УИХ-ын гишүүн, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга А.Бакейтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-УИХ-ын намрын чуулган өндөрлөх гэж байна. Чуулганы үр дүнг хэрхэн дүгнэв. Та парламентад олонхи бүрдүүлж байгаа намын гишүүн. Тэр утгаараа сандал суудалд илүүтэй их анхаарал хандууллаа гэх шүүмжлэлд хариулт өгөх хүмүүсийн нэг?

Намрын чуулган өндөрлөхөд цөөхөн хэдхэн хоног үлдээд байна. Өнгөрсөн хугацаанд улс төрийн нөхцөл байдал тийм ч амар байсангүй. Засгийн газрыг солих, зарим сайдуудыг огцруулах, бүтцийн өөрчлөлт, шинэ Засгийг эмхлэн байгуулах гээд багагүй хугацаанд гүйцэтгэх засаглалд анхаарлаа хандуулсан. Сөрөг хүчний зүгээс хийсэн улс төрийн тоглолтын үр дагавар гэж хэлж болно.

Ямартай ч шинэ Засгийн газрыг УИХ-д суудалтай нам эвслийн бүлэг бүрдүүллээ. Шүүмжлэл гарах асуудал үүссэн гэдгийг хүлээн зөвшөөрнө. Гэсэн хэдий ч хууль тогтоох ажиллагаа тасраагүй. 2015 оны хоёрдугаар сарын эхний байдлаар УИХ-д өргөн мэдүүлэгдсэн 119 хууль тогтоолын төсөл байгаагаас хэлэлцүүлгийн шатанд 68, хэлэлцэж эхлээгүй 51 төсөл байна.

Намрын ээлжит чуулганаар хэлэлцэхээр баталсан 21 УИХ-ын тогтоолын төслөөс 60 гаруй хувь нь батлагдсан. Жагсаалтад ороогүй олон хууль батлагдсан. Одоогийн байдлаар бие даасан хууль зургаа, нэмэлт өөрчлөлт оруулсан хууль 34, олон улсын гэрээ соёрхон батлах тухай гэрээ долоо, УИХ-ын тогтоол 55 баталсан байна.

-Чухал гэж нэрлэхээр хуулиуд хэд байна вэ?

Нэр дурьдаж болж байна. Хуулийн этгээдийн улсын бүртгэлийн шинэчилсэн найруулга, Төрөөс боловсролын талаар баримтлах УИХ-ын тогтоолын төсөл, Номын сангийн тухай, Эрүүл мэндийн албан журмын даатгалын тухай хууль гэх мэтээр нэрлэж болно. Мөн төсвийн тодотгол хийсэн. Энэ бүхэнд цаг хугацаа зарцуулагдсан.

Чуулганы төгсгөлд хойшлуулж болохгүй зарим чухал хуулиудыг амжиж батлахаар ажиллаж байна. Эдийн засгийн хүндрэлтэй нөхцөл байдлын үед хэрэгтэй байгаа хуулийг хойшлуулах юм бол тэр хэмжээгээр эдийн засагт сөрөг үр дагавар илэрч, авах арга хэмжээ хойшилно. Богино хугацаанд олон хууль батлах шаардлага үүсч байна.

-Баяр ёслол дөхөхөөр иргэдийн анхаарал суларсныг далимдуулж хууль бөөнддөг юм биш үү. Өнгөрөгч оны хаврын чуулганыг наадмын өмнөхөн завсарлуулахдаа ч хууль бөөндөж байсан. “Шударга ёс” эвсэл ийм шалтгаан хэлж завсарлага авлаа?

“Шударга ёс” эвсэл өөрөө засаг барьж байгаа улс төрийн хүчнүүдийн нэг. Тийм учраас нэгэнт зөвшилцөөд Засгийн газарт хамтарсан бол үлдсэн нэг жилийн хугацаанд хийж бүтээх ажилдаа илүү анхаарах ёстой юм. Ард түмний амьжиргааг сайжруулахад хувь нэмрээ оруулмаар байгаа юм.

Сөрөг хүчин байсан бол улс төр хийж болно. Ямар утгаар ингэж хэлснийг нь ойлгохгүй байгаа. Тухайлбал, Урт нэртэй хуулийн дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах асуудлыг гэнэтхэн гаргаж ирээд батлах гэж байгаа асуудал биш. Хоёр жилийн турш ажлын хэсэг ажиллаж, янз бүрийн байдлаар эсэргүүцэлтэй тулгарсаар намрын чуулганы төгсгөлд батлагдах шатандаа явж байна. Баяр далимдуулсан асуудал байхгүй.

-Хаврын чуулганы хэлэлцэх хуулийн төсөл дандаа өргөн бариагүй асуудлууд багтаад байх шиг. Нөгөө талаар намын гишүүдийг ялгасан асуудал их байгаа учраас “Шударга ёс” эвсэл бүх асуудалд шантааж үзүүлнэ гэж мэдэгдлээ?

Үндэслэлгүй л зүйл яриад байгаа юм. Тодорхой баримт хэлэх ёстой. Хаврын чуулганаар хэлэлцэх асуудлын талаар Төрийн байгуулалтын байнгын хороо нэгдүгээр сарын 20-нд холбогдох бүх байнгын хороо, нам эвсэлд албан бичиг явуулсан. 26-нд бүх нам эвсэл, байнгын хороодоос хариу ирүүлж, бид нэгбүрчлэн судалсан. Ингэхэд “Шударга ёс” эвслийн бүлгээс 29 санал ирүүлсэн. Хаврын чуулганаар хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад дөрөв нь багтсан. Үлдсэн 25 хуулийн төслийн нэгээс бусад нь огт өргөн баригдаагүй хуулийн төсөл байгаа. Өргөн баригдаагүй учраас жагсаалтад оруулах боломжгүй.

Тэдний яриад байгаа Төрийн албан хаагчдын цалинг индексжүүлэх тухай хуулийн төсөл, Боловсролын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах, Цэргийн албан хаагчийн тэтгэвэр тэтгэмжийн тухай хуулийн төсөл өргөн баригдаагүй. Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийг цагаатгах, тэдэнд нөхөн олговор олгох хуулийг бас оруулж ирнэ гээд байгаа юм. Бүх нам эвслийн өргөн барьсан хуулиудыг оруулна гэвэл эмх замбараагаа алдана. 200 хуулийн жагсаалт ирсэн шүү дээ. Хаврын чуулганд бүгд багтах ч үгүй. Тийм учраас хэд хэдэн зарчим баримталдаг. Өргөн барьсан хууль, эсвэл хэлэлцүүлгийн шатанд байгаа хуулиуд, мөн холбогдох байнгын хорооноос эхний ээлжинд хэлэлцэж өгөөч гэсэн албан тоот ирүүлсэн тохиолдолд хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад оруулдаг.

Түүнчлэн өргөн баригдаагүй ч хуулийн дагуу хэлэлцэх ёстой хууль гэж байна. Монгол Улсын эдийн засгийн салбарыг хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийн биелэлтийн тухай, Төсвийн хүрээний мэдэгдэл гэх мэт. УИХ-ын даргын захирамжаар ажлын хэсэг байгуулаад өргөн мэдүүлж хэлэлцэх хугацааг заасан хуулиуд бас хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад орж ирдэг. Тухайлбал, Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намуудын санхүүжилтийн тухай хууль орж ирсэн.

-Дээрх шаардлагад нийцээгүй хуулийн төслүүдийг хаврын чуулганы хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад оруулчихсан юм биш үү?

Тийм асуудал байхгүй. Өргөн мэдүүлсэн болон хаврын чуулганаас өмнө өргөн мэдүүлэгдэх хуулиудыг бусад гэдэгт багтаасан. Манай гишүүдэд нэг буруу ойлголт байдаг. Жагсаалтад орсон бол батлагдах юм байна. Бусад руу орчихвол батлагдахгүй юм байна гэсэн асуудал байгаа юм. Тийм зүйл огт байхгүй. Хэлэлцэх жагсаалтад ороогүй ч хуралдааны дундуур орж ирээд хэлэлцээд л явдаг. Хаврын чуулганаар нийт 36 асуудал хэлэлцэхээр боловсруулж эцэслэн батлууллаа.

Ангилаад үзвэл, нийгэм эдийн засгийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэл болон төсөв санхүүтэй холбоотой хэд хэдэн хууль байгаа. Төрөөс хүн амын хөгжлийн талаар баримтлах бодлого, Гэр бүлийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга зэрэг нийгмийн шинжтэй хуулиуд байна.

Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн тухай, Төрөөс аж үйлдвэрийн талаар баримтлах бодлого, Ирээдүйн өв сангийн тухай зэрэг эдийн засагт тус нэмэр болох хуулиудаас гадна Нийтийн сонсголын тухай, Хяналтын тухай, Хууль тогтоомжийг өргөн мэдүүлэх боловсруулах, хэрэгжүүлэх журмын тухай хууль зэрэг төрийн институцийг боловсронгуй болгоход чиглэгдсэн салбар бүрийн хуулиудыг багтаасан.

Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг бас оруулсан. Ирэх хаврын чуулган нэлээд ачаалалтай, нийгэм эдийн засгийн томоохон хуулиудыг хэлэлцэх нь ээ гэж дүгнэж болно.

-Монгол хэлний тухай хуулийг эцэслэн баталлаа. Гэвч хэлэлцүүлгийн шатнаасаа эхлээд багагүй шүүмжлэл дагууллаа. Энэ хуульд та шүүмжлэлтэй байр сууринаас хандав уу, эсвэл дэмжсэн үү?

Монгол хэлний тухай хуульд шүүмжлэлтэй хандах зүйл их байсан. Маргаан дунд батлагдсан асуудал ч их байлаа. Манайх зарим зүйл дээр хэтэрхий туйлширч байна. Тухайлбал, 2025 оноос хос бичигтэн болно гэж энэ хуульд орлоо. Мэдээж монгол түмний уламжлалт уйгаржин монгол бичгийг судалгаа шинжилгээний байгууллага, эрдэмтэн судлаачид, эртний угсаатан судлаачид зайлшгүй судлаж эзэмших ёстой. Мөн Монгол хэл, Утга зохиолын багш нарт тавих ёстой шаардлага.

1990 оноос хойш олон удаа журам тогтоол гаргасан ч амжилтад хүрээгүй. Хос бичигтэн болно гэхээр хэл нь нэг бичиг нь өөр юм байна гэж ойлгогдоод байгаа юм. 1-5 анги хүртлээ кирил бичгээр дуудаж, кирилл аялгуугаар дуудчихаад зургадугаар ангиасаа эхлээд хуучин монгол бичгээр бичиж бас дуудна гэхээр нэг ижил дуудлагатай үгийг хоёр өөр аялгуугаар ярих асуудал урган гарч байна.

Үүнийг эргэж харах байх. Хуулийг шууд хэрэгжүүлээд явахгүй. Хуулийн төслийн долдугаар зүйлийн 2-т Хуулийг хэрэгжүүлэхдээ дунд болоод урт хугацааны бодлого боловсруулж батлуулаад тэр хүрээндээ хуулиа хэрэгжүүлнэ гэж орсон байна билээ. Бодлого яаж гарах вэ гэдгээс шалтгаалах байх. Хууль гаргах нэг өөр. Гарсан хууль яаж хэрэгжих вэ гэдгийг сайн судлах ёстой.

-Үндэсний цөөнхийн хэл соёлыг ямар байдлаар тусгаж өгөв. Та хоёр ч асуудал оруулна гэж байсан. Оруулж чадав уу?

Чадсан. Үндсэн хуулийн 8.2-т өөр хэл бүхий үндэсний цөөнх эх хэл дээрээ сурч боловсрох, шинжлэх ухааны мэдлэг мэдээллийг авах эрхээр хангагдах ёстой гэсэн заалт байдаг. Тэр утгаараа намрын чуулганаар батлагдсан хоёр ч баримт бичигт энэ заалтыг тусгуулсан. Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого, Монгол хэлний тухай хуульд хоёр заалт орууллаа.

Эхний заалт нь суралцагчдын дийлэнх, олонхи нь өөр хэл бүхий үндэстний цөөнхийн суралцагч байвал хос хэл дээр буюу монгол, казах хэл дээр бага боловсролын төвшинд казах хэл дээр сургалт явуулахаар тусгалаа. Мөн БСШУ-ы байгууллагууд энэхүү хуулийн хэрэгжилтийг хангах ёстой гэсэн заалт орууллаа. Монгол төрийн бодлогын залгамж халаа гэж хэлж болно.

-УИХ-ын эргэн тойрон дахь асуултаа энд хүргээд өндөрлөе. Сүүлийн үед үүсээд буй улс төрийн хүрээний ганц нэг асуудлыг тодруулмаар байна. Та МоАН санаачилга гэх байгууллагад нэгджээ. Энэ ямар учиртай санаачилга юм бэ. Нам дотроо шинэ фракци болно гэж ойлгож болох уу?

Улс төрд оролцож байгаа хүн өөрийн үзэл бодол, өөрийн бодлогоо хэрэгжүүлэхэд янз бүрийн нөхцөл байдалтай тулгардаг. Тэр дундаа АН бол олон фракцид хуваагдаж, фракциар дамжуулж үзэл бодлоо илэрхийлдэг, нам дотроо байр сууриа тодорхойлдог жишигтэй. Би хувь гишүүний хувьд фракцийн улс төрийг төдийлөн дэмждэггүй. Өөрөөр хэлбэл, эрүүл фракци, нэгдэл санаачлага байж болох ч эрүүл бусаар талцдаг, шантаажилдаг, албан тушаалд хүрэхийн тулд фракцийг ашигладаг байдлыг дэмждэггүй.

Ардчиллын үнэт зүйлс зарим талаараа алдагдаж, гажиж байна. Хүний эрх зөрчигдөж, шударга байдал алдагдсан учраас хэсэг гишүүд нэгдэн Монголын ардчилал нийгэмлэг /МоАН/ санаачилга гэсэн төрийн бус байгууллага байгуулсан. Би дэмжсэн. Фракци гэхээс илүү нийгэмлэг гэж ойлгох хэрэгтэй. Ардчиллын үнэт зүйлсийг дэмждэг бүх хүн дэмжиж, хамтарч оролцож болно гэж ойлгосон. Манай нийгэмлэгийн зарим зарчмыг би танд уншиж өгье.

Ардчиллын үнэт зүйлс, тулгуур үзэл санаа, хэм хэмжээ болон хүний эрх чөлөөг дээдлэн хамгаалах зарчмыг тууштай хэрэгжүүлнэ. Хууль эрхзүйг дээдэлж, төрт ёсыг бэхжүүлэх, нийгэмд шударга ёсыг тогтоох, хувь хүний албан тушаалын төлөөх явцуу эрх ашгийг хамгаалахаас ангид байна. Түүнчлэн, аливаа асуудлаар шийдвэр гаргахдаа олонхийн эрх ашгийг чухалчилж, цөөнхийг хүндэтгэнэ. Ахмад хүүхэд залуус, үндэсний цөөнхийн эрх ашгийг хамгаална гэж тусгасан нь надад илүүтэй таалагдсан. Энэ үүднээс нийгэмлэгийг хүндэтгэтгээд өөрийн үзэл бодлоороо нэгдлээ.

-“Алтангадас”-аас албан ёсоор гарсан гэсэн үг үү?

Яг гарсан гэж хэлж болохгүй. Нийгэмлэг чинь фракци биш шүү дээ. Гэхдээ би фракци гэж үхэн хатан зүтгээд явсангүй. Гарах эсэхээ шийдэх л болох байх. 2004 онд “Алтангадас”-т бүртгүүлээд өдий хүртэл явж ирсэн. Би “Алтангадас”-т хувь гишүүний үүднээс өөрийн хувь нэмрээ оруулсан. Өөрөө сайд, дарга болоогүй ч олон хүнийг сайд болоход дэмжсэн. Нэг үгээр хэлбэл би “Алтангадас”-т өргүй хүн гэж боддог.

-Намынхаа үйл ажиллагаанд хэр идэвхтэй байна вэ. Намын удирдлагууд фракцийн улс төр хийгээд байна уу гэж харж байна. “Алтангадас”-ынхан ажилгүй болж “Шонхор”, МоАХ хоёр хүмүүсээ төрийн албанд шахаж байгаа нь ажиглагдах боллоо?

Идэвхтэй оролцож байна гэж хэлж чадахгүй. Намын шинэ дарга томилогдлоо. Бүх шатны намын үйл ажиллагааг сайжруулах менежмент хийж, идэвхтэй ажиллах байх гэж бодож байна. Энэ талаарх төлөвлөгөөгөө намын бүлэг дээр танилцуулсан. Намын үйл ажиллагаа идэвхжүүлэх шаардлага байгаа. Фракци хоорондоо зөрчилдсөн зүйл байхгүй.

-АН-ыг засаглах чадваргүй гэж хамтран эрх барьж байгаа Ардын намын сайдууд дүгнэжээ. Та санал нэгдэх үү. Сангийн сайд Ж.Эрдэнэбат, Ардын намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын мэдэгдлийг олж уншив уу?

Уншсан. Сонгуулийн албан ёсны сурталчилгаа эхлэх хуульд заасан хугацаа эхлэх болоогүй байгаа. Гэтэл Ардын нам сонгуулийн сурталчилгааг эхлүүлжээ гэсэн сэтгэгдэл төрсөн. Тэр нэвтрүүлэгт Шийдлийн Засгийн газарт багтаж байгаа нэр бүхий сайдууд байна лээ. Кабинетын зарчмыг алдагдуулах шинжтэй мэдэгдэл хийлээ гэж харсан. АН бол засаг барьж чаддаггүй, хүний нөөц боловсон хүчний чадавхигүй гэж хэллээ. Тэгж ярьвал гээнэдээ ч бий гоонодоо ч бий гэж ярина.

МАН тийм боловсон хүчний чадавхитай нам мөн үү гээд ярьвал их зүйл гарна. Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн туршид Ардын нам зөв удирдсан бол өнөөдрийн энэ хямралтай нөхцөл байдал үүсэхгүй. Энэ бүх хямрал АН-ынхан засаг барихад гараад ирсэн юм биш. Сүүлийн 10 жилийн хугацааг энэ асуудалтай холбож ярих ёстой. Оюутолгой, Тавантолгой чинь хоёр ч Засгийн газар дамжсан маргаан. Хэт туйлширсан байдлаар байр сууриа илэрхийлэх, тэр тусмаа Засгийн газрын гишүүд ингэж ярих нь зохисгүй.

-Ярилцлагаа энд хүргээд өндөрлөе. Тун удахгүй Монгол түмний уламжлалт сар шинийн баяр, мөн Казах түмний Наурызын баяр болох гэж байна. Ярилцлагын төгсгөлийн орон зайг танд үлдээе?

Тун удахгүй “Хонь” жил гарах гэж байна. Хонь монголчуудын хувьд их ээлтэй, буянтай амьтан. Амьжиргааны, хүнсний гол эх сурвалж болдог их буянтай мал. Тийм учраас хонь жил Монголын нийт ард түмэнд ач буянаа хайрласан жил байх болтугай гэж хүсэн ерөөе. Түүнчлэн, өлгийчүүддээ элгээрээ энх амгалан, төрлөөрөө төвшин амгалан байж, сар шинэдээ сайхан шинэлээрэй хэмээн мэндчилгээ дэвшүүлье.

А.Бакей: Би “Алтангадас”-т өргүй хүн