Монгол шевро ХК-ын захирал Ц.Түмэн-Өлзийтэй ярилцлаа.

- Арьс ширэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд тулгамдаж буй асуудал юу байна?

Өнөөдөр яг түүхий эдийн их урсгалын зам дээр нь хятадуудыг байршуулчихсан байгаа. Хамгийн гол нь бидэнд ижил нөхцөл олгох ёстой. Хятадууд тэрбум төг­рөгийн түүхий эд аваад үйлд­вэрүүдээр хагас боловсруулалт хийлгээд экспортод гаргаж байна.

Ингэж бидний, үндэсний үйлдвэрлэгч­дийн бололцоог ашиглаад, бизнес хийгээд гарч байгаа хүмүүсээс орлого нь мэдэгд­дэг­гүй гээд 6000 төгрө­гийн татвар авч байгаа юм. Бид тэрбум төгрөгийн борлуулалт хий­хээ­рээ 60 сая төгрөгийн  татвар төлөх жишээтэй. Энэ бол онц­гой анхаа­рах ёстой асуудал.  

 -Үүргийн наймаа хийж байгаа хятадуудаас үндэсний үйлдвэрлэлээ хамгаалахын тулд яах хэрэгтэй вэ? 

 -Тэднийг бидний эрх хэм­жээнд ажиллах аж ахуйн нэг­жийн статустай болгож, тат­варт бүрэн хамааруулах хэрэг­тэй. Тэд манай улсын хуулийн бүх нүх сүвийг дээд зэргээр ашиглаж байна. Өнөөдөр хята­дууд авсан арьсаа дутуу боловс­руулж, дээд зэргийн химийн хүчтэй, хортой бодисоор зөв­хөн үсийг нь зумлуулаад бо­ловс­руулсан нэртэй ачаад явчихдаг. Уг нь өнөөдөр ма­найд мөрдөж байгаа арьс ширийг бүрэн хагас бо­ловс­руулж байж экспортлох тухай Үйлдвэр худалдааны яам, Сан­гийн яамны хамтарсан 2003 оны тушаал мөрдөгдөж байгаа.

Тэнд заасан стандартаар бол зумлаад орхисон арьсыг гаргах ёсгүй. Хятадууд манай стан­дар­тыг зөрчиж байна. Эколо­гид хамгийн хортой шатны боловс­руулалтыг л манайд хийл­гэчихдэг. Нэгэнт хамгийн эрс­дэлтэй технологийг хийж бай­гаа болохоор манайх гүй­цэд боловсруулж тэндээс ол­сон нэмүү өртгөөс нь тодорхой хожоо буюу нэмүү өртөг авах л хэрэгтэй.  

 -Монголд арьс ширийг бүрэн хагас боловсруулж экспортлох тухай Үйлдвэр, худалдааны яам, Сангийн яамны хамтарсан 2003 оны тушаал байдаг юм гэлээ. Тэгээд яагаад хятадууд стан­дартын хувьд гүйцэд боловс­руулаагүй арьс гаргаад байна вэ? 

"Эмээлт" дээр байгаа худалдаачдыг цэгцэлмээр бай­на

 -Яахав дээ, авлига гэдэг зүйлээс болоод л хил гаалийн­хан төрийн яамныхаа тог­тоолыг биелүүлэхгүй, хагас боловсруулсан арьсанд нь бүрдүүлэлт хийж өгөөд байна. Үүнийг манай улсын бодлого хариуцаж байгаа хүмүүс анхаа­рах ёстой цаг болсон.

Хята­дууд манай нутаг дэвсгэр дээр түүхий эд бэлтгээд, боловс­руулаад, экспортолж байгаа нь цэвэр аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаа. Цэвэр ашиг олж байна. Тэгэхээр Гадаадын хөрөнгө оруулалттай ч гэдэг юм уу аж ахуйн нэгж болгож ашиг орлогыг нь тооцох хэрэгтэй. Дараа нь тэдний орлогыг тай­лагная. Татварын газартай шууд харьцдаг болгоё.

Тэр цагт асуудал өөр болно оо. Ер нь бид Хятадад цагаан будааны талбайд нь очоод будаа бөөн­дөнө гэвэл ёстой бүтэхгүй асуудал болно биз дээ. Уучлаа­рай, монголчууд аа л гэнэ. Гэтэл тэд Монголд хөнгөн үйлдвэ­рийн салбарыг нь түлхэж хая­чи­хаад, түүхий эдээр нь ашиг олоод наймаа хийх нь чөлөөтэй байгааг таслах хэрэгтэй.

Эхний ээлжинд "Эмээлт" дээр байгаа худалдаачдыг цэгцэлмээр бай­на. Ерөөсөө хятадуудыг түүхий эдийнхээ зам дээр биш манай мэт боловсруулалтын үйлдвэ­рийн хаалганы гадна дугаар­луулах тогтолцоо, зохицуулалт хэрэгтэй.  

 -Үүргийн наймаа хийгээд байгаа хятадуудыг аж ахуйн нэгжийн статустай болгохын тулд бодлогын  байгууллагын зүгээс яах хэрэгтэй вэ. Ингэ­вэл л энэ салбарын хөгжил гольд­рлоороо, хятадуудад хамаатахгүйгээр явчихаж болохоор байна гэж та салба­рын хүний хувьд хардаг л  байх? 

 -Манай төрийн байгуул­лагуудын уялдаа холбоо муу байна. Мэргэжлийн хяналт, мал эмнэлэг, итгэмжлэгдсэн лабо­ра­ториуд тус тусдаа өөр ажил ярьдаг. Хоорондоо нэгдсэн ойлголтгүй. Хамгийн гол нь гаалийн байгууллага нь нэгд­сэн бүрдүүлэлтийн зарчмаа барьдаггүй. Ийм байдлыг л хядад ченжүүд сурамгай ашиг­лаж байна. Тэгэхээр бодлого боловсруулж байгаа яам нэгд­сэн бодлого гаргаж мөрдүүлэх хэрэгтэй. Зохицуулалтын коор­динат хийхдээ хангалтгүй бай­на.

Үйлдвэр, худалдааны яам гэхэд хөнгөн үйлдвэрийн бод­лого буюу мал аж ахуйн гарал­тай үйлдвэрлэлийнхээ асуу­далд сул явж ирлээ. Мал аж ахуйн орон гэчихээд энэ сал­бартаа болгоомжгүй хан­да­хаар өнөөх үйлдвэржилт, үйлд­вэ­рүүдийн хаалгыг нээх, өөрөө бүтээдэг улс болох үр дүн хол. Үүнийгээ чадахгүй байж уул уурхай яриад, тэндээс өдөр бүт тонн тонноор алт авах тухай яриад яахав дээ. Чадах юмаа хаячих­санаас болоод өнөөдөр лав оёдол гэдэг салбар байх­гүй болчихлоо. Хятадууд эз­лээд дууссан.

Сүлжмэл, ноос угаах, ноос нэхэх бүхэн үнд­сэн­дээ байхгүй. Энэ нь юуг хэлээд байна вэ гэхээр энэ салбарт чинь ерөөсөө шийдвэрлэх, чиглүүлэх асуудал маш их хуримтлагдсан юм байна. Тө­рийн удирдлага, дарга сайд нь байсгээд л өөрчлөгддөг, ажлаа таньж эхлээгүй байтал дараа­гийн дарга ирдэг. Ингэж явсаар салбар унаж байна. 

 -Шинэ татварын хуулиар арьс ширний үйлдвэрлэлд нэлээд хөнгөлөлт эдлүү­лэ­хээр өөрчлөлт хийсэн байх аа. Энэ бол салбарыг дэмжиж байгаа төрийн, салбарын яам, газрын бодлого гэж ойлгосон? 

 -Тэр хууль яг амьдрал дээ­рээ хэрэгжих болохоор малчин бүрээс өрхийн орлогын мэ­дүүлгийг нь авч байж, тэр малчнаас хэдэн арьс авсан гэж биднээс асууж, тооцоолж байж Нэмүү өртгийн албан татварын хасалт хийхээр болчихоод байгаа юм. Өдөрт 3000-4000 малын арьс боловсруулж бай­на. Энэ чинь нэг сум байтугай нэг аймагт нядлагдах малын хэмжээ биш шүү дээ.

Өдөрт 3000-4000 малын арьс боловсруулж бай­на.

Сардаа 100 орчим мянган богийн арьс боловсрууллаа гэхэд тэрийг бөөнөөр нь бэлтгээд хуримт­луулаад өгдөг худалдаачдаас авахаас биш айл, айлаас түүж авах боломжгүй. Ингэхээр тэр шинэ хууль нь үйлчилж чадахгүй болчихоод байгаа юм. Уг нь үйлдвэрлэлийг дэмжихээр хууль л даа. Тэгтэл хэрэгжих болохоороо, бодит амьдрал дээр тийм л хэцүү болчихоод байна. 

 -Худалдаачдаас арьс шир авдаг гэлээ. Уг нь бөөний худалдааны сүлжээ гэж то­моо­хон төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэн санагдах юм. Тэр нь тухайлбал, танай үйлдвэрийг худалдаачдаас түүхий эдээ бүү ав, улсаас зохион бай­гуулж сум, аймгуудын түүхий эдийг хуримтлуулж өгье гэсэн бодлого байсан. Тэгэхээр худалдаачдаас биш тэр бөө­ний сүлжээгээрээ дамжуу­лаад түүхий эдээ авбал хэ­нийхээс хэдэн арьс авав гэдэг дүн нь гарна. Тэр то­хиолдолд татварын хууль хэрэгжих юм биш үү? 

 -Тийм ээ. Тэр бөөний ху­дал­дааны сүлжээ төслийг хэ­рэг­жүүлэхийн тулд улсаас нэг аж ахуйн газарт 200 сая төг­рөгийг бараг 4-5 жил хүүгүй зээлдүүлсэн дээ. Үнэхээр санаа нь малчдаас гарсан түүхий эдийг бөөнөөр нь бэлтгэж нийлүүлэх явдал байсан.

Гэтэл огт эсрэгээрээ ахуйн бөөний худалдаа эрхэлдэг компа­ниу­дыг дэмжсэн үйлчилгээ бол­чих­лоо. Хэдийнэ хөл дээрээ тогт­чихсон том компаниудад тэр зээлийг нь өгөөд, үр дүнгүй ажил болгочихсон. Хажуугаар нь орон нутгийн наймааны жижиг сувгуудыг тас цохиод, орон нутагт дампуурал авчир­сан л ажил болчихож байгаа юм. 

 -Салбарын хувьд бэрх­шээл болсон олныг та  барим­таар дурдлаа. "Монголын арьс ширний үйлдвэрлэлийн хол­боо"-ноос нэгдсэн арга хэм­жээ авдаг уу? 

 -Энэ хүндрэл бэрхшээл, асуудлыг манай холбоо сүү­лийн үед их мэдэрч байгаа. Тиймээс боловсруулах үйлдвэ­рүүд нэгдмэл бодлого, нэг үнэ барих хэлцэл хийлээ. Мэргэж­лийн байгууллагуудад асууд­лаа танилцуулж, гаалийн бүр­дүүлэлтийг чангатгахад санал нэгдсэн. Үүнийгээ хэрэг­жүүлж чадвал их үр дүнтэй.

Үүний тулд холбоо маань эрчимтэй ажиллаж байгаа. Тухайлбал, хятадуудын экспорт хийхээр хагас боловсруу­лал­тад өгч байгаа богийн арьсыг найман юань, бодын ширийг 50 юань байлгахаар нэгдсэн үнэ тог­тоосон. Энэ үнийг энэ мал бэлтгэлийн ид үеэс эхлээд хатуу мөрдөнө.   

 -Арьс ширний үйлд­вэ­рүүд­­тэй холбоотой байнга яригддаг, басхүү танай үйлд­вэрлэлийн нэр хүндийг унага­даг асуудал бол цэвэрлэх байгууламж. Цэ­вэрлэх бай­гуу­ламжийн ши­нэч­­лэ­лийн асуудалд үйлд­вэр­лэгч­дийн зүгээс  санаа бодол байдаг уу? 

 -Монголын ахмад үе бараг 60 жил мөлхөж энэ аж үйлдвэ­рийн районыг бий болгосон. Энэ 60 жилийн бүрдүүлсэн дэд бүтэц, зам талбай, үйлдвэрийн зориулалттай байгууламжийг шинээр бий болгоё гэхэд хэдий хурдтай ажилласан ч доод тал нь 30-40 жил болно. Харин үе үеийн ахмадуудын бүтээсэн энэ дэвсгэр нутгийг үлгэр жи­шээ үйлдвэржилтийн бааз болгомоор байна.

Үүний тулд нэгдмэл сонирхол, зорилготой ажиллах сан. Тө­рөөс ганцхан дэмжлэг хүсэх байна. Үйлдвэ­рүүдийн хаягдал бохир усны урьдчилсан цэвэр­лэх бай­гуу­ламж гээд томоохон объект байгаа. Энэ нь сүүлийн 20-30 жилд шинэчлэл хийг­дээ­гүйгээс болоод үнэхээр орчин үеийн шаардлагаас хоцорсон. Бүгд нийлж, ямар ч байсан иж бүрэн шинэчлэл хийх хэрэгтэй.

Хэ­вийн үйл ажиллагааг нь хан­га­хын тулд бид хотын за­хир­гаа, Ус суваг ашиглалтын газартай хамтарна. БНСУ, Чех, ОХУ-ын томоохон проектын байгуул­ла­гуудад урьдчилсан санал тавиад төсөл боловс­руулж байна. Шинэчлэлийн проектод сонголт хийнэ. Экологийн шаард­­лага бүрэн хангана гэ­сэн төслийг шалгаруулна. Үүний дараа төрийн зүгээс хувийн хэвшил­тэйгээ хамтарч хөрөнгө оруу­лах эсвэл төр өөрийнхөө мэ­дэлд аваад дан­гаа­раа хөрөнгө оруулж болох юм.

Бүр олон нийтэд нээлттэй томоохон хувьцаа зарлах мэ­тээр хөрөнгө бүрдүүлэх ч бо­ломж­той. Энэ талаар холбоо маань шат дараатай ажлууд хийж эхэлсэн. Тэгсэн цагт энэ бүсэд Монголын хөнгөн үйлд­вэрийн томоохон цогцолбор иж бүрнээр нь ажил­луулах боломж­той. Мэ­дээж, бид энэ салбарын хүмүүс тул хөгжлийн төлөө л зорино шүү дээ.