нь монголын төр дотроосоо хордож, ялзарч байгаагийн шинж. Тиймээс үүнийг засах хэрэгтэй. АНУ-ын бизнес улс төрийн харилцаа бол ил. Өөрөөр хэлбэл, банк санхүүгээ төлөөлөөд нэг нь конгресст сууж байна. Тэр хүн лоббигоо ил тод явуулдаг. Гэтэл манайд уул уурхайн нэг компанийн захирлын арын өрөөнд лобби нь явж байна. Улстөрчид нь өөрсдөө ёс алдаж гүйж очиж байна. Би ингэж л харддаг. Өнөөдөр дэлхий нийтээрээ ОХУ-ыг шүүмжилж байна. Та бүхэн сонгуулиа шударга явуулахгүй байна, шинээр үүсэж байгаа улстөрийн намуудаа бүртгэхгүй байна, өөр үзэл бодолтой бизнесмэнүүдээ шийтгэж байна гэх мэтээр шүүмжилж байна. Харин энэ бүхэн манайд бий болжээ. ОХУ-ын олигархийн хүүхдүүд “манай аав төчнөөн нефтийн цооногтой” гэж ярьдаг. Гэтэл манайд “манай аав төчнөөн тусгай зөвшөөрөл, уурхайтай” гэж ярьдаг болжээ.

-ОХУ-д болж байгаа зүйл манайд бий болчихоод байгаа гэлээ. Сонгууль шударга бус болж байгаа нь манайд “7 дугаар сарын 1”-ний үйл явдлаар харагддаг. Сонгуулийн тогтолцооны талаар ярихгүй юу?

-Долдугаар сарын нэгний үйл явдлыг яагаад сонгуультай холбож байна, өнөө мөрдөж байгаа сонгуулийн тогтолцоог яагаад шүүмжилж эхлэв гээд яагаад гэсэн асуулт шаардсан асуудлууд бий. Бид эхний ээлжинд мажоратори, пропорциональ тогтолцооны сайн муу талыг ярих хэрэгтэй. Хамгийн гол нь энэ хоёр тогтолцоог дэнсэлж ярих хэрэгтэй байтал тэгэхгүй байна. Миний хувьд мажоратори тогтолцооны сайн тал нь сонгуулийн хамгийн том шүүлтүүр болдогт юм. Ард түмэн шүүдэг гэсэн үг. Мөн нүүр нүүрээ харж байгаа шударга тулаан ч гэж хэлж болно. Энэ тогтолцоог ярихад мөнгөөр худалдаж авдаг шүү дээ гэж шүүмжилдэг. УИХ-ын өнгөрсөн сонгуульд олон бизнесмэнүүд өрсөлдсөн. Тэд яагаад бүгд мөнгөөр худалдаад орж ирсэнгүй вэ гэсэн асуудал гарч ирнэ. Пропорциональ тогтолцооны сайн тал гэвэл намыг эхэнд тавьж, улс төлөвшиж, янз бүрийн сөрөг үр дагаврыг хааж чадна гэсэн талтай. Гэхдээ энэ тогтолцоо нь ард түмэн  биш намын удирдлагуудын үзэмжээр асуудлыг шийдэхэд хүргэнэ. Нэг хүний гарт асар их эрх мэдэл төвлөрнө л гэсэн үг. Үүний хор уршгийг монголчууд бид хангалттай амссан. Хэрвээ пропорцианаль тогтолцоогоор явж улстөрийн намуудын босгыг өндөр тавьбал энэ нь шударга бус явдал л болно шүү. Хэрвээ 7 хувийн босгот хүрэхгүй бол хүн амын нэлээд хувийн төлөөлөл УИХ-д орж чадахгүй. Миний хувьд санал тоолох асуудал их чухал. Тиймээс электрон машинаар тоолох нь чухал юм.

-Та өнгөрсөн УИХ-ын сонгуульд өрсөлдөхдөө “дөрвөн уулаа дархан цаазтай болгоё” Чингэлтэй хайрханаа аваръя гэсэн уриатай гарч ирсэн. Өнгөрсөн хугацаанд Чингэлтэй хайрхан хогноосоо салсан байх. Гэтэл Богд ууланд дөрвөн жилийн хугацаанд өндөр өндөр барилгууд босож, замбараагаа алдав. Та энэ байдалтай тэмцэж байна уу. Үр дүнд хүрч чадах нуу?

- Монгол Улс нь зөвхөн Богд хан уул биш. Тиймээс миний байгаль орчноо хамгаалах бодлыг зөвхөн нийслэлийг тойрсон дөрвөн хайрханаар хязгаарлаж болохгүй ээ. Нэр бүхий гишүүд ойн сав, усны сав газарт ашигт малтмалыг эрж хайж олборлохыг хориглох тухай хуулийг  санаачилж батлуулсан. Урт нэртэй хуулийг хэрэгжүүлэхийн төлөө тэмцэж байна. Яагаад энэ зун буурал Орхон маань улаанаар эргэлдэв. Хэрвээ бид урт нэртэй хуулиа хэрэгжүүлсэн бол ингэж улаанаар урсахгүй шүү дээ. Гэтэл үүний буруутан нь явсаар байгаад хангай дэлхий хураа хайрласнаас боллоо гэж тайлбарласан. Бороо орсноос далан сэтэрчихлээ гээд инээдтэй юм ярьж байна лээ. Бид хуулиа гаргасан мөртлөө Засгийн газраас хэрэгжилтийг нь шаардаж чадахгүй, Засгийн газрын хараанд байна. Энэ нь УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байгаагийн гор юм. Би Чингэлтэй хайрхандаа эко парк байгуулсан. Салхитын ам тэр чигээрээ сүйдсэн байсан. Дархан цаазтай болгох асуудлыг Чингэлтэй дүүргийн ИТХ-д удаа дараа оруулсан боловч харамсалтай нь улс төржөөд МАН-ын нөхдүүд маань үүнийг дэмждэггүй юм.

-Та УИХ-ын гишүүн болоод хэчнээн хууль санаачилж, бодлого шийдвэр гаргахад нөлөөлөв. Хөндлөнгөөс ажиглахад зарим гишүүний санаачилсан хуулийн төслийг зориудаар гэмээр ч унагадаг. Гэтэл бүлэглэлүүд, нөлөөтэй хүмүүсийн санаачилсан хуулийн төсөл “ногоон гэрэл”-ээр дэмжигдэж байна. Таны хувьд ийм байдалтай тулгарч байсан уу?

-Хэн олон хууль баталснаар нь ажлыг дүгнэхгүй болов уу. Эцсийн эцэст хэн үнэн үг хэлж байна, уул уурхайн баялгаас хулгайлж байгаа хүмүүсийн эсрэг хатуу үг хэлж байгаагаар нь дүгнэх учиртай. УИХ-ын гишүүн ард түмний эрх ашгийг хамгаалах үүрэгтэй. Миний хувьд санаачилж батлуулсан нь ч  бий, Засгийн газраас дэмжлэг аваагүй нь ч бий. Ихэвчлэн байгаль орчны чиглэлээр хуулийн төсөл боловсруулж байна. Мэдээж санаачилж, батлуулцсан томоохон хуулийн нэг нь “урт нэрт” хууль юм. Энэ бол минийх гэж цээжээ дэлдэх хүмүүжил надад байхгүй. Харин яг өөрөө санаачлаад Засгийн газраас дэмжлэг аваагүй хууль нь “хот суурин газрын ногоон бүсийг тусгай хамгаалалтад авч, дархан цаазтай болгох тухай” хуулийн төсөл юм. Хуулийн төслийг 2009 онд Засгийн газарт оруулсан ч дэмжлэг аваагүй. Учир нь ногоон бүсийн хилийн зааг энэ тэрийг тогтооход бэрхшээлтэй байсан. Малчин хүний амьдрал доройтвол Монгол Улсын эдийн засаг доройтно. Хамгийн энгийн жишээ гэвэл мал шүлхий өвчин тусдаг. Өвчин туссан тохиолдолд төрөөс яаралтай устгал явуулдаг. Малаа амьдаар булуулах нь малчдад маш хүнд тусдаг. Шүлхий өвчин зээрнээс халдварлаж байна. Зээрийн сүрэг шүлхийтэх шалтгаан нь саарал чоно цөөрсөнтэй холбоотой. Тиймээс би саарал чоныг хамгаалах тухай хуулийн төсөл боловсруулсан ч Засгийн газар дэмжээгүй. Ер нь хорь гаруй хуулийг санаачилж, батлуулцахад хувь нэмрээ оруулсан юм байна.

-Чоно агнах нь баячуудын хувьд тансаг хэрэглээ болжээ. Тиймээс таны хуулийн төсөл дэмжлэг авахад бэрхшээлтэй бус уу?

-Чоно агнах бол зэрлэг зугаа цэнгэл. Сүүлдээ  машиныхаа цонхон дээр агнасан чоноо тохож, шилийг нь цусаар будаж явах зэрлэг сэтгэхүй ч бий болж дээ. Энэ нь нийгэм зэрлэгшиж, хэсэг бүлэг хүмүүс ондоошиж байгаагийн л илэрхийлэл.

-Та УИХ дахь  Ёс зүйн дэд хорооны дарга. Энэ УИХ-ын үед гишүүд ёс зүйн дүрэмтэй боллоо. Гэвч дүрмээ мөрдөх нь ямар хандлагатай байна вэ. УИХ-ын гишүүдийг дүрмээ мөрддөг болгохын тулд хорооноос ямар ажил зохион байгуулах вэ. Таны хувьд гишүүдийн хөрөнгө орлогод мониторинг хийе гэсэн боловч дэмжлэг аваагүй санагдана?

-Надад УИХ-аас Ёс зүйн дэд хороог даргалах үүрэг өгсөн. УИХ-д ийм хороо байна гэдэг нь нэг талаасаа ёс зүйг хэвшүүлэхийн төлөө байгааг илэрхийлж байна. Бусад улс орнуудад ёс зүйн дэд хороо их нэр хүндтэй байдаг. Учир нь гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудлыг ёс зүйн дэд хороо эхэлж авч хэлэлцдэг. Харин манайд эсрэгээрээ. Хэдий ёс зүйн дэд хороотой ч УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудлыг халдашгүй байдлын дэд хороогоор хэлэлцдэг. Нэр нь хүртэл гишүүнээ хамгаалсан халдашгүй нэртэй байна. Цаашид бид ёс зүйн дүрмээ улам төгөлдөржүүлж, гишүүний бүрэн эрхийн асуудлыг ёс зүйн дэд хороон дээр шийддэг болох хэрэгтэй. Өнөөдөр ёс зүйн дүрэм маань тунхаглалын чанартай байж мэдэх юм. Гэхдээ хийсэн бүхнээ нулимаад байж болохгүй ээ. Миний хувьд УИХ-ын гишүүний хөрөнгө орлогын мэдүүлэгт мониторинг хийе гэсэн санал гаргасан ч дэмжлэг аваагүй. УИХ-ын гишүүдийг ёс зүйн дүрэмтэй болгоход УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл, З.Энхболд нар ихээхэн дэмжлэг үзүүлсэн. УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэлд гишүүдийн хөрөнгө орлогын мэдүүлэгт дүн шинжилгээ хийх саналаа хэлэхэд “Баярсайхаан чи их хэрэгтэй зүйл хийх гэж байна. Гэвч маш их эсэргүүцэлтэй тулгарна” гэж хэлсэн. Ёс зүйн дэд хороонд гишүүдийн хөрөнгө орлогот мониторинг хийх тухай санал оруулсан боловч асуудлыг дэмжиж байсан гишүүн маань хуралд ирээгүй. Дээр нь манай намын журмын нөхөр дэмжээгүй. Бизнес, улс төрчид аалзны тор шиг холбогдсонтой л холбоотой. Нэг намын гишүүн нөгөө намын гишүүний компаниас хувьцаа эзэмшиж байх жишээтэй. Манай зарим гишүүд гэнэт ихээхэн орлого олдог. Энэ бүхэнд дүн шинжилгээ хийхийг хүссэн ч дэмжлэг аваагүй. Харин МАН-ын бүлгийн гишүүн Су.Батболд дэмжсэнд талархдаг.

-Энэ жилийн наадмын шагналын байд зарим УИХ-ын гишүүд гар татсангүй. Уг нь ёс зүйн дүрэмд энэ бүхнийг тодорхой заасан байдаг. Та дэд хорооны даргын хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Хүний заяа, худгийн ус хоёр хэмжээтэй гэдэг шиг аливаа зүйл хэмжээ хязгаартай байх учиртай. Төр засгийн ажлыг хэн хийх юм. Хурдан хүлгээ үнэлэлгүй л яахав. Бид төрийн сүлдэндээ хүлэг морио дээдэлсэн байдаг. Энэ нь хурдан хүлгээ бизнес улс төрчид нь өндөр үнээр байлж бай гэсэн үг биш шүү дээ.  Харин малчин монгол хүний сэтгэлээр хандах хэрэгтэй биз дээ. Бизнесмэнүүд улс төрчдөд үнэхээр буруу үлгэр үзүүлж байна. Хурдан моринд 500 саяыг хаяж байгаа юм чинь улс төрчдөд хэдийг хаях нь ойлгомжтой шүү дээ. Энэ жилийн наадмын шагналыг зарим гишүүн байлсан. Ёс зүйн дэд хорооны даргын хувьд тэр олон жипийг хаанаас ямар хөрөнгөөрөө өгөөд байгаа асуудлыг тодруулж, ирэх намын чуулган дээр асуудал тавина.

-Хамтарсан Засгийн газрыг “Манан” гэж томъёолох болов. Цаашид хамтарснаар УИХ-ын сонгуульд оролцох уу. Танай намын зарим гишүүн одоо хамтарсан Засгийн газраасаа гарч, сонгуульдаа бэлдье гэсэн зүйлийг хэлж байна. Таны хувьд ямар бодолтой байна вэ. Танай намын бүлэг Хамтарсан Засгийн газрын үйл ажиллагаанд хангалтгүй гэсэн дүн тавьсан шүү дээ. Тавантолгойн “бялуун”-аас хүртсэнийхээ дараа салах гээд байна уу?

-Хамтарсан Засгийн газрыг анх байгуулахад сөрөг хүчингүй байж болохгүй гэдгийг хэлж байсан. Өнөөдөр арай дэндүү бие биедээ найр тавьж байна. Ардчилсан намын ард түмнээс авсан мандат бол “чи энэ нөхрийг хянана шүү” гэсэн үүрэг юм. Гэтэл гүйж ороод л айлын хойморт чихцэлдээд суучих юм. УИХ-ын сонгууль ойртож байна. Тиймээс үндсэн ажлаа хийвэл яасан юм гэж хэлмээр байна. Үндсэн ажил буюу хараа хяналтынхаа ажлыг хийе  гэж бодож байна. Хэрвээ олигархиуд хамтарч сонгуульд оролцоно гэвэл би л лав дэмжихгүй.

-Үндсэн хуулинд  нэмэлт,өөрчлөлт оруулах асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Энэ бол их чухал асуудал. Нийслэл болон улсын хөгжлийн асуудлыг Үндсэн хуулийн өөрчлөлттэй холбож ярих хэрэгтэй. Өнөөдөр замын түгжрэл,  гэр хорооллыг энэ чигээр нь байлгаад байх хүсэлтэй хүмүүс байна. Өөрөөр хэлбэл, энэ бүхнээс ашиг олоод байгаа хүмүүс байна. Энэ нь орон нутгийн сонгууль болоход ялсан нам нь дотроосоо даргаа гаргаж ирж байгаа нь сөрөг үр дагавартай. Уг нь шууд хотынхоо даргыг сонгох нь зөв биз дээ. Үүнийг Үндсэн хуулиндаа өөрчлөлт оруулснаар л хийнэ. Засаг захиргааны нэгжийн хуваарилалтыг хийх буюу үрэлгэн засаг захиргааны нэгжийг өөрчлөхийн тулд мөн л Үндсэн хуулиндаа нэмэлт, өөрчлөлт хийх хэрэгтэй болоод байна.

-Сонгуулийн үр дүнг хүлээн зөвшөөрөөгүйгээс болж 7 сарын 1-ний үйл явдал гарсан гэдэг. Ирэх сонгуульд хуулиа шинэчилсэн ч гэсэн тийм үйл явдал гарахгүй гэх баталгаа байна уу?

-МАХН буюу одоогийн МАН 90 жил төр барьсан. Монгол Улсад хөгжлийн бүтээн байгуулалт авчирсаны зэрэгцээ асар их нүгэл үйлдсэн нам. Олон шилдэг хүмүүсээ үгүй хийж , хэлмэгдүүлсэн.  Авилга хээл, хахууль ч газар авсан. 1990 оны цагаан морин жил  ард иргэд МАХН-д хэлэх байсан дутуу үгээ 2008 оны 7 сарын 1-ний өдөр гүйцээж хэлсэн гэж бодож байна. Манай АН-ын байрны цонх руу жагсагчдаас ганц чулуу нүүлгэж хагалаагүйгээр үүнийг нотолж болно. Хэрвээ авлига хээл хахууль буурахгүй, уул уурхайн баялгийн замбараагүй бялуу хуваалт байсаар байвал сонгууль явуулаагүй ч дахиад л 7 дугаар сарын нэгнийх шиг үйл явдал болно. Бид жаахан буруу зүйл болохоор л сонгууль руу чихдэг болжээ.

-АН-аар сонин юутай байна вэ. УИХ-ын сонгуульд нэр дэвших хүмүүсээсээ 50 сая төгрөг авч байгаа гэсэн?

- 50 сая төгрөг хурааж авахаа зогсоо гэж 15 гишүүн гарын үсэг зурсны нэг нь би. АН улс төрийг мөнгөтэй хутгаж огт болохгүй. АН-ын төрд ажиллаж байгаа олон сайхан сэхээтэн залуус бий. Тэд цалингаараа л амьдарч байна. 50 сая төгрөг чинь тэдний арван хэдэн жилийнх нь цалинтай тэнцэнэ. УИХ-ын гишүүнд нэр дэвшихийн тулд аргагүйдэж нэг компанийн захирал дээр л очно биз дээ. Харин хариуд нь мөнгө өгсөн хүн дохисон үед ёсолно шүү гэж  хэлнэ. Нөгөө бохир улс төр үүнээс л үүснэ. Тиймээс намуудын хуулийг шинэчилж, гишүүнчлэлгүй болгох хэрэгтэй. Мөн улс төрийн намуудын санхүүжилтийг төрөөс санхүүжүүлэх хэрэгтэй байна.

Монголын газар шорооноос шар тос үнэртдэг юм шүү гэж хэлдэг

-УИХ-ын гишүүд тойрогтоо ажиллангаа амарч байх шиг байна. Таны хувьд ямар ажил амжуулаад байна вэ?

-Манай залуус номноос их хөндийрчээ. Энэ нь цахим мэдээллийн хурдтай холбоотой. Гэхдээ сонгодог хөгжим хэзээ ч хуучирдаггүйтэй адил хүн төрөлхтөн байсаар байхад номын ертөнц байсаар л байх болно. Би хүүхэд залуучуудыг номтой ойр байлгаж, номын санг өргөтгөхийн тулд Чингэлтэй дүүргийн 18 дугаар хороонд хүүхдийн номын уншлагын танхим байгуулж байна. Олон улсын байгууллагуудаас англи хэлтэй ном хандивлахыг хүсэж байна. Олон зуун саяар морь худалдаж авдаг нөхдүүдэд  номын цагаан буян үйлдэж,  Чингэлтэй дүүргийн 18 дугаар хороонд байгуулах номын санд маань ном хандивлаач гэж хүснэм. Тэгвэл жинхэнэ меценат гэж ойлгоно. Уншлагын танхимд мөн интернэт сүлжээ бүхий компьютер тавьж өгнө. Миний хувьд номоос хөндийрөөргүй, харин ч УИХ-ын гишүүн болсноос хойш номын сан минь их арвижсан даа. Монгол Улсын Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт номын сан гэсэн хөтөлбөр дутсан байна лээ. Бид үүнийгээ орхичиж. Дэлхийн зөнгийнхөн Сонгинохайрхан дүүрэгт гэр номын сан ажиллуулдаг бөгөөд зай завсаргүй үйлчлүүлэгчтэй байдаг гэсэн. Үүнээс гадна Чингэлтэй дүүрэгт эрүү нүүрний үндэсний төвийг байгуулж байна. Энэ нь Монгол Улсдаа хамгийн том шүдний эмнэлэг байх бөгөөд нэгэн зэрэг 60 үйлчлүүлэгч хүлээн авах хүчин чадалтай байх юм. Уг төв нь ЭМШУИС-ийн Эрүү нүүрний сургуулийн бааз суурь нь болж байгаагаараа анхдагч юм. Монголын анагаах ухааны шинжлэх ухаанд үсрэлт болж байгаа гэж хэлж болно. Монгол таван хүний дөрвийнх нь шүд хорхойтой явдаг. Шүд өвчтэй байх нь бүх дотоод эрхтэнд нөлөөлдөг учраас монгол хүний шүд эрүүл байх учиртай. Төвийн нээлт нь 9 дүгээр сарын 23-ны өдөр болно. Харин номын сангийн маань нээлт арав дугаар сарын эхээр  болох тул сонирхсон хүн болгоныг хүрэлцэн ирэхийг урьж байна.

-Та монголын сэтгүүл зүйн өнөөгийн дүр төрхийг юу гэж ойлгодог вэ. Худалдагдсан сэтгүүл зүй хөгжиж байна гэсэн шүүмжлэлийг юу гэж хүлээж авдаг вэ?

-Олон аавын хүүхдүүд сэтгүүлч гэсэн энэ хүндтэй мэргэжлийг эзэмшээд явж байна. Шударга сэтгүүлч олон бий. Харин эзэд гэж байгаа зарим нөхөд захиалгаар юм бичүүлээд байдаг нь харагддаг.

- Та улс төрд идэвхтэй зүтгэсээр байх уу. УИХ-ын бүрэн эрхийн хугацаа дуусахад жил хүрэхгүй хугацаа үлдлээ. Энэ хугацаанд ямар ажил амжуулах бодолтой байна вэ?

-Миний дараагийн УИХ-д орохыг ард түмэн шийдэх болов уу. Миний хийсэн ажилд ард түмэн дүн тавина. Нэг хормын дотор л сонгуулийн дүн гарна. Би одоо ийм тийм томоохон хууль батлуулна гэж цээжээ дэлдэхгүй. Өнгөрсөн онд би “эх оронч гишүүн” гэсэн өргөмжлөл авсан. Энэ цол миний хамгийн дээдэлдэг  шагнал бөгөөд газар шороо, уул уурхайн баялгийн төлөө үнэн үг хэлж байсны төлөө олгосон болов уу гэж ойлгодог. Тиймээс урт нэртэй хуулиа үлдэж буй богино хугацаанд хамгаалаад үлдэе гэж бодож байна. Миний аав Гарьдхүү хөрс судлаач экологич хүн. Миний аав Монгол нутгийн газар шорооноос шар тос үнэртдэг юм шүү гэж хэлдэг. Эн бол газар шороондоо хайртай хүний үг. Энэ хүний хүмүүжил надад бий. Юутай ч өөрийн байр сууриндаа үнэнч  байхыг л хичээж байна.