Ардчилсан намын дарга, УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Ардчилсан хувьсгалын 30 жилийн ой энэ онд болж өндөрлөж байна. Эндээс ярилцлагаа эхэлье...

-НҮБ-аас тунхагласан Хүний эрхийн өдрийг сонгон, өвлийн хүйтэн жаврыг эс хайхран, шударга ёс, тэгш эрхийн төлөө анхны цуглаанаа хийж байсан залуус, энэ үйл явцыг дэмжсэн Монголын ард түмэнтэйгээ хамт амаргүй тэмцлийг эхлүүлсэн нь түүхэн, үнэн. 30 жилийн ойгоороо энэ үнэт зүйлээ цаашид хэрхэн хамгаалах, хөгжүүлэх 30 жилийн ардчиллын замнал, алдаа оноогоо шүүн тунгаалаа.

-Ардчилсан хувьсгалын 30 жилийн ойн хүрээнд ямар ажлууд хийгдсэн бэ?

-Өнгөрөгч оноос эхлээд л Ардчилсан нам олон арга хэмжээг зохион байгуулсан. Онцлох нь ардчилсан хувьсгалын түүхийг бодит болгох зорилгоор баримтат кино, ном бүтээсэн. зорилтууд амжилттай хэрэгжлээ. Ардчиллын түүхээр ном бүтээж байсан тохиолдол бараг байдаггүй юм байна лээ. хувьсгалын тухай таван боть номоо гаргалаа. Гурван бүлэг баримтат кино хийлээ. Ирэх онд уран сайхны кино гаргахаар төлөвлөж байна. энэ мэтчилэн олон ажлууд хийж хэрэгжүүллээ.

-Та өнөөгийн ардчиллыг хэрхэн хардаг вэ?

-Ардчилал бол Монгол Улсын тусгаар тогтнолын баталгаа юм. Сүүлийн үед хүн бүр тусгаар тогтнолоороо бахархан омогшдог хэрнээ тусгаар тогтнолынхоо амин сүнс болсон эрх чөлөө, ардчиллын үнэт зүйлийг үл ойшоон, үгүйсгэх хандлагатай болж байгаа нь маш аюултай. 1989 оны хувьсгал ч тэр, 30 жилийн турш үргэлжилж буй үйл явц ч тэр зөвхөн Ардчилсан намын үйл хэрэг байгаагүй. Энэ бол Монголын нийт ард түмний үйл хэрэг, ололт амжилт байсан юм.

-Өмнөх ардчиллын 30 жилээ бид шүүн тунгаалаа. Дараагийн 30 жилээс бид юуг хүлээх ёстой юм бэ?

-Монгол Улсын хөгжил цэцэглэлт эрчимжиж, дэлхийд өрсөлдөх үзүүлэлтүүдээ сайжруулж, зорилготой монгол хүн мөрөөдөлдөө хүрэх 30 жилийн алсын замыг бид харах ёстой. 30 жилийн дотор бид юунд хүрч чаддагаа, бидэнд ямар боломж байгаагаа харсан болохоор одоо дараагийн 30 жилээ бид өөдрөгөөр гэрэл гэгээтэй сайн сайхнаар төсөөлж түүндээ хүрэх зорилго тавин ажиллах ёстой.

-Өнгөрсөн долоо хоногт УиХ-ын сонгуулийн тухай хуулийг баталлаа. Бид дөрвөн жил тутам сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчилдөг уламжлалтай болж гэхэд хилсдэхгүй байх. Сонгуулийн хууль емнөхөөсөө сайжирсан уу?

-Өмнөх хуулиасаа нэг шат ч болов ахисан хууль боллоо. Хуучин 76 жижиг мажоритар тогтолцоогоор сонгууль явахад учир дутагдалтай зүйлүүд маш их байсан. Учир дутагдалтай байсан болоод ч тэр үү, тэр тогтолцоогоор сонгогдож, байгуулагдсан төрийн үйл ажиллагаанд явцын дунд маш олон алдаа гарч байлаа. Бид ч харсан.

-Тухайлбал, хуучин тогтолцоогоор байгуулагдсан парламент ямар алдаа гаргаж байсан юм бэ?

-Сүүлийн дөрвөн жилийн төсвийн хуваарилалтын нөхцөл байдлыг аваад үзье л дээ. 76 жижиг тойрогтой учраас эдгээр тойрог руугаа төсвийг 76 хувааж, хуваарилдаг. Хэн илүү улс төрийн нөлөөтэй, хэн илүү эрх мэдэлтэй нь өөрийн тойрог руу илүү төсөв хуваарилуулдаг ийм байдал үүсч бий болсон. Энэ дунд хамгийн аюултай нь улс орны хөгжлийн томоохон хөтөлбөр, бодлогуудад зориулагдах ёстой хөрөнгө нь тэндээ хуваарилагдахгүйгээс тэр бодлого нь алдагддаг байсан юм. Ингэснээрээ төсөв үр ашиггүй, жалга довны зүйлст зарцуулагддаг. Тухайлбал, багийн байр, сумын соёлын төв гэх мэт үр ашиггүй зүйлд зарцуулагдаад явчихдаг талтай.

-Тойргоо услах гэдэг зүйл тогтчихсон шүү дээ. Илүү томоор харах хэрэгтэй байх...

-Энэ батлагдаж буй сонгуулийн хууль илүү томоор харах боломжийг хангасан хууль болсон гэж харж байгаа. Ядаж нийслэл, дүүрэг, аймгийн хэмжээнд нийгэм, эдийн засгаа бүхэлд нь харах хэрэгтэй шүү дээ.

-Танай намын зүгээс Сонгуулийн хуульд ямар санал оруулсан бэ?

-Манай нам 50:26 гэх хувилбарыг оруулж ирсэн. 26 нь пропорционал буюу хувь тэнцүүлсэн хэлбэрээр нийтлэг улс орны эрх ашгийг илэрхийлдэг. 50 нь жижиг мажоритар буюу орон нутгийн эрх ашгийг төлөөлдөг холимог тогтолцоо. Уг нь бидний оруулсан энэ санал зөв байсан юм. Гэвч энэ тогтолцоо маань яваагүй. Тэгээд одоо томсгосон мажоритар буюу олон мандаттай нэг том тойрог байх тогтолцоо руу орж байна.

-Томсгосон мажоритараар явахаар нэг тойрог дээр намын гишүүд давхцах уу?

-Тийм зүйл байхгүй шүү дээ. Мандатын тоогоор иргэд саналаа өгнө. Хэн хамгийн олон санал авсан нь сонгогдоно. Намын гишүүд хоорондоо өрсөлдөж, нэг нэгнээ үгүйсгэдэг систем гэж судлаачид яриад байгаа шүү дээ... Энэ бол тухайн намын доторх сахилга, хариуцлага, үзэл баримтлал, онол, тухайн намын дотоод эв нэгдлийн л асуудал.

-Сонгуулийн үеэр цахим орчинд хязгаарлалт хийхээр болсон уу, хуулиараа?

-Яг цахим орчинд хязгаарлалт хийх заалт ороогүй. Яахав хязгаарлалт тавих ёстой. Хяналтгүй юм гэдэг замбараагүй юмыг л хэлнэ шүү дээ. Цахим орчинд тодорхой хэмжээний хяналт байх ёстой. Албан ёсны бүртгэлтэй сайт, хаяг, аккаунтуудаас сурталчилгаа явуулахыг хориглохгүй. Эзэнгүй хаягуудаас хүнийг гүтгэх, хэлмэгдүүлэх, худал мэдээлэл нийгэмд цацах гэх мэт иймэрхүү байдлыг зөвшөөрч болохгүй шүү дээ.

-Авлига, албан тушаалын хэргээр ял эдэлж байсан хүмүүсийг сонгуульд нэр дэвшүүлэхгүй байх тухай хуулийн заалт орлоо. Танай нам ямар байр суурьтай байсан бэ?

-Манай намын үзэл баримтлалын гол үнэт зүйл бол хувь хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн, хуулийн засаглалыг дээдэлсэн үзэл баримтлалтай шүү дээ. Тэгэхээр өнөөдөр хүний эрхийг дордуулсан ямар нэг оролдлогыг бид хэзээ ч дэмжихгүй. Алдаа, оноогүй хүн гэж байхгүй. Тухайн хүн өөрийн амьдралдаа алдаад, алдаандаа таарсан ял шийтгэлээ эдлээд, хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дуусаад иргэнийхээ эрхийг бүрэн эдлэх хэмжээнд хүрчихсэн хүнийг урьд өмнө нь чи ингэж байсан гэдэг байдлаар насан туршид нь яллах тогтоолын заалт орж байгаа нь Үндсэн хууль зөрчсөн асуудал.

-Яагаад вэ?

-Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлт байдаг шүү дээ. Тодруулбал, 2008 онд Цэц энэ асуудлыг Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзсэн. Тухайн үед яг ийм заалт орж ирээд Цэц хүчингүй болгож байсан юм билээ. Өнөөдөр энэ заалт сонгуулийн хуулинд Үндсэн хууль зөрчсөн болоод орчихлоо. Бодвол Үндсэн хууль дээр л асуудал яригдах байх. Манай нам бол хүний эрхийг дордуулсан аливаа үйлдлийн эсрэг зогсоно. Хэн нэгэн хүнд зориулсан эсэх гэдэг утгаараа биш. Хүний эрхийг дордуулсан аливаа үйлдлийг бид хэрхэвч зөвшөөрч болохгүй.

Коммунизмын үед ашигладаг коммунистуудын л шилдэг арга шүү дээ. Хэн нэгнийг гүтгэдэг, харлуулдаг, тэгээд хэдэн үеэр нь хэлмэгдүүлдэг. Эсэргүүний хүүхэд учраас сургуульд оруулж болохгүй, албан тушаал дэвшүүлж болохгүй гэдэг ч юм уу, ийм хэлмэгдүүлэлт цаашид битгий гараасай. Ийм үеийн бас нэгэн суурь тавигдчих вий дээ гэж болгоомжилж байна.

-Эмэгтэй гишүүдийн квотыг нэмэгдүүлэх асуудал уначихлаа. Ер нь энэ асуудал дээр танай намын байр суурь ямар байв?

-Манайх дэмжсэн байр суурийг илэрхийлсэн. Ардчилсан намын зөвлөл хуралдаад эмэгтэй гишүүдийн оруулсан саналыг дэмжье гэдэг дээр санал нэгдээд нэгдсэн саналаа өгсөн. Манай намын үндсэн дүрмэнд ч гэсэн эмэгтэйчүүд бүх шатны сонгуульд дэмжих бодлогоор эмэгтэйчүүдийн квотыг тогтоож өгсөн. Тиймээс бид эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжсэн улс төрийн нам. Энэ саналыг зөвлөлөөрөө дэмжсэн ч харамсалтай нь олонх болж чадсангүй.

-Хар машин ер нь хоцрогдсон технологи уу?

-Үгүй. Дэлхийн маш олон улс оронд үүнийг хэрэглэдэг. Өнгөрсөн 2016 оны сонгуульд хэдийгээр манай нам ялагдсан ч гэсэн бид энэ дээр гомдол гаргаагүй шүү дээ. Тухайн үед тооллогын машинаар тоолсон саналыг давхар хэсэг бүлэг хүмүүс гараар тоолсон. Тэр ажиллагаа энэ удаа бас давхар явагдана. Яагаад гэвэл хяналтын тооллого гараар хийгдэнэ. Энэ дээр нам болоод иргэдийн оролцоог нээлттэй байлгах ёстой.

-2020 оны сонгуульд Ардчилсан нам ямар бодлого баримталж оролцох вэ?

-Бид сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулж байгаа. Он гараад хуулийн хугацаандаа багтаан мөрийн хөтөлбөрөө дэвшүүлэх болно. Сонгуулийн дөрвөн жилд хийх ажлаас гадна дараагийн 30 жил буюу ардчиллын 30 жилийг илүү өөдрөгөөр харж байгаа. 2050 он гэхэд Монгол Улс хөгжлийн ямар түвшинд хүрэх вэ, бид ямар ирээдүйг бүтээж чадах юм бэ гэдэгт гол анхаарлаа хандуулж байна.

-Эрх баригч намд Ардчилсан нам ямар дүгнэлтийг өгч байгаа вэ?

-Үнэлэлт, дүгнэлтийг би биш ард түмэн өгнө. Гэхдээ сөрөг хүчний намын даргын хувьд хэлэхэд одоогийн эрх баригчид тун хангалтгүй ажилласан.

Эх сурвалж: "ӨДРИЙН СОНИН"

Сэтгүүлч: Б.АМАРТҮВШИН