Монголын Уул уурхайн үндэс­ний ассоциацийн ерөнхий­лөгч Д.Дамбатай ярилцлаа.

-Саяхан болсон "Том төрөөс ухаалаг төр рүү" форумын үеэр Ерөнхийлөгч "Энэ нийгэмд хам­гийн их зовж байгаа хүмүүс бол бизнесийнхэн" гэж хэлсэн.  Уул уурхайнханд илүү хамаатай үг юм болов уу гэсэн бодол төрж байлаа?

-Ийм цаг ирэх болов уу гэж бодож байсан шүү, ашгүй тэр цаг нь  ирчих шиг боллоо.  "Том төрөөс ухаалаг төр рүү" гэсэн Ерөнхийлөгчийн санааг уул уурхайн салбарынхан хоёр гараа өргөн дэмжиж байгаа. Эдийн засагт үзүүлж буй нөлөөг нь харсан ч тэр,  хөрөнгө оруулалт буурлаа, төрийн тийм шийдвэрээс болж том төслүүд зогслоо гэсэн мэдээллүүдийг анзаар­сан ч тэр уул уурхайнхан үнэхээр  дарамтад байгаа том хэсэг.

Монгол Улс зөв зам руугаа  эргэх гээд байгаа юм биш үү гэсэн итгэл төрж байна.  Төрийн тэргүүн нь ингэж үзэж байхад бусад нь эрхбиш  дагах байх гэж найдаж байгаа. Гэхдээ ажиллагаа хэрэгтэй. Социализмаас угшилтай, салдаггүй нэг там байна. Төрд ажил­лаад хэдэн жил болчихсон залуусаас  хүн дарамталж амьдраад сурчихсан улсуудад байдаг авир салж өгөхгүй байна шүү.

-Юм л бол дарамтлах маягаар харьцах гээд байдаг гэж биз­несийнхэн их ярьдаг л даа.  Та жишээ нь хамгийн сүүлд энэ хандлагыг хаана, ямар арга хэм­жээн дээр мэдэрсэн бэ?

-Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлийн сүүлд болсон хурал дээр. Би тэр зөвлөлийн гишүүн  байгаа юм. Тэр хурал дээр "МАК" нүүрснээс бензин гаргах сайхан ТЭЗҮ оруулж ирсэн. Бас "Энержи ресурс" баруун Нарангийнхаа ордын үлдсэн хэсэг дээр нь хайгуулаа дуусгаад ашиглалтын лицензээ авах гэж  ТЭЗҮ боловс­руулаад  орж ирсэн. Энэ хоёр асууд­лыг хэлэлцэх үеэр гэхэд л  хэрэгтэй, хэрэггүй юм яриад, болж л өгвөл буцаачих санаатай үзээд байх жи­шээтэй. Үг үсгийн алдаанаас эхлээд бага сага юм байх.

Хувийн хэвш­лийнхэн мөнгөө гаргаад ийм сайхан юм хийе гээд байхад аахар шаахар шалтаг хайгаад зогсоох хэнд ашиг­тай юм бэ.

Тэрнээс нь өлгөж аваад өөлөөд эхэлж байгаа юм. Мэдэж байгаа мөртлөө  мэдэхгүй байгаа юм шиг мушгиж асуугаад л. Тэгэхээр нь   би тэсэлгүй үг хэлсэн л дээ. "Та нар боль л доо. Төрийн тэргүүнээсээ эхлээд том төрөөс болиод ухаалаг төр рүү шилжье гээд байхад  том, тэнэг төртэйгөө үлдэх гээд зүтгээд байх юм. Хувийн хэвш­лийнхэн мөнгөө гаргаад ийм сайхан юм хийе гээд байхад аахар шаахар шалтаг хайгаад зогсоох хэнд ашиг­тай юм бэ. 

Та нар ийм сайхан залуус, төрд өчнөөн жил ажиллана. Жаахан өөр хандлагатай болохгүй бол хөг­жихөд хэцүү дээ" гэх маягийн юм хэлсэн чинь харин их зөв хүлээж авсан. Ганц Эрдэс баялгийн зөвлөл биш, ер нь иймэрхүү хандлага төрд байгаад л байна.  "Таны шүүмжилсэн юмыг засаад ирлээ" гээд очихоор наад зах нь өдрийн хоолонд даалгах гэж үзнэ. Цаашаа явбал нэлээд юм болдог  байх.

-Ингэхэд Эрдэс баялгийн зөв­лөлд хувийн компанийн  төлөөлөл байдаг уу?

-Хувийн компанийн төлөөлөл огт байхгүй. Төрийн бус байгууллага,  мэргэжлийн холбоодоос бол  бий. Таван хүнээс бусад нь яамны мэр­гэжил­тэн, хэлтсийн дарга, АМГ-ын төлөөлөл гээд дандаа төрийн ажилт­нууд. Ерөөсөө нийт гишүүдийн  20 хувь нь  л төрийн бус төлөөлөл байх.

-Ер нь ТЭЗҮ дээр хүлээж авна, авахгүй гэсэн асуудал байнга гарч байдаг. Зөвлөлийн гишүүдийн хандлагаас гадна төртэй хамаа­тай өөр шалтгаан байна уу?

-Байлгүй яахав. Төртэй холбож ярих олон зүйл бий. Жишээ нь Ашигт малтмалын хуулинд ямар өөрчлөлт орох нь тодорхойгүй, Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлого батлагдаагүй байна. Уг нь 1997 оны Ашигт малтмалын хууль их либериал болсон. Гэтэл  2006 онд өөрчлөхдөө сонин болгочихсон. Дээр нь Цөмийн энергийн гээд нэг хууль гаргачихаж байгаа юм. Энэ хуулиуд нь хоорон­доо авцалдаа муутай. Тэрнээс бо­лоод компаниудын ТЭЗҮ, тусгай зөвшөөрөл зэрэгт  асуудал их гардаг.

-Хуулиуд авцалдаа муутай нь ТЭЗҮ  хүлээж авахад саад болдог гэхээр...?

-Өөр өөр, бие биеэ үгүйсгэсэн заалт их байдаг юм. Компаниудын ТЭЗҮ-ийг хүлээж авахад саад болж байгаа шалтгааны нэг нь энэ. Жишээ нь Ашигт малтмалын тусгай зөв­шөөрөл авах юм бол ТЭЗҮ бүртгэж авна гээд заачихсан. ТЭЗҮ-гээ хүр­гүүлнэ, бүртгэж авна гэсэн зохицуу­лалт хийж өгсөн.

Гэсэн хэр нь баталж байгаа юм шиг асуудалд хандаад байдаг. Төр хариуцлага хүлээх гээд байгаа ч юм шиг.  Уг нь хувийн компанийн юманд төрийн ажилтан хариуцлага хүлээх ямар ч шаардлага байхгүй. Хохирлоо гэхэд мөнгөө гаргаж юм хийсэн улс л хохирно. Ийм юманд зүгээр л нэг улсын үйлдвэрийн газартай харьцдаг аргаараа хандаад байна л даа.

-Төрөөс болоод гацсан, Мон­голд  ашгаа өгөх байсан ч зогссон уул уурхайн том төсөл гэвэл та ямар төслүүдийг онцлох вэ?

-Ашгаа өгөхөөр том ордуудын ТЭЗҮ хүлээгдсэн жишээ гэвэл олон. Уран байна. Стратегид авна гэдэг зарчмаараа бариад саатуулаад байх жишээний. Ураны зарим ордын ТЭЗҮ одоо болтол шийдэгдэхгүй  явж байгаа. Бороогийн алтны уурхайн уусган баяжуулах технологийг гэхэд аль гурван жилийн өмнөөс ярьж батлахгүй явсаар байгаад өнгөрсөн жил л зөвшөөрсөн. Дэлхийн хөгжил­тэй орнуудад хэрэглэдэг технологийг хортой гэж хардаад хоёр жил ав­чихаж байгаа юм.

-Эрдэс баялгийн талаар төрөөс баримтлах бодлогыг УИХ хэлэл­цэж байгаа. Чуулганы хуралдаа­ныг анзаарч байхад  хууль тогтоог­чид эдийн засгийг чирч явах сал­бартаа барих бодлого дээр арай л хайхрамжгүй хандаад байх шиг?

-УИХ үнэн дампуу газар байна лээ. Сууж байгаа гишүүд өөрийнхөө кнопыг дарахаас гадна  хажуу­гийнхаа гишүүний тов­чийг дарчихаж байгаа юм. Чуулганы танхимд сууж байгаа гишүүн хоёроос доошгүй гишүүний өмнөөс санал өгөөд байна шүү дээ.

-Хуулийн төсөл дээр сууж байгаа ажлын хэсэгт төрийн бус­чуудыг төлөөлсөн   хоёр хүний нэг нь та. Ер нь ажлын хэсэг хэр ажиллаж байна вэ?

-Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичиг дээр ажлын хэсэг  маш их ажилласан. Тэр дундаа ажлын хэсгийн ахлагч  С.Одонтуяа гишүүн сэтгэл гаргаж, гайгүйхэн баримт бичиг батлуулчих юмсан гэж цаг наргүй ажиллаж байгаа.

-Тэгвэл  УИХ-ын гишүүд чухал асуудал хэлэлцэж байгаа гэдгээ ойлгоод хандчихад л болох юм байна. Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогын хэ­лэл­цүүлэг дээр гишүүд яг ямар заалтуудад нь  буруу товчлуур дарчихав аа?

Иргэний нийгмийн байгууллагын нөхдийг уул уурхайн эсрэг турхирах заалтыг оруулаад өгчихсөн гэсэн үг.

-Нэг аюултай заалт орж магадгүй байгаа. "Уул уурхайн үйл ажиллагаанаас болж байгаль орчинд учирсан хохирлыг төрийн бус байгуул­лагаас нэхэмжилж улсын болон орон нутгийн төсөвт оруулсан тохиол­долд үнийн дүнгийн тодорхой хувиар тухайн байгууллагыг урамшуулна" гэсэн заалтыг Оюунбаатар гишүүн оруулаад ирж байгаа юм. Иргэний нийгмийн байгууллагын нөхдийг уул уурхайн эсрэг турхирах заалтыг оруулаад   өгчихсөн гэсэн үг. 

Төрийн бус байгууллага ашгийн бус байдаг, гэтэл  энэ заалтаар бол төрийн бус байгууллага мөнгөний төлөө явах болчихож байна. Энэ заалт тавь, тавин хувьтай байгаа. Дэмжигдэж ч магадгүй гэсэн үг. Гэхдээ хоёр дахь хэлэлцүүлгээр дахиж орж ирнэ. Хэрвээ энэ заалтыг тусгачихвал уул уурхайн салбарынхны  ажлыг хийлгэхгүй.  Дурын  нэг хүн төрийн бус байгууллага, иргэний хөдөлгөөн байгуулчихаад уул уурхайнхнаар оролдоод байх нь л дээ. Төрөөс уул уурхайнхныг дарамталлаа гээд мөнгө өгдөггүй байхад ийм байгаа юм чинь мөнгө өгнө гэчихвэл   яах нь тодорхой.   

-Чуулганы хэлэлцүүлгээс ан­заа­рахад лав л гүний усыг уул уурхайд хязгаарлалттай биш, яаж ч ашиглаж болохоор байдал үүс­чихээд байгаа. Өөр ямар аюултай заалтан дээр гишүүд толгой до­хисон бол?

-"Эрдэс баялгийн олборлох бо­ловсруулах үйлдвэрлэлд газрын гүний усыг хэмнэлттэй болон дахин ашиглах орчин үеийн дэвшилтэт технологийг дэмжиж газрын гадар­гын усыг түлхүү ашиглах" гэсэн заалт орсон байсан юм. Харамсалтай нь энэ заалт санал хураалтаар унасан. Тэгэхээр эрдэс баялгийн салбарын бодлогод гүний ус, гадаргын ус гэсэн үг байхгүй болчихож байгаа юм. Гүний ус хэрэглэх боломж  нээлттэй үлдсэн гэсэн үг.

Гишүүдийн унагасан өөр нэг хэрэгтэй заалт бий. "Өөрийн үйлдвэрлэл болон нийтэд зориулж дэд бүтцийг өөрийн хөрөн­гөөр барьж байгуулсан тусгай зөв­шөөрөл эзэмшигчийг татварын бодлогоор дэмжих" гэсэн заалт  унасан. Уурхай суманд сургууль барьж өгөхөд яагаад татварын бод­логоор дэмжиж болохгүй гэж. Уг нь хөдөө орон нутгаа хөгжүүлье, ком­паниудаар сургууль, цэцэрлэг ба­риулъя  гэж бодвол энэ заалт их зүгээр байсан юм.

-Бизнес дэх төрийн оролцоо, дарамтыг багасгах чигийн заал­тууд эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогод хэр туссан бэ?

-Тийм чигийн маш сайн заал­туудыг унагаад байна  л  даа. "Төрийн өмчийн аж ахуйн нэгжийг нээлттэй хувьцаат компани болгож өөрчлөх үйл ажиллагааг үе шаттайгаар хэрэг­жүүлэх, нийтийн өмчтэй болгох" гэсэн заалтыг унагасан. Уг нь энэ заалт орчихвол яваандаа төрийн өмчит аж ахуйн нэгжээс татгалзах бодлого барих байсан юм. Өөр нэг гоё заал­тыг унагасан.

"Төрийн байгууллага хөрөнгө оруулагч, мэргэжлийн хол­боод болон иргэний нийгмийн бай­гууллагын төлөөллийн тэгш байдлыг хангасан бие даасан бодлогын зөвлөл байгуулж, хамтын шийдвэр гаргах тогтолцоонд шилжих" гэсэн заалт унасан. Уг нь энэ баримт бичгийн амин сүнс байхаар өгүүлбэр. Хэн дуртай нь хууль санаачилж оруулж ирээд  энэ салбарыг алаад байдгийг болиулах гэсэн агуулгаар орсон заалт.

Уул уурхайн чигийн ямар ч хууль тогтоомжийг Бодлогын зөвлөл гэдэг юмаар заавал хэлэлцэх ёстой, тэгж байж УИХ, Засгийн газарт оруулъя гэсэн санаа байсан юм. Нэг  чухал заалтыг балай болгоод хая­чихсан. "Төрийн оролцоог бүртгэл, зөвшөөрөл, хяналтын түвшинд ча­давхижуулж ашигт малтмал эрэх, хайх, олборлох үйл ажиллагааг хязгаарлах" гэсэн заалтыг бас уна­гасан. Төрийн оролцоог байлгах сонирхол их байгаагийн л илрэл.

-Төрөөс гэнэт гэнэтхэн хууль, тогтоол гаргаад байсны уршгаар уул уурхайн салбар унасан гээд хэлчихэд хэтрүүлсэн болохгүй. Яг ийм шалтгаанаар хөрөнгөө оруул­сан хүмүүс хохирсон жишээ олон байх шүү?

-Газрын ховор элементийн хай­гуул дээр хөрөнгө оруулагчид өчнөөн мөнгө зарсан. Гэтэл өнгөрсөн есдүгээр сард Уул уурхайн яамнаас долоон ордыг стратегид оруулах санаачилга гаргахдаа  газрын ховор элементийн дөрвөн ордыг оруул­чихсан. Дөрвүүлээ хувийн хэвшлийн эзэмшилд байгаа.

Дорноговийн Хатанбулагт орших Лугийн голын орд  гэхэд л Канадын Рио гэдэг компанийн мэдэлд байдаг. Энэ компани хай­гуулд их мөнгө зарсан. Ашиглахад бэлэн болчихсон шахуу, боломжийн нөөцтэй орд. Гэтэл стратегид оруулах яриа гарснаас хойш үйл ажиллагаа нь таг  зогсчихсон. Мушгиа худгийн орд байна. "Монгол газар"-т лиценз нь бий. Мянганбаяр санаа нь зовчих­сон явж байна лээ. Их мөнгө зарсан болохоор арга ч үгүй байх. Ховдын Халзан бүргэдэйн ордын ажил мөн л зогссон. Монгол компани лицензийг нь эзэмшдэг орд байгаа юм.

-Стратегид уул уурхайн ордуу­даас нэмж оруулна гэсэн төслийг салбарынх нь яамнаас санаачилж өргөн барьснаас хойш  зогссон том төслийн нэг нь "Хөшөөт". Ингэхэд Хөшөөт юу болж байгаа вэ?

-Уурхайгаа ашиглалтад оруула­хаас өмнө замаа тавьж, баяжуулах үйлдвэрээ барьж, ажлаа яг эхлэх гэж байсан төслийг зогсоочихсон л доо. Одоо уурхай нь зогссон, аймгийн төвөө нүүрсээр хангаж чадахаа байчихаад байгаа. Увсын Хотгорын уурхайгаас Ховд аймагт татаж авчрах мөнгийг нь уурхай өгч байна.

Их хэмжээний хөрөнгө оруулаад яахаа мэдэхээ байчихаад байгаа хөрөнгө оруулагчид мөнгөө гаргаад энэ асуудлыг шийдэж байна гээд бод доо. "Мо Эн Ко"-гийн Хонконгийн Хөрөнгийн бирж дээрх хувьцааны  ханш навс унасан.  Төр булаагаад авангуут ингэх нь тодорхой. Страте­гид оруулна гэсэн бүх ордын үйл  ажиллагаа зогсчихоод байна. 

-Стратегид оруулахаар нэр­лэсэн ордуудын хөрөнгө оруу­лагч­даас  "Бороо гоулд" л страте­гид орно гээд байгаа байх аа?

-"Бороо гоулд"-ын хувьд хүсээгүй жирэмслэлт гэдэг шиг юм болоод байгаа. Гачууртын ордоо ашиглах гэхээр урт нэртэй хуульд орчихсон. Урт нэртэй хуулинд нэг  тэнэг заалт бий. "Стратегийн орд энэ хуульд хамаарахгүй" гэсэн заалт. Страте­гийн орд бол ой усанд нөлөөлсөн ч болох нь л дээ. Ийм шалтгаанаар л стратегид сайн дураараа орох гээд байгаа юм.

-Хөрөнгө оруулалт эргээд нэ­мэг­дэхэд хугацаа шаардана гэж яриад байгаа. Таныхаар гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд төр одоо  яах ёстой вэ?

-Яг одоо бол томоохон төсөлтэй компаниуд үйлдвэрлэлээ байгуулах ч юмуу, гадаадын зах зээл дээр IPO хийх асуудал таг зогсоод байна. Гайгүй болоод  гараад ирэхээр  төр нь булааж авах гээд байгаа учраас аргагүй л дээ. Өнөөдрийн тухайд бүх хүн айгаад хөдлөхөө больсон. Хө­рөнгө оруулагчдын хувьд Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс  баримтлах бодлогоо эхлээд батлаг, дараа нь Ашигт малтмалын хуульдаа ямар өөрчлөлт оруулахыг харъя, урт нэртэй хуулиа яах нь вэ, тэгж байж болъё гэж байна. 

-"Том төрөөс ухаалаг төр рүү" форум дээр Ерөнхийлөгчийн хэл­сэн үгийг  бизнесмэнүүд олзуур­хаж хүлээж авсан. Ерөнхийлөг­чийн үгнээс аль хэсэг нь танд илүү таалагдсан бэ?

-Ер нь хэлсэн үг бүр нь таалагд­сан. Тэр дундаа "Төр хувь эзэмших хэрэггүй гэдгийг Оюу толгойн 34 хувь орой руу  ортол ойлгууллаа"  гэсэн үг нь илүү таалагдсан. Үүнээс өөрөөр юу гэж хэлэхэв. Төр хувь эзэмшдэг, стратегийн орд гэдэг нэрээр хувийн хөрөнгийг булааж авдаг юмыг болих цаг болсон. Төрийн тэргүүн тодорхой хуулиуд гаргаж бизнесийнхний санаа оноог сонсъё гэж байгаа.  Уул уурхайнхны хувьд ч санал хэлэх хуулиуд бий.

Шилэн дансны хууль, төрийн аж ахуй үйл ажиллагааны хязгаарлалт дээр саналаа өгнө. Төс­вийн хөрөнгө оруулалтын, Төрийн бараа үйлчилгээ худалдан авалтын тухай хуулиуд дээр ч саналаа хэлэх боломжтой гэж харж байна.Төрийн оролцоог багасгасан, хүнд суртлыг арилгах чигийн хуулиудыг боловс­руулж Ерөнхийлөгчид хандъя гэж бодож байна. Ашигт малтмалын хуулинд байгаа болохгүй заалтууд, төрийн оролцоог багасгахад орол­цох боломжийг бидэнд нээж өглөө гэж олзуурхаж байна.