Уул, уурхайн сайд Д.Ганхуягтай цаг, үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Та өнгөрсөн долоо хоногт Ашигт малтмалын тухай хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөл өр­гөн барьсан. Ямар утга агуулгатай хууль төрөх вэ. Төс­лийн талаар танилцуулахгүй юу?

Төслийн агуулга зорилго маш ойлгомжтой. Эрхзүйн үндэслэлийн тухайд 2012-2016 оны Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, өнгөрсөн УИХ-ын чуулганаар батлагдсан Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого, одоогийн хүчинтэй мөрдөгдөж буй хуулийн үнд­сэн зарчмыг хөндөхгүй байх зэрэг болно. Хуулийн төсөл бат­­лагдсанаар  төрөөс тогтоосон газар нутагт хайгуулын тус­гай зөвшөөрлийг олгож эхлэх, ингэснээр шинэ хө­рөнгө оруулалтыг татах болон Монгол Улсын баялаг нөө­цийг нэмэгдүүлж эдийн засгийн баталгаа чадавхийг улам сайжруулах, хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх, бү­тээгдэхүүний зах зээлийн энэ нь хэлбэлзэл ихтэй хөрөнгө оруулалт ихээр шаардагддаг энэ салбарын эрх зүйн орчинг урт хугацаанд тогтвортой байх гол зорилтууд хэрэгжинэ.

Эрэл, хайгуул бол геологи уул уурхайн салбарын хамгийн чухал хэсэг нь юм. Хайгуул хийж   ашигт малтмалын нөөц тогтоохгүйгээр ордтой болно гэж байхгүй л дээ. Ер нь бол геологийн салбар олборлох салбараасаа 15-20 жилээр түрүүлж явах шаардлагатай гэдэг юм билээ. Өнөөдөр дэлхийн хэмжээнд жилд эрэл, хайгуулын ажилд 6.5 орчим тэрбум доллар зарцуулагддаг гэсэн мэдээлэл байдаг. Энэ хөрөнгө оруулалтын 15-20 хүртлэх хувийг татах боломж манайд байгаа.

Хайгуулын зөвшөөрлийг ши­нээр олгох боломжтой төрөөс тог­­тоох газар нутгийн хэмжээ нь нийт газар нутгийн 20 орчим хувь. Нэг зүйлийг тэмдэглэхэд энэ хуулийн төсөл “Урт нэртэй” хуульд  ямарч хамааралгүй бө­гөөд талбай нь ч давхцахгүй гэд­­­гийг хэлмээр байна.

Мөн хууль санаачлагчийн хуулийн тө­­сөлд  судалгаанд үндэслэн зөвлөмж гаргах үүрэг бүхий  олон талт оролцоог хангасан орон тооны бус Бодлогын зөв­лөлтэй болно. Мөн төрийн зарим чиг үүргийг мэргэжлийн холбоодод шилжүүлэх бодит алхамыг тө­сөлд суулгасан. Дээр нь ашигт малт­малын нөөц, ордын нөөцийг олон ул­сад хүлээн зөвшөөрөгдсөн ар­гач­лалаар гүйцэтгэдэг болно. Ин­гэснээр энэ чиглэлд дэлхийн жишиг­тэй хөл нийцэн алхана.

-Энэ хууль батлагдсанаар эдийн засагт яаж үр өгөөжөө өгөх вэ?

Хайгуул хийж ашигт малтмалын нөөц тогтоохгүйгээр ордтой болно гэж байхгүй

-Хайгуулд хөрөнгө оруулалт ши­­нээр орохоос гадна, үүнийг да­гаад олборлох, боловсруулах үйлд­­вэрийн салбарт ч хөрөнгө оруу­­лалт нэмэгдэнэ гэж үзэж бай­­­на. Хариуцлагатай уул уур­хайг дэмжих зорилтын хү­рээнд ин­­новаци, тэргүүний тех­ник тех­нологийг нэвт­рүү­лэхийг дэм­жих ба ингэснээр сал­барын бү­тээмж, өр­сөлдөх чад­вар нэ­мэг­дэнэ. Бү­тээмж дээ­шилс­нээр өр­төг зар­дал хэмнэгдэж, ор­лого ашиг өс­­дөг жамтай.

Дээр нь зөвхөн түү­­хийгээр нь гаргаад байх биш, бо­ловсруулалтын төвшинг дээш­лүүлж нэмүү өртөг шин­гэсэн бү­тээг­дэхүүн экс­порт­лох зайлшгүй шаард­лагатай бай­гаа. Нэмүүц орлого нь эх орон­доо дэд бүтэц ашигласны төл­бөр, цалин хөлс, болон бусад хэл­бэрийн орлого болж үлддэг. Энгийн жи­шээ татахад түүхий нүүрс 50 ам.дол­лараар борлогдож бай­хад, угааж баяжуулсан  нүүрс нь ойролцоогоор 100 ам.дол­ла­раар борлогдож байгаа ба зө­рүү нь  нэмүү өртөг юм. Мөн лиценз эзэмшигч нь өөрийн үйл ажиллагаанд шаардлагатай ба­раа, ажил, үйлчилгээ авах, тус­лан гүйцэтгэгч сонгоход тэр­гүүн ээлжинд Монгол Улсад бүрт­гэлтэй татвар төлөгч аж ахуйн нэгжид давуу эрх олгодог байх зохицуулалт нэмэгдсэн.

Ингэснээр дотоодын аж ахуйн нэг­­жүүдийн орлого, ашиг нэмэг­дэнэ гэж үзэж байгаа. Базаад хэ­лэ­хэд өмнөх байдлаар энэ хуу­лийн төсөл батлагдсанаар ма­най эдийн засгийн тогтвортой өсөл­тийг хангахад шууд болон шууд бус утгаар олон эерэг үр дүн авчирна гэж хэлэх байна.

-2010 онд хууль батлагдаж, Ашигт малтмалын хайгуулын лицензийг шинээр олгохыг хо­риг­лосон. Харин таны өр­гөн барьсан энэ төсөлд уг хуу­лийг хүчингүй болгох та­лаар тусгасан гэсэн. Өнөөх эмх замбараагүй лицензийн най­маа дахин цэцэглэх юм биш биз дээ?

-Улсын Их Хурал 2010 оны зун Ерөн­хийлөгчийн санаачилсан Ашигт малтмалын хайгуулын тус­­гай зөвшөөрөл шинээр олго­хыг хориглох тухай хуулийг ба­тал­сан л даа. Түүнээс хойш дөрвөн жил орчим хугацаанд ашигт малт­малын хайгуулын тусгай зөв­шөөрөл шинээр олгогдоогүй. Тус хууль хэрэгжсэнээр эмх зам­ба­раагүй олгогдсон тусгай зөв­шөөрөл эмхлэгдсэн. Хэдэн ба­римт дурьдая. Хууль хэрэгжиж эх­лэхээс өмнө 2005-2010 онуудад нийт газар нутгийн 46 хүртэл ху­вийг ашигт малтмалын тусгай зөв­шөөрлийн талбай эзэлж бай­сан. Тэгвэл өнөөгийн байдлаар 7.6 хувь болж буурсан байгаа.

2010 онд нийтдээ 4.137 лиценз бай­сан бол, одоо 2.868 болж буур­сан байна. Энэ хугацаанд бүрт­гэл, хяналтын тогтолцоог сайж­руу­лах ажил нилээд хийгдсэн. Мөн Монголчууд төр, хувийн хэв­шил гэлтгүй уул уурхайн та­лаар хангалттай туршлага хуримт­луул­сан. Бид юун дээрээ алдаад бай­гаагаа мэддэг болсон. Юунд хү­рэх гээд байгааг тодорхойлсон урт хугацааны бодлоготой бол­сон. Дээр нь урт нэртэй хууль, улсын болон орон нутгийн тусгай хэрэгцээний газар гэхчилэн нийт нутаг дэвсгэрийн 70-80 хувьд хай­гуул, олборлолтын ажил хийг­дэ­хээргүй байгаа. Өөрөөр хэлбэл га­зар нутгийнхаа дийлэнх хэсгийг хойч үедээ үүцлэн хадгалах хуу­­лиуд байна.

Угтаа бол бусад ор­­нууд газрын хэвлийд байгаа баял­гийн нөөцийнхөө хэмжээг су­далж тогтоон, эдийн засгийн үнэ­лэмжээ нэмэгдүүлж хүнээ хөгжүүлж, энэ салбарын орлогоос  байнга орлого ашиг өгөх салбарт хөрөнгө оруулалт хийсээр байна. Ингэж нөхөрлөл, хоршоо бай­гуулж хариуцлагатай, нөхөн сэр­гээл­тээ хийх албан ёсны бүтцээр  ажил­лахыг зөвшөөрөх юм.  Харин хууль зөрчсөн тохиолдолд  ха­риуц­­лага тоо­цохоос өөр арга байх­гүй нь мэ­дээж. Нэмэлт өөрчлөлтийн нэг гол шинэчлэлийн чанартай зохицуулалт нь зөвхөн төрөөс зөвшөөрөгдсөн газар нутагт лиценз олгож эхэлнэ гэдгийн түрүүн би хэлсэн.

Өөрөөр хэлбэл нутаг дэвсгэрийн 20 орчим хувьд л анхнаасаа замбараатай лиценз олгож эхлэх юм. Дээр нь хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг эхний гурван жил шилжүүлэхгүй гэсэн шинэ заалт нэмэгдэж байгаа. Мөн гурав дахь жилийн төгсгөлд хайгуулын талбайн тодорхой хэсгийг Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлийн дүгнэлтэд үндэслэн буцаан авдаг болно.

Ингэснээр үнэхээр хайгуул хийе гэсэн компаниудыг урамшуулж байгаа юм. Лиценз аваад  үндсэн ажлаа хийхийн оронд цүнхэндээ хийгээд наймаа үсэргээд явдаг зохисгүй байдлыг халахын тулд хугацааны сүүл хэсэгт нь лицензийн төлбөрийн хэмжээг нэлээд нэмж өгсөн.

-Хуулийн төсөлд ашигт малт­малын хэтийн төлөвлөгөөг яаж тодорхойлсон бэ?

Манай улсын ашигт малтмалын нөөц цаашид өсөх нь мэдээж юм. Улс, орнууд баялгийн хэтийн төлвөө  геологийн  нарийвчилсан зураглалын ажлаар ерөнхийд нь тодорхойлж байна. Монголд өнөөгийн байдлаар энэ ажил  нийт газар нутгийн 30 орчим хувьтай байгаа. Энэ ажлыг эрчимжүүлэх шаардлагатай. Уул уурхайн яам 2032 он хүртэл ямар ямар ашигт малтмалыг аль боомтуудаар экспортлох боломж байгаа талаархи төсөөллийг гаргаад байгаа.

Энийг цаашид улам сайн боловсруулах шаардлагатай гэж бодож байна. Мөн энэ салбарын хөгжилд хамгийн чухал зүйл нь зах зээлийн багтаамж, үнийн асуудал юм. Энэ салбарын хөгжилтэй орнуудад зах зээлийн урт хугацааны төсөөллийг судалгаанд үндэслэн маш сайн хийдэг юм билээ. Ингэснээрээ тэд зах зээл дээрх том тоглогчид болж чадаж байна. Манай улсын тухайд энэ чиглэлийн судалгаа хөгжөөгүй байна.

Тиймээс салбарын судалгаа, шинжилгээний байгууллагуудын эрх зүйн орчин, тогтолцоог орчин үеийн шаардлагад нийцүүлэн боловсронгуй болгох шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. Дээрх болон эдгээр ажлуудыг хийснээр салбарын улс орны эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд оруулах хувь нэмэр ихээр өсч, эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг хангах, иргэдийн амьжиргааны төвшин тогтвортой дээшлэх боломж бүрдэнэ гэж ойлгож байна.

-Хөрөнгө оруулагчид орж ирэх үү?

-Орж ирнэ гэж бодож байна. Монгол Улс том зах зээлд тооцогддог мөнхийн  хоёр хөрштэй  орон. Мөн татварын ачаалал багатай орны тоонд зүй ёсоор ордог. Мөн энэ салбарын эрх зүйн орчин урт хугацаанд тогтвортой байхыг зохицуулалтыг богино хугацаанд бүрдүүлж амжлаа. Гол нь зах зээл дээр манай улсын гол  нэрийн экспортын ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний үнэ буурсан үед хамгийн их зардалтай автомашинаар бүтээгдэхүүнийг тээвэрлэж байгаа нь асуудлыг  хүндрүүлж байна.

Угтаа бол бол зах зээл сайн 2-3 жилд орж ирсэн орлого ирээдүйд орох байсан орлогоо бэлнээр тараалгүй тө­мөр замаа барьсан бол  өөр байх байсан.   Гэхдээ Засгийн газ­раас  урд хөрштэй холбогддог ор­доос хил хүртлэх төмөр замын ца­ри­гийн асуудлыг шийдвэрлэх зэ­рэг зорилго бүхий УИХ- ын тог­тоолын төслийг өргөн барилаа. Мөн транизит тээврийн тариф, бү­тээгдэхүүнийг далайд хүргэх боом­туудыг ч бараг эцэслэн то­хир­сон гэж бодож байна. Энэ маш чу­хал алхам байсан.

Тодруулбал овор ихтэй нүүрсний тухайд нэг тн нүүрсний боомтын үнэ 100 ам.доллар байхад,  авто тээврийн  төмөр зам 25 орчим ам.доллар байхад асуудал гайгүй байсан гэж хэлж болох байхаа. Гэтэл одооных шиг нүүрсний  боомтын үнэ 50 хувиар буурахад л олборлолт, болон тээврийн зардлыг бууруулахгүй бол алдагдалтай болчих жишээтэй юм. Хөрөнгө оруулалт ихээр шаардагддаг энэ салбарт эрх зүйн орчныг 2012 оны сонгуулийн жил шиг дахин дахин өөрчлөх юм бол хүнд байдалд ордогийг бид харлаа.

Мөн улс төрийн шийдвэрээр тохироо буюу гэрээнд өөрчлөлт оруулах яриа бол зохисгүй  байдаг. Тиймээс манай улс 2013-2014 онд энэ эрх зүйн орчинг урт хугацаанд тогтвортой байлгах хуулиудыг баталж гаргаж байна. Тэр хуулиуд дотор  нилээд чухал нь энэ хуулийн төсөл юм. Хурдан батлах тусмаа сайн үр дүн гарах болно. Ер нь тухайн салбарын ашиг буурахаар хөрөнгө оруулалт өөр ашигтай салбар уруу шилжих  хандлага байдаг. Дээр нь төрөөс тусгай зөвшөөрөл өгчихөөд, дараа нь шинээр хууль баталж хүчингүй болгохоор хөрөнгө оруулагчид гарч явах нь мэдээж юм.

Хэн ч баялаг бүтээснийхээ төлөө хохирохыг бодохгүй. Тиймээс одоо хэзээ ч ийм асуудал байхгүй ээ гэсэн баталгаа өгөхөөс өөр  аргагүй юм. 2007-2010 онуудад хайгуулын ажил эд эрчимжиж байхад жилд 300-500 сая долларын хөрөнгө оруулалт хайгуулын ажилд зарцуулагдсан байдаг юм билээ. Ер нь 2008-2012 онд Монголд орж ирсэн хөрөнгө оруулалтын 90 гаруй  хувь  нь Оюутолгой төслийн хөрөнгө оруулалт юм.

-Эдийн засгийн хүнд байдлаас гарахын тулд гацаанд ороод байгаа Оюу толгой, Таван толгой гээд томоохон төслүүдийн үйл ажиллагааг үргэлжүүлэх шаардлагатай. Нүүрсний хэрэгцээ цаашид яах бол. Энэ хууль батлагдсанаар үүнд ямар түлхэц болох вэ?

Манай улс, Хятад улстай хамтарч нүүрс хийжүүлэх төслийн цаасны ажлыг эхлүүлээд байна.

-Одоогийн байдлаар их хэмжээгээр буурсан хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх хандлага харагдаж байна. Оюутолгой, Тавантолгой гацаанд байгаа гэж үзэхгүй байна. Оюутолгой баяжуулах үйлдвэр, ил уурхайн бүтээн байгуулалт 2013 оны долдугаар сард дуусч бүтээгдэхүүнээ экспортолж эхэлсэн. Үүнтэй холбоотойгоор манай улсын зэсийн баяжмалын экспортын хэмжээ 2013 оны нэгдүгээр улиралд 140 мянган тонн (Эрдэнэт үйлдвэр) байсан бол 2014 оны эхний улиралд 214 мянган тонн болж 53 хувиар өсчээ.

Харин нэмэлт санхүүжилтийн хувьд хөрөнгө оруулагч тал 2014 оны есдүгээр сар хүртэл түр хойшлуулах шийдвэр гаргасан. Шалтгаан нь зэсийн үнэ, зэсийн зах зээлийн нийлүүлэлт таагүй байгаа болон ТЭЗҮ-ийн тодотголыг зургадугаар сард багтаан  ЭБМЗ-д хүргүүлэхээр төлөвлөж байгаатай холбоотой юм. Энэ бол хууль, гэрээнд заасан эрх, үүрэг юм. Энэ салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжүүд энэ хуулийн хүрээнд ажилладаг. Одоо ч гэсэн Хөрөнгө оруулагч гэрээнд заасны дагуу төслийн санхүүжилт, далд уурхайн бүтээн байгуулалт, үйлдвэрлэл, экспортоо хийгээд л явж байгаа.

Оюутолгойн ордын баяжуулах үйлдвэрийн ажил жигдэрсэн. Олбор­лолт, борлуулалт хэвийн байгаа. Шинэчлэлийн Засгийн газар төслийн нэмэлт санхүүжилтийг бол тууштай дэмжсээр ирсэн. Хууль, гэрээнд заасан хугацаанд ТЭЗҮ-дээ нэмэлт хийж амжихгүй бол дараа нь болно. Нэмэлт хөрөнгө оруулалтын зориулалтын төлөвлөлтөө ирүүлчихэд болно гэсэн саналыг тавьж байсан.

Энэ хуулийн төсөлд хуульд зааснаас бусад тодорхой бус шалтгаанаар уурхайн бүтээн байгуулалт, уулын үйлдвэр, баяжуулах үйлдвэрийн үйл ажиллагааг холбогдох төрийн байгууллагад урьдчилан мэдэгдэлгүйгээр зогсоож олон хүмүүсийг гэнэт ажилгүй, цалингүй болгох нийгмийн хариуцлагагүй үйлдэл гаргасан тохиолдолд хуулийн хариуцлага хүлээлгэдэг болох заалт орсон. Энэ хариуцлагатай уул уурхайн үндсэн зарчмын нэг юм билээ. Засгийн газар Тавантолгойн хувьд нэгэнт нүүрсний үнэ буурсан үед эхлээд дэд бүтцийг бүрдүүлэх шийдвэрийг гаргасан. Нөгөө алаагүй баавгайн арьсыг хувааж болдоггүй гэдэгтээ адил. Ер нь эхлээд  чанартай дэд бүтцийг бүрдүүлэх нь аль ч оронд хийж ирсэн нийтлэг зарчим юм.

Дэд бүтэц шийдэгдсэнээр  түүнийг ашиглах ордын тусгай зөвшөөрлийг эзэмшигч компаниудын үнэлгээ, хувьцааны үнэ нэмэгддэг учиртай. Тэрнээс дэд бүтцээ барих санхүүжилтээ шийдээгүй, эсхүл бариагүй байж ордоо хуваагаад өгчихөөр чинь утгагүй байх. Хэн ч гэсэн өөрийн хөрөнгийг борлуулахдаа үнэд оруулж байж худалдахыг боддог биз дээ. Аль ч оронд төмөр зам нэгдсэн бодлоготой байдаг. Ашигтай хэсгийг нь бусдад тээврийн тариф энэ тэрээ тохирохгүйгээр тасдаад өгчихөөр хүнд нөхцөлд орж байсан түүх байдаг. Энэ Засгийн газар энэ бүхнийг бараг даван туулж байна.

Эрдэнэс Тавантолгойн үйл ажиллагаанд ч тодорхой ахиц дэвшил гарч байгаа. Хамгийн сүүлд гэхэд л сард  450.000 тонн нүүрсийг,  Цагаан хад нөхцлөөр тонныг нь 48.5 ам.доллараар борлуулах гэрээ байгуулсан гэсэн. Дээр нь “Энержи ресурс” компанийн угаах үйлдвэрийг хамтарч ашиглах хэлэлцээр дуусч байгаа байх. Цаашид Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогод тусгагдсаны дагуу хайгуул, олборлолтыг хувийн хэвшлээр хийлгэх нь ихэд зохимжтой гэж бодож байна. Өнгөрсөн чуулганаар Хилийн боомтын тухай хууль батлагдсанаар байнгын ажиллагаатай боомтууд нэгдсэн удирдлагатай болж, боомтын хоёр талын асар их хүнд суртал, олон төрлийн хураамжийг цэгцэлж чадлаа. Боомтын нэвтрүүлэх чадвар харьцангуй сайжирсан.

Мөн Хятад улсад хийсэн  Монгол Улсын Ерөнхий сайдын айлчлалаар Таван толгойн ордоос дараагийн 20 жилд нийлүүлэх коксжих нүүрсний тоо хэмжээтэй холбогдсон санамж бичиг байгуулсан. Бондын санхүүжилтээр Таван толгойд баригдах цахилгаан станцын төсөл амжилттай урагшилж байна. Төмөр замын цариг, төмөр зам барихтай холбогдсон УИХ-ын тогтоолын төсөл  Засгийн газраас өргөн баригдсанаас хойшхи хэдхэн хоногийн хугацаанд ЭТТ болон төмөр замд хөрөнгө оруулах гэсэн сонирхол эрс нэмэгдэж байна.

Энэ УИХ-ын тогтоол батлагдсаны дараа, хөрөнгө оруулагчдын асуудлыг яаралтай шийдэх боломж бүрдэнэ. Нүүрсний хэрэглээний тухайд боломж их бий. Төмөрийн хэрэглээ байгаа тохиолдолд коксжих нүүрсний хэрэглээ байх нь мэдээж байх. Эрэлт ихэсч багасах нь бол зах зээлийн зарчим. Хүрэн нүүрсний тухайд технологийн дэвшлийн хүчинд нүүрснээс байгалийн хийгээс ялгаагүй чанартай синтетик хий, шингэн түлшийг энүүхэн зэргэлдээ орших урд хөршид үйлдвэрлэж байна. Нүүрс химийн аж үйлдвэр их ирээдүйтэй болж байна. Манай улс, Хятад улстай хамтарч нүүрс хийжүүлэх төслийн цаасны ажлыг эхлүүлээд байна. Жилд 80 орчим сая тн хүрэн нүүрсийг хийжүүлж экспортлох болно.

-Уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулагчид  үгүйлэгдэж бай­на. Эрэл хайгуулын ажлыг эрчимжүүлж  хөрөнгө оруулалтыг татах, улсын  баялгийн нөөцийг нэмэгдүүлэх тал дээр ямар бодитой заалтууд орж байгаа вэ?

Төрөөс геологийн салбарт баримтлах нэгдсэн бодлогыг хэрэгжүүлэх зорилтын хүрээнд геологийн судалгаа, шинжилгээ, мэдээллийн нэгдсэн сантай болно. Мэдээлэл бол хөрөнгө оруулалтыг татах нэг чухал хүчин зүйл юм. Мөн уур амьсгалын онцлогоос шалтгаалан геологийн судалгаа, хайгуулын ажил хийх хугацаа манай орны хувьд жилд долоон сар байдаг.

Иймд хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн хугацаа нийт есөн жил байсныг 12 жил болгож байгаа. Энэ нь ордыг ашиглахын өмнө гурван жилийг тодорхой болгосон гэсэн үг л дээ. Тусгай зөвшөөрлийн төлбөр төлөөгүйгээс цуцлагдсан болон буцааж өгсөн тусгай зөвшөөрөл бүхий талбайг сонгон шалгаруулалтгүйгээр ердийн өргөдлийн журмаар олгодог болно. Ингэснээр элдэв хар дагуулдаг сонгон шалгаруулалтыг багасгаж, олон улсын зарчмаар буюу эхэлж ирсэн нь эхэлж зөвшөөрлөө авдаг шударга тогтолцоог бэхжүүлнэ.

Ялих ялихгүй шалтгаанаар лиценз цуцалдгийг болиулж, ердийн  торгуулийн хариуцлага уруу шилжүүлэх зохицуулалт туссан. Өөрөөр хэлбэл хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийнхээ эрхийг хамгаалах шинэ зохицуулалтыг тусгаж өгсөн. Бодлогын зөвлөл нь ч гэсэн хайгуулчид, уурхайчдын эрх ашгийг хөндөхгүй байхад анхаарч ажиллах болно.

Олон улсын стандартад шилжих замаар нөөц баялгийн ангиллаа шинэчилснээр хөрөнгө оруулагч нарт ойлгомжтой, ил тод орчин бүрдэх юм. Монгол Улсад хийгдсэн геологи судалгааны ажлын тайлан олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөнөөр дотоодын бо­лон бусад орны хөрөнгийн зах зээлээс мөнгө босгох боломж эрс нэмэгдэхийн зэрэгцээ үндэстний мэргэжилтнүүдээ олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх үүд хаалга нээгдэх юм. Ер нь бол хүнийг, аж ахуйн нэгжийг дагаж хөрөнгийн урсгал орж ирдэг.

-Өнгөрсөн намрын чуулганаар Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого, Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай хууль зэрэг бодлогын баримт бичгүүдийг хэлэлцэн баталсан. Түүнчлэн алтны худалдаанд ил тод байдлыг хангах, улсын валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх зорилгоор алтны үйлдвэрлэлийг дэмжихэд чиглэсэн зохих өөрчлөлтийг Ашигт малтмалын тухай хуульд оруулсан. Өргөн баригдсан хуулийн төсөл дээрх хууль, бодлогын бичиг баримтуудтай хэр уялдсан бэ?

-Хуулийн төсөл нь Монгол Улсын Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжтой нийцэж байгаа. Үүнээс гадна Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого, Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай хуулиудтай уялдуулж өгсөн. Алтны худалдаанд ил тод байдлыг хангах зорилго бүхий Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль  батлагдсанаас хойш Монголбанкинд 2.040 кг алт тушаасан байна. Энэ нь өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 1.8 дахин нэмэгдсэн байна. 2013 оны дөрөвдүгээр сарын 28-ны байдлаар Монголбанкинд 1134.5 кг алт тушааж байжээ. Энэ мэт гарч байгаа эерэг үр дүнг баталгаажуулах ажлууд хийгдэж байгаа. Өнөөдөр түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын  хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг орон нутаг олгож болохоор болсон.

Энэ нь ядахдаа 2014 онд сайн бутээн байгуулалт хийх зорилгод нийцэж байгаа. Харин орон нутгийн удирдлага хариуцлагатай ажиллах хэрэгтэй. Яамны боловсруулсан энэ хуулийн төслийг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд танилцуулж, Засгийн газрын хуралдаанаар 3-4 ч удаа хэлэлцүүлж олон  талаас  нь шүүсэн байгаа. Хуулийн төс­лийг боловсруулахдаа олон улсын тэргүүн туршлага, эрхзүйн баримт бичгүүдийг харьцуулан судалсан.

Дээр нь мэргэжлийн холбоодтойгоо олон дахин уулзаж зөвшилцсөн. Энэ хуулийн төсөл боловсруулах үйл явц нь агуулгын хувьд ч хэлбэрийн хувьд ч зөвшилцлийн зарчим дээр суурилсан. Мэдээж олон талын  оролцоо буюу хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн байгууллагуудтай хамтран ажиллахад амаргүй байсныг хэлэх хэрэгтэй. Гэхдээ хэн нэгнийг гомдоохдоо биш гол нь ойлголцох нь чухал байсан. 

-Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон томоохон ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах талаар тусгасан уу?

Шууд болон шууд бус утгаар тусгасан. Төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн ордуудын төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг 50 хүртэл байлгаж болох бөгөөд тус хэмжээг ордыг ашиглах Техник эдийн засгийн үндэслэл, ашгийн төвшин, эдийн засгийн үр өгөөжөөс нь хамааруулж тогтоохоор заасан.

Хууль батлагдсанаас хойш Монголбанкинд 2.040 кг алт тушаасан байна.

Цаашид, улсын төсвийн хөрөнгөөр гүйцэтгэсэн геологийн судалгааны ажлын үр дүнд хэтийн төлөв бүхий талбай илэрвэл ашигт малтмалын олборлох үйлдвэрлэлийн салбарт тэргүүлэгч орнуудын туршлагад үндэслэн тухайн талбайд эрэл, үнэлгээний ажлаар мэргэшсэн хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжээр нэмэлт ажлыг гэрээний үндсэн дээр хийлгэж үнэ, цэнийг нэмэгдүүлж, дуудлагын худалдаагаар хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг олгодог болсноор улсад энэ салбараас орох орлого нэмэгдэх нөхцөл бүрдэнэ гэж үзэж байгаа.

Ашигт малтмалын хэтийн төлвийг тодорхойлох, геологийн суурь мэдээллийг бий болгох зорилготой судалгааг улсын төсвийн хөрөнгөөр дэлхийн бараг бүхий л улс орон гүйцэтгэдэг юм билээ. Жишээ нь Австрали, АНУ, Канад Улсын туршлагыг судалж үзэхэд жилдээ 30 орчим сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг энэ чиглэлд зарцуулдаг байна. Энэхүү суурь судалгаанд үндэслэн хувийн хөрөнгө оруулалт  хайгуулын салбарт хийгддэг.

Судалгаанаас харахад нэг сая ам.долларыг улсын төсвөөс суурь судалгаанд зарцуулан хэтийн төлөвтэй талбай ялган, геологийн суурь мэдээллийг бэлтгэснээр тухайн талбайн хайгуулын ажилд хувийн  3-5 сая ам.доллар хувийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэж, эдийн засгийн үр ашигтай орд илрүүлэн, нөөцийг бүртгэснээр өнөөгийн үнэ цэнэ, үнэлгээ нь 120-150 сая ам.доллар болж нэмэгддэг байна. Австрали Улс 2008-2012 онд найман төсөл хэрэгжүүлэхэд 500 сая ам.доллар зарцуулж 12 тэрбум ам.долларын үнэлгээ бүхий ордуудыг илрүүлэн тогтоосон байна.

-Уурхайн хаалт болон нөхөн сэр­­гээлтийг компанийн хариуцлагад үндэслэн сайж­руулах, уг салбарт үйл ажиллагаа эрхэлж буй аж ахуйн нэгжүүдийн орон нутагтай хамтран ажиллах хамтын ажиллагааны ил тод байдлыг яаж нэмэгдүүлэх вэ?

-Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь байгаль орчин, нөхөн сэргээлт, уурхайн хаалттай холбоотой үйл ажиллагаандаа үүрэг, хариуцлагаа гүйцэтгэхэд   эдгээр асуудлаар холбогдох төрийн захиргааны байгуулагад тогтмол мэдээлэл хүргэх ажилтантай байна гэж хуульчилсан байгаа.

Орон нутагт уул уурхайн олборлолт эхлүүлэхийн өмнө хөрөнгө оруулагч, орон нутгийн иргэдийн хоорондын харилцан ойлголцох нөхцөлийг бүрдүүлэх, уул уурхайн төслийн нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдлыг тайлбарлан таниулах ажилд орон нутгийн удирдлагын үүрэг, хариуцлагыг дээшлүүлэх ёстой юм.

Мөн хөрөнгө оруулагч компани, нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын хооронд орон нутгийг хөгжүүлэх гэрээг ил тод, иргэдийн оролцооны зарчимд тулгуурлан байгуулдаг байх зохицуулалтыг тусгаж өгсөн. Байгаль орчин, орон нутгийн хөгжилд сайн дурын үндсэн дээр дэмжлэг үзүүлэх болон хамтарч ажиллах зорилготой гэрээг компани ба Сумын Засаг дарга нарын хооронд хийгдэх юм. Энэ гэрээний загварыг Засгийн газар баталж байх юм. Уурхайн нөхөн сэргээлт, хаалтын стандарт, журмыг олон улсын жишигт нийцүүлэн боловсруулах, хүний эрүүл мэнд, байгаль орчинд сөрөг нөлөөлөл багатай, үр ашигтай техник, технологи хэрэглэхийг дэмжих зайлшгүй шаардлагыг харгалзсан байгаа.

Аливаа ордыг ашиглах техник-эдийн засгийн үндэслэлдээ уурхайн бүтээгдэхүүнийг орон нутаг, улсын болон олон улсын чанартай замд хүргэх замын төрөл, уурхайн нөхөн сэргээлт, хаалтад шаардагдах зардлыг тусгадаг болно. Ингэснээр аль замыг компани өөрөө, эсхүл улс барих вэ гэдэг ойлгомжтой болно.

-Энэ хуулийн төсөл бат­лагдсанаар улсын төсвийн зарлага нэмэгдэхгүй гэж байна. Ер нь геологи, уул уурхайн салбарт хэрхэн үр дүнгээ өгөх вэ?

-Энэ хуульд стратегийн ордод хувь эзэмшихдээ төсөвт нэмэлт дарамт учруулахгүй байх, төр хувийн хэвшлийн замаар эрэл, үнэлгээний  хайгуулын ажлыг дэмжих заалтууд их орсон. Мөн геологийн албаны  албаны чиг үүргийг тусгасан. Гэхдээ шинэ орон тоо нэмж, нэмэлт зардал гаргахгүй. Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр геологи, геофизик гэх зэрэг судалгаа, шинжилгээ хийдэг, эрдэс баялгийн хэтийн төлвийн үнэлгээ өгдөг, эрдэс баялгийн мэдээллийн сан бүрдүүлдэг тийм үндэсний Геологийн албаны чиг үүргийг тодорхойлсон байгаа.

Ингэхгүй бол Монгол Улсад геологийн буюу газрын хэвлийн нэгдсэн бодлого алдагдаад байна. Ус, цацраг идэвхит ашигт малтмал, газрын тос, уламжлалт бус газрын тос, цэвдэг судлал, газар хөдлөл болон геологийн шинжлэх ухааны суурь судалгааг нэгдсэн бодлогоор авч явах шаардлага үүссэн байна. Үндэсний геологийн албаны чиг үүрэг  бол шинэчлэлийн чанартай  чухал өөрчлөлтүүдийн нэг нь болно.

-Нинжа нар буюу гар аргаар алт олборлогчдын асуудлыг яаж зохицуулж байгаа вэ?

-Ер нь бол  олон улсын туршлагыг сайтар судалж байна. Одоогийн байдлаар иргэний хуульд заасан бүртгэгдээгүй нөхөрлөлийн хэл­бэрээр ажиллахыг зөвшөөрч байгаа. Төсөлд бүртгэлтэй Хоршоо, нөхөрлөлийн хэлбэрээр ажиллахыг дэмжих замаар тэднийг албажуулах зохицуулалтыг тусгасан. Бусад оронд ийм байдлаар энэ үйл ажиллагааг зөв гольдролд нь оруулж ирсэн юм билээ.