Өдрийн сонин, О.Ариунцэцэг

УИХ-ын гишүүн Д.Тогтохсүрэнтэй ярилцлаа.

-Эрх баригчид сонгуулийн тогтолцоог 50:26 байхаар ярьж байна. Гэсэн ч жагсаалтыг эсэргүүцэж байгаа гишүүд их байна. Хувь гишүүний хувьд та ямар саналтай байна вэ?

-Сонгуулийн тухай хуулийн ажлын хэсэг нийт есөн гишүүний бүрэлдэхүүнтэй гарч ажиллалаа. УИХ-д суудалтай АН, МАХН, ШИНЭ намын төлөөллүүд орж ажилласан. Одоогоор судлах, хууль дээрээ ажиллах байдалтай байна. Сонгуулийн системийн тухайд 50:26 байхаар өргөн баригдсан. Ирэх долоо хоногоос энэ асуудлыг эцэслэн ярих болов уу гэж бодож байна. Манай бүлгийн гишүүдээс өргөн барьж буй систем дээр санал зөрөлдөж буй гишүүд ч байгаа. Дэмжиж буй гишүүд ч бий. Тийм учраас энэ асуудал өргөн дэлгэр яригдах болов уу.

Сонгуулийн жижиг мажораторын давуу тал бий. Сонгогчид өөрсдөө гишүүнээ шууд сонгох, гишүүд нь тойрогтоо, сонгогчидтойгоо ойр ажиллах, тэдний саналыг төрийн бодлогод тусгах, улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтыг тойрогтой хуваарилж, ажил хэрэг болгох зэрэг эерэг талууд бий. Нөгөө талаар улс орны хэмжээнд төвлөрч, бодлогын хүрээнд шийдвэрлэх шаардлагатай олон асуудал байна. Тэр утгаараа зарим улстөрчид сонгуулийнхаа системийг том болгож, улсын хэмжээний томоохон асуудлуудад хүч, анхаарал, бодлого төвлөрүүлэх хэрэгтэй байна гэж үзсэн. Энэ агуулгаар нь хандаж жижиг болоод улс орны хэмжээний сонгуулийн системийг хамтад нь оруулахаар 50:26-г өргөн барьсан.

-Эрх баригч намын өндөр албан тушаалтнууд болоод УИХ-д олон удаа сонгогдсон хүмүүс дахин сонгогдохын тулд л 50:26 гэх хувилбарыг гаргаж ирээд байгаа юм биш үү?

-Эцсийн эцэст дахин сонгогдох эсэхийг иргэд л шийднэ. 26 хүн улсын хэмжээнд нэг тойрог юм. Яахав танигдсан хүмүүс ороод ирчих нь гэдэг агуулгаар нь ойлгохыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ нөгөө талаасаа олон жил болснуудаас нь уйдчихсан хүмүүс нь зөндөө байна шүү дээ. Тийм учраас энэ асуудлыг аль аль талаас нь харах ёстой гэж бодож байна.

-26 гишүүнийг хувь тэнцүүлсэн байдлаар гаргаж ирэх нь шударга бус гэдгийг зарим улстөрчид хэлж байна. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Хуулийн 75 дугаар зүйл дээр сонгуулийн дүнг гаргахтай холбоотой асуудал байгаа юм. Ялангуяа 26 хүний дүнг хувь тэнцүүлсэн хэлбэрээр гаргах юм. Үүнийг Үндсэн хуультай нийцэхгүй байна гэж ярьдаг хүмүүс ч бий. Тиймээс үүнд анхаарлаа хандуулж, бодож үзэх хэрэгтэй. Бид энэ системээр явуулж үзээгүй учраас олон талаас нь л сайн ярих ёстой.

-Эмэгтэйчүүд болоод залуу үеийн төлөөлөл УИХ-д ороход улам хүндрэлтэй болж байгаа хэрэг биш үү?

-Нийгэмд эмэгтэйчүүд, залуучуудыг дэмждэг хандлага бий болчихсон шүү дээ. Тухайн улс төрийн нам жагсаалт дээрээ нийгмийн төлөөлөл болсон хүмүүсээ оруулж л таарна. Боловсрол, эрүүл мэндийн ч гэдэг юм уу сайн төлөөллүүдээ оруулах л байх гэж бодож байгаа.

-Эрх баригчид Сонгуулийн тухай хуулийг өөрчлөх бүртээ өөрт ашигтай гэх хувилбарыг санал болгодог. Энэ удаад ч тэр жишиг өөрчлөгдөөгүй байх. Сонгуулийн тухай хуулийн өөрчлөлт МАН-д дахин гарч ирэх боломжийг нэмэгдүүлэх үү?

-Бид дахиж гарч ирнэ, ирэхгүй гэдэг агуулгаар нь Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж байгаа юм байхгүй. Өмнөх сонгуулийн хуулиудад байсан алдаа гажуудлыг засах нь л чухал байгаа юм. Тэр агуулгаар нь Сонгуулийн хуульд өөрчлөлтүүд хийгдэж байгаа. Сонгуулийн нэг хууль байсныг гурван салангид хууль болгон гаргана. Хариуцлагагүй байдлуудыг бий болгож байсан заалтуудыг хассан. Тиймдээ ч энэ хуулийг сонгогч саналаа өгөхөд ойлгомжтой энгийн, хариуцлага өндөртэй болгож оруулж байгаа.

-Орон нутгийн болоод Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг салгасан. Тэдгээрт ямар тодорхой өөрчлөлтүүд орж байгаа вэ?

-Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийг аравдугаар сард хийнэ. Ерөнхийлөгчийн сонгууль өөрөө хуулийн хугацаатай байдаг. Ерөнхий процессийн асуудлууд нь ижил.

-Сонгуулийн хуулиар сонгуулийн сурталчилгаан дээр сэтгэгдэл үлдээх боломжгүй болж байгаа хэрэг үү?

-Нэгдүгээрт, цахимаар суртачилгаа хийж болно. Гэхдээ тэр сурталчилгаа тодорхой нэр хаягтай л байх ёстой. Сонгуулийн сурталчилгаа явуулах вебсайт, цахим хаягуудыг сонгуулийн байгууллагад бүртгүүлнэ. Түүгээрээ л дамжуулж сонгуулийн сурталчилгаа явуулах юм. Өргөн барьсан хуульд сонгуулийн сурталчилгаатай холбоотой цахим мэдээлэл дээр сэтгэгдэл бичихгүй гэж заасан.

-Сэтгэгдэл бичүүлэхгүй байх тохиргоог хийнэ гэсэн үг үү. Ямар байдлаар хязгаарлах юм бэ?

-Технологийн асуудлуудыг нь мэдэхгүй байна. Түүнд Харилцаа холбооны зөвлөлийнхөн хариу өгөх ёстой.

-Ял эдэлсэн хүн УИХ-д нэр дэвшиж болохооргүй заалт Сонгуулийн тухай хуульд орж байгаа юм уу?

-Сонгуулийн тухай хуульд Эрүүгийн хариуцлага хүлээж байгаа хүн нэр дэвшвэл хасна гэх заалт орсон.

-Эрүүгийн хариуцлага хүлээж байгаа хүн гэдгийг тодруулаач?

-Зарим нь хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын шатанд явж байгаа хүмүүсийг нэр дэвшүүлж болохгүй нь гэж яриад байгаа юм. Магадгүй гэрч, сэжигтнээр ч юм уу шалгагдаж байхыг үгүйсгэхгүй шүү дээ гэж байна. Үндсэн хуульд гэм буруутай нь шүүхийн шийдвэрээр тогтоогдсон хүнийг гэмт хэрэгтэн гэж үзнэ хэмээн заасан байдаг. Өмнөх шатанд нь гэмт хэрэгтэн гэж үзэхгүй. Сонгуулийн хуульд орсон заалт бол үүнийг л хэлж байгаа. Хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын шатанд явж байгаа тохиолдолд сонгуульд нэр дэвших нь нээлттэй. Гагцхүү шүүхийн шийдвэрээр гэм буруутай нь тогтоогдсон хүн л нэр дэвшихгүй. Хорих ялаас өөр төрлийн ял эдэлж байгаа хүмүүс байдаг. Тэднийг хэлж байгаа юм. Тухайлбал, тэнсэн харгалзах ял эдэлж байгаа, шүүхээр торгуулийн ял авчихсан хүмүүс хамаарна. Хүнд хөнгөн гэмтэл учруулаад торгуулийн ял авсан ч гэдэг юм уу. Дээрээс нь төрийн алба эрхлэх хугацаагаа түр хугацаагаар хязгаарлуулчихсан хүн нэр дэвшиж болохгүй. Түүний хувьд эрүүгийн хариуцлага хүлээж байна гэсэн үг шүү дээ.

-МАН-ын бүлэг Ерөнхийлөгчийн 2020 оны төсөвтэй холбогдуулж тавьсан хоригийг хэсэгчлэн хүлээж авсан. Холбогдох хуулиудад өөрчлөлт орж таарах байх. Гарах үр дагаврыг хэрхэн тооцож байна вэ?

-Засгийн газар 2017 онд ОУВС-тай хамтарч өргөтгөлийн санхүүжилтийн хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн. Хөтөлбөрт зааснаар Нийгмийн даатгалын хувь хэмжээг таван хувь нэмэгдүүлэх тухай зааж, энэ дагуу өнгөрсөн хоёр жилд гурван хувиар нэмсэн. Улмаар 2020 онд хоёр хувь нэмэгдүүлэхээр заасан. Засгийн газар 2020 оны төсвийн төслийг боловсруулахдаа хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулийнхаа хүрээнд л төсвийн хуулиа боловсруулсан. Үүнд Ерөнхийлөгч хориг тавьсан. МАН-ын бүлгийн зүгээс НДШ-ийг хоёр хувиар нэмэгдүүлэх нь ажил олгогч, хөдөлмөр эрхлэгчдэд дарамт учруулж байна гэж үзсэн. Тиймээс НДШ-ийг хоёр хувиар нэмэгдүүлсэн Нийгмийн даатгалын сангийн төсвийн хуулиа эргэж харахаар боллоо. Хоригийг хүлээж авснаар хоёр асуудал үүснэ. Нэгдүгээрт, НДШ-ийн хоёр хувийн үйлчлэлийг хойшлуулах, цуцлах, хувь хэмжээг нь багасгах зэрэг хувилбаруудыг ярилцана. Хоёрдугаарт, НДШ-ийг хоёр хувиар нэмэгдүүлэх хүрээнд Нийгмийн даатгалын сангийн орлогод туссан 174.6 тэрбум төгрөгийг яаж олох вэ гэдгээ ярих юм. Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд үүнийг олох боломж бий гэдгийг хэлж байсан.

-Татвар, шимтгэл нэмж таарах уу. Эсвэл “Капитал”-аас НДС-гийн мөнгийг авах уу?

-Татвар нэмэхгүй. Нийгмийн даатгалд даатгуулагчдынхаа хүрээ хязгаарыг нэмэх, өмнөх өр авлагыг барагдуулах зэрэг өөр олон төрлийн эх үүсвэр байна. Тэр хүрээнд 174.6 тэрбум төгрөгөө бүрдүүлэх боломж бий. Түүнийг нь бид хуулиараа зааж өгөх ёстой. Хоригийг хүлээж авсных нь дараа Нийгмийн даатгалын сангийн хууль, Нийгмийн даатгалын сангийн төсвийн хуульд тус тус өөрчлөлт оруулна. Ямартаа ч энэ ондоо багтаан Нийгмийн даатгалын сангийн төсвийн хуулийг батална. Тэгэхгүй бол ирэх оноос эхлээд тэтгэвэр нэмэгдээд эхэлнэ шүү дээ.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд цөөнгүй органик хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага үүссэн. Тэдгээрт хэзээ өөрчлөлт хийх вэ. Цаг хугацааны хувьд хэрхэн төлөвлөж байгаа бол?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд 30 гаруй хуульд өөрчлөлт орно гэж үзэж байгаа. Ойрын үед УИХ Үндсэн хуулийг хэрэгжүүлэх хуулиудын жагсаалтыг гаргана. Бид дотроо хуваагдаад ажиллаж байна. Миний хувьд л гэхэд Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлагын тухай хууль дээр ажиллаж байна. Чадвал энэ намрын чуулгандаа багтаагаад Үндсэн хуульд нийцүүлээд өргөн барьчих санаатай байгаа. Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлагын тухай хуулийг дагаад Хот тосгоны хууль, Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиуд өргөн баригдаж, багцаар хэлэлцэгдэх ёстой. Хэлэлцсэнийх нь дараа Засгийн газар улсын болон орон нутгийн чанартай ямар хотууд байх, түүний статус ямар байж, засаг захиргааны ямар чиг үүрэг эдлэх ёстой вэ гэдгийг оруулж ирэх учиртай юм. Хамгийн том асуудал нь энэ байгаа. Шүүхийн чиглэлээр хууль эрх зүйн шинэчлэлийн асуудлууд ч бий. Парламентын хуулиуд ч орж ирнэ. УИХ-ын чуулганы хуралдааны Дэгийн тухай хууль зэрэг хуулиуд байгаа. Эдгээр дээр гишүүдийн ажлын хэсэг чиглэл чиглэлээрээ ажиллаж байна.

-Үндсэн хуулийг хэрэгжүүлэх хуулиудыг энэ хаврын чуулгандаа багтааж батлах уу?

-Заавал энэ удаагийн парламент бүгдийг нь батална гэж байхгүй. Бид хуулийн төслийг нь боловсруулаад бэлэн болгоод чадвал өргөн барина. Дараагийн парламент Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийнхөө чиг хүрээнд батална. Бид зарим нэг хуулийг нь хэлэлцээд баталчих юмсан гэсэн бодолтой байгаа.