УИХ-ын гишүүн Ж.Энхбаяртай ярилцлаа.

-Ээлжит бус чуулганд өргөн барьсан Алтны худалдаанд ил тод байдлыг бий болгох тухай хуулийг УИХ хэлэлцэж чадалгүй хойшлуулсаар байна. Танай бүлэг энэ төслийг дэмжихгүй байгаа гол шалтгаан юу вэ. Оюутолгойд татварын хөнгөлөлт эдлүүлэхтэй холбоотой юу?

-Энэ хуультай холбоотойгоор Оюутолгойд олон тэрбум ам.долларын хөнгөлөлт нэмж эдлүүлэх асуудал сөхөгдөөд байгаа юм. Оюутолгойн гэрээ угаасаа маргаан дагуулсаар байгаа. Улстөрчид ч гэсэн энэ ордыг улс төр болгож, сүүлийн гурван сонгуульд ашигласан. Тэрнийхээ хүчинд эрх мэдэлд хүрч, өнөөдөр зарим хүн сайд болоод байна. Гэхдээ тэр хүмүүс ярьж байсан зүйлээсээ буцаж, хоёр нүүр гаргаж байгаад л гол асуудал байгаа юм.

Тухайлбал, энэ жилийн төсөвт 500 орчим тэрбум төгрөг Оюутолгойгоос төвлөрүүлэхээр тооцож байсан. Гэвч энийгээ аваагүй. Одоо бүр Алтны худалдаанд ил тод байдлыг бий болгох тухай хуулиар нэмж хөнгөлөлт үзүүлэх гэж байгаа нь туйлын хариуцлагагүй юм даа. Шулуухан хэлэхэд, би энд Уул уурхайн болон Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдыг хэлж байна.

Ер нь бол алт гэдэг зүйл монголчуудыг сүүлийн 20 жилд нэлээд бужигнуулсан. Энэ бужигнааны үр дүнд Монголын нийгэм зөвшилцөлд хүрч чадсан. Үр дүнг нь ч хангалттай амссан. Алт гэдэг ард түмний хэлдгээр ёроолд нь хүрдэггүй зовлон, оройд нь хүрдэггүй жаргал. Энэ үнэн. Алттай холбоотойгоор ямар олон хүний амь үрэгдэв. Ямар их химийн хорт бодистой холбоотой асуудал сөхөгдөв.

Байгаль орчны сүйтгэлийг ярьвал олон их наяд төгрөгөөр хэмжигдэх юм боллоо.

Тодорхой аймгуудад ургийн гажиг, эрүүл мэндийн ямар асуудлууд гарч ирэв. Байгаль орчны сүйтгэлийг ярьвал олон их наяд төгрөгөөр хэмжигдэх юм боллоо. Энэ бүхнийг золиосолсон шалтгаан нь алт гэдэг тэр шар металлыг л авах байсан. Тиймээс энэ дээр нийгмийн зөвшилцөлд хүрсэн. Алтны асуудал цэгцэрч, “Урт нэртэй” хуулийг УИХ баталсан. Ингэснээр голын эхээ, ойн сангаа ухахаа больё гэсэн.

Газар шороогоо, амьдрах орчноо алт гэдэг юмаар солихоо больё гэж Монголын нийгэм зөвшилцөлд хүрсэн. Үнэхээр ч энэ асуудлыг ярьсан хүмүүс бүгд сонгуульд амжилт үзүүлсэн. Харин одоо сонгогчдыг худалдаж болохгүй ш дээ. Хуурч болохгүй. Ярьсан юмныхаа эсрэг байж болохгүй. Би ийм л үгийг АН-ын нөхдүүдэд хэлэх байна.

-Энэ хуулийг эдийн засгийн агуулгаар нь харж болдоггүй юм уу. Алттай улс мөнгөтэй, хүчтэй, валюттай гэж АН-ынхан тайлбарлаад байгаа ш дээ. Яагаад тэр өнцгөөс нь харахгүй байгаа юм бэ. Оюутолгойг нэгэнт л олборлохоос хойш одоо ингэж улстөржүүлэх хэрэг байгаа юм уу?

-Оюутолгойн хувьд байгуулсан гэрээнийхээ л дагуу явах ёстой. Нэмж хөнгөлөлт эдлүүлэх шаардлага байхгүй. Нөгөөтэйгүүр, алтны салбарын үйлдвэрлэл өсөлттэй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, алтны олборлолт эрс нэмэгдэж байгаа шүү дээ. Ийм байсаар байхад дахиад л татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлүүлэх хэрэг байгаа юм уу. Зохистой зүйл биш ш дээ. “Нарантуул” зах дээр лангуу түрээсэлж наймаа хийж байгаа иргэн 10 хувийн татвар төлдөг. Харин алт ухахад 2.5 хувийн татвар төлнө гэдэг л хууль шүү дээ.

Энэ чинь шударга ёс мөн үү. Алт ухдаг нь 2.5 хувь, арилжаа наймаа хийж байгаа нь 10, зүгээр л цалингаа аваад явж байгаа хүн 10 хувь төлж байна. Тэр хүнийг ажилтай болгож байгаа ажил олгогч 18 орчим хувийн татвар төлдөг. Гэтэл яагаад алт ухсан хүнд 2.5-хан хувийн татвар гээд байгаа юм. Нөгөө талаас алтыг ил тод болгоод байхааргүй хамгийн ойлгомжтой бүтээгдэхүүн ш дээ. Алт алга болдоггүй юм. Нэг бол газрын дээр, эсвэл доор байдаг.

-Гэхдээ алтандаа хяналт тавьж чадахгүй, хулгайгаар гадагш алдчихаад байгаа юм биш үү. Ийм байхад ил тод болгохын тулд татварын хөнгөлөлт эдлүүлэх нь зүй ёсны хэрэг юм биш үү?

-Алт ухахдаа Ашигт малтмалын газарт хайгуул хийж нөөцөө батлуулдаг. Зөвшөөрөл авч, лиценз аваад ажилладаг. Тэрийг хэмжиж, шалгах шиг амархан юм байхгүй. Энгийн тоо мэддэг хэн ч хийчих ажил. Нэг метр куб шороон дахь алтны агуулга, тэрийгээ хөрс хуулалт, алтны пластын зузаан, газар дээр нь очоод урт өргөнийг нь хэмжээд л гаргадаг тоо ш дээ. 100 кг алттай орд байхад газрыг нь хэмжээд л 50-ыг нь олборлож, нөгөө 50 нь хаачив гээд асуучихаж болно.

Монголбанкинд очиж уу, хараар худалдаж уу гэдэг нь мэдэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл, эндээс юу ажиглагдаж байна вэ гэхээр Засгийн газар өөрөө ажлаа хийхгүй байна. Салбарын яам мэргэжлийн бус болсонтой, мэргэжлийн бус хүмүүс удирдаж байгаатай энэ бүхэн холбоотой. Уул уурхайн хамгийн энгийн зүйл энэ шүү дээ. Дээр нь манай алтны ордууд ихэнхдээ шороон орд. Шороон орд бол уул уурхайн А үсэг гэсэн үг. Хамгийн энгийн нь.

Тэнд байгаа нөөцийг тогтооход хамгийн амархан. Олборлох ч амархан. Тэгэхээр хянах шиг амархан юм байхгүй. Харамсалтай нь, ийм зүйлээ хийж чадахгүй байна даа, энэ Засгийн газар. Тиймээс би Засгийн газар ажлаа хийх ёстой л гэж хэлье. Хууль хүчний байгууллагууд ажлаа хий.

-68 хувийн татварын хууль гарснаас хойш алтны тушаагдаж байгаа хэмжээ эрс багассан шүү дээ. Хууль хүчний байгууллага тэгэхэд ч хянаж чадахгүй байсан. Одоо ч чадахгүй байгаа юм биш үү. Алттай болъё, хөгжье гэхээр яагаад эсэргүүцээд байгаа юм бэ. Энэ хууль чинь 5-хан жил хэрэгжих хугацаатай юм билээ.

Хамгийн амархан юм бол алтанд хяналт тавих.

-Гол нь төрийн алба нийтдээ мэргэжлийн чадавхиа алдаж, ажлаа хийж чадахгүй байгаагийн шинж. Хамгийн амархан юм бол алтанд хяналт тавих. Яагаад гэвэл, алт алга болдоггүй. Би дээр хэлсэн дээ. Нэг бол газар доор, эсвэл газар дээр л байдаг. Энэ болгонд төр хатуу хяналт тавих учиртай онцгой бараа.

Бид өнөөдөр спиртийн үйлдвэрүүдийг хянадаг. Тоолуур тавиад амархан хяначихдаг. Тэрэнтэй л агаар нэг. Хянахад бүр ч амар. Зугатаад алга болчихгүй байж л байдаг бараа. Ерөөсөө л уул уурхайн компаниуд олборлосон алтаа Монголбанкинд тушаах ёстой. Тэгээд л боллоо. Өөр хуулийн заалт ч хэрэггүй. Өөр тийшээ хараар гаргавал татвараас зайлсхийсэн гэмт хэрэг. Ийм л хоёр замтай.

-Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хуулиар Монголбанкинд заавал тушаах ёстой гэсэн заалт байгаа юу?

-Хангалттай эрх зүйн зохицуулалт бий. Магадгүй энэ хуулийн далбаан дор бичил уурхайн асуудлыг задлах гэж байх шиг байна. Ингэвэл ноцтой асуудал босно шүү. Нинжагийн асуудал бол Монголын нийгэмд маш том хорт үзэгдэл. Асар хүчтэй нийгмийн зохион байгуулалтгүй, дүрэм журамгүй том хэсэг бий болно. Одоо энэ нь намжаад байр байраа олж байх шиг байна.

Үүнийг дахин өдөөж болохгүй. Арай гэж барьж авсан голын эх, ойн сан газраа бид ухаж болохгүй. Зүй нь засаг ажлаа сайн хийх хэрэгтэй. Хөрөнгө оруулалтын орчноо тогтвортой болгох хэрэгтэй. Бизнес дэх төрийн оролцоогоо багасгах хэрэгтэй. Бизнесийг дарамтлахаа болих л хэрэгтэй юм. Бүгдийг хянан, цагдана, хорино, хавчина гэдгээ болих хэрэгтэй. Итгэлээ л сэргээх хэрэгтэй юм даа.

-Итгэлийг сэргээх гээд л Хөрөнгө оруулалтын ч гэдэг юм уу хуулиуд гаргасан биз дээ?

-Гадаад ертөнц Монголын бизнесийн орчинд итгэхээ больсон. Засгийн газар мянга гоё юм яриад итгэхээ больчихсон байхгүй юу. Энэ бол Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл, өрсөлдөх чадвар, хөрөнгө оруулалтын тасралтгүй уналт, Монголын хувьцаануудын уналт, үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн уналтаар ил болсон. Энийг гаднын ертөнц мэдрээд, хөрөнггө оруулагчид гараад явчихсан. Одоо бүр дотоодын хөрөнгө оруулагчдын итгэл алдарч эхэллээ.

Үүн дээр засаг өөрөө өөртөө дүгнэлт хийх хэрэгтэй юм. Тэгж байж хүн хөрөнгө оруулна. Бизнесийн үйл ажиллагаа явагдана. Түүнээс бүгдийг ухаад байж таарахгүй. Өнөөдөр Монголын нийгэм юу болсон гэхээр бүтээгч биш хэрэглэгч ард түмэн болчихлоо. Бүх хэрэглээгээ гаднаас авдаг. Гадаад худалдааны тэнцэл нь олон тэрбум ам.долларын алдагдалтай. Бид бүтээснээсээ ихийг зардаг. Энийгээ хангахын тулд газар дэлхийгээ ухдаг. Дандаа түүхий эд гаргадаг болохоос боловсруулалт хийж чаддаггүй.

Эндээ дүгнэлт хийх ёстой юм. Бид боловсруулалт хийдэг болох хэрэгтэй. 1990 оноос өмнө чаддаг байсан зүйлээ л эхний ээлжинд сэргээе. Шинэ технологи гэж ярихаа больё. Чаддаг байсан зүйлээ л хийе. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдөр бид ухаж л чадаж байна. Энэ бол бүтээсэн баялаг биш. Заяагдмал зүйл. Эцэг өвгөдийн минь амь насаараа үлдээсэн баялгийг л бид ухаж байна.

-Энэ баялгийг маань, тодруулбал Оюутолгойн 1800 тонн алтыг Монголд тушаахгүй аваад гарах боломжийг хуулиараа, тэр хөрөнгө оруулалтын гэрээгээрээ олгочихсон юм биш үү. Алтаа эх орондоо үлдээх гэж энэ төслийг санаачилсан гэж тайлбарлаж байгаа шүү дээ. Алтаа заавал Монголд тушаана гэсэн гэрээний заалт, хуулийн зохицуулалт бий юү?

-Тэгвэл заавал хөнгөлж яах юм.

-Монголбанкинд тушаасан тохиолдолд энэ хөнгөлөлтийг Оюутолгойнхон эдэлнэ. Тушаахгүй бол эдлэхгүй шүү дээ.

-Тэгвэл Монголдоо заавал тушаа гэсэн хууль л гаргая.

-Гэхдээ татварын орчныг нь, хууль эрх зүйн орчныг нь тогтворжуулчихсан байгаа шүү дээ?

-Яагаад нэмж хөнгөлөлт эдлүүлэх гээд байгаа юм бэ гэдэг өөрөө чухал. Алтыг Монголдоо тушаа. Ер нь бол Монголд 1800 тонн алт ч хэрэг байхгүй. Өөрийнхөө валютын нөөцийн хэдэн хувьд алттай байхад хангалттай. Жилдээ 3-5 тонн алт авахад л хангалттай. Алт гэдэг чинь зүгээр л нэг шар металл ш дээ.

Тийм их алтыг бид бариад байх шаардлагагүй юм. Буцаад л тэр алтны оронд мөнгө өгнө шүү дээ. Баахан монгол төгрөгөө хэвлээд өгнө. Ер нь Оюутолгой тэр монгол төгрөгөөр яах юм. Оюутолгойн монгол төгрөгөөр тавьж байгаа цалин хөлс, үйлчилгээний төлбөр нь багцаагаар нэг их наяд төгрөг болж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, нэг их наядтай тэнцэх хэмжээний алт л нийлүүлэхэд болно. Тэрнээс илүүгээр бид яах юм.

-Энэ хуулийг олонхи хүч түрээд баталчихвал бид хэдэн төгрөг алдах гээд байгаа юм бэ?

-Гурван тэрбум ам.доллар. Зөвхөн Оюутолгойгоос л гэхэд шүү дээ.

-Таван жил л хэрэгжинэ биз дээ. Ийм байхад Оюутолгойн олборлолтын бүх цаг хугацаатай харьцуулж тооцож болох уу?

-Маш олон хууралт хийдэг л дээ. Таван жил гэдэг ээлжит хууралт. Энэ нь явсаар 50 жил болно. Яагаад гэвэл, Оюутолгойн гэрээнд сайн хуулийн зохицуулалтыг хадгалж явах зохицуулалт байдаг. Нэг л хөнгөлөлт эдлүүлбэл тэрийгээ гэрээний хугацаанд хадгалж явна гэсэн үг.

Ж.Энхбаяр: Оюутолгойгоос 2.5, “Нарантуул”-ын наймаачнаас 10 хувийн татвар авах нь шударга ёс уу