Монголын бизнесийн зөв­лөлийн ТУЗ-ийн дарга, “Нова­Терра” ХХК захирал, Б.Бямбасайханыг “Ярилцах танхим”-даа урьж ярилцлаа. 

-Бизнес эрхлэгч, биз­нес­мэ­нүүдийн дунд тодор­хой нэгэн дүр төрх, хүн­дэтгэл гэж бий. Энэ дунд сүүлийн үед өөрийн тань нэр орж ирэх болж. Дэлхийн шилдэг бизнесмэн залуучуудын нэг болсон гэдэг мэдээ ч мөн үүний илрэл байх. Иймд өөрөөс тань ярилцлага авах нь уншигчдын хүсэлтэд нийцэх болов уу гэж бодож байна.Тиймээс ярилцлагаа хувь хүнийхээ хувьд өөрий­гөө тодорхойлсон дүг­нэлтээс эхлүүл­бэл сонирхолтой байх болов уу?

-Ямар ч байсан би монгол хүн. Миний гол хүсч байгаа зүйл бол өнөөдөр Монголын эдийн засаг тогтвортой өсөх. Бусад орны хөгжлийг харахад огцом өсөлтийн үеэ давчихсан байна. Европ гэхэд өнгөрсөн зууны үед туулаад дуусчихсан. Тэр үедээ асар их ашигтай ажиллаад өөрсдийн бизнесийн байр сууриа олж, түүнийгээ баталгаажуулж чадсан байдаг. Иймд бид яг энэ эдийн засгийн огцом өсөлтийн үед амьдарч байгаагаараа тун азтай хүмүүс. Биднийг тойроод том зах зээл байна. Бүхэл бүтэн гурван тэрбум хүнтэй зах зээл шүү. Үүнийг бид ашиглах ёстой. Өрсөлдөөний орчин нээлттэй байна. Энэ бол их чухал давуу тал.

-Та аз гэдгийг хэрхэн тодорхойлж байна вэ. Энэ цаг үед амьдарч буй бидний олж шүүрэх ёстой тэр аз нь чухам юу юм бэ?

-Шинэ санаатай байгаад түүнийгээ зорилго болгож, зөв төлөвлөлт хийж хэрэгжүүлж чадвал тухайн хүн амжилттай, азтай, амьдрал нь илүү сайн сайхан болж чадна.

-Харин улс орны хувьд. Нийтлэг азын тухай ойлголт бий юу?

-Улс орон биднээс бүрдэнэ. Монгол хүн нээлттэй боломжтой орчинд амьдарч байгаагаараа бусдаас маш их азтай. Би өмнө нь ихэвчлэн хаалттай улсад ажиллаж байсан. Ардчилсан улс гэдэг хүн бүрт заяадаг зүйл биш. Иймд ардчиллаа үнэлж, хүндэтгэж, өөрсдийн амьдрах зөв замыг сонгох хэрэгтэй.

-Хаалттай улс орон гэдэгт өөрийн тань эрчим хүчний төсөл хэрэгжүүлсэн Казакстан, Киргизстан, Пакистан, Узбекис­тан зэрэг улс орж байгаа байх. Эдгээр улсад манай боломж бололцоотой харьцуулахад биз­нес эрхлэх хэцүү юу?

-Төсөл хэрэгжүүлэх, үйлдвэр барихад хаана ч адилхан. Үр ашигтай гэсэн ганц л зарчим дээр түшиглэдэг. Тухайн бизнест, тухайн эдийн засагт ашигтай л байх ёстой. Ямар салбарт ажиллах нь хамаагүй.Нэгэнт бид дэлхийн зах зээлийн нэг эд эс нь болчихсон учраас тэнд үйлчилдэг тоглоомын дүрмийн дагуу л тоглож сурах хэрэгтэй. Үүнийгээ ухамсарлаад явбал гурван тэрбум хүний зах зээлээс том ашиг хүртэх боломж бидэнд бий.

-Гадаад ертөнц та бүхний “тоглолт”-ыг шууд өөрсдийнхөө бизнесийн хил хязгаарт хүлээж авахад бэлэн байна уу. Өөрөөр хэлбэл, эхлэлийн цэгийг хатгах зөвшөөрөл өгөхдөө хөгжиж эхэлж буй орон гэдгээр нь найр тавих эс бол түдгэлзүүлэх тохиолдол гарах юмуу?

Монгол компаниуд 20 гаруй жилийн бизнесийн туршлагатай

-Монгол байна уу, өөр орны хүн үү гэдгийг харахгүй. Төсөл ашигтай юу гэдэг ганц л зарчим бий. Тэр зарчимд хүрэхийн тулд бид нар өнөөдөр стандартыг мөрдөж, стандартад нийцэж ажиллаж сурах хэрэгтэй. Энэ шаардлага тэдэнд гэхээс илүү бидэнд хэрэгтэй. Тэр стандартыг мөрдөөд сурчихвал бизнесийн хэл нэг л байдаг. Тэр зарчим дэлхийн бизнесийн зах зээл дээр үйлчилдэг.

Би монгол хүн гэдгээрээ байнга бахархдаг. Миний амьдрал бусадтай л адилхан. Хүний хийж буй зүйлийг хийх замаар өөрийн мэргэжил, ур чадвараа ахиулах замаар шат ахих замаар явж ирсэн. Энэ чадвараа улам илүү хөгжүүлэх замаар тэдэнтэй ярилцахыг чухалчлахаас бус зөвхөн “Би монгол хүн” гэсэн бахархлаар ажил бүтнэ гэж байхгүй.

-Таны өнөөдрийн ажиллаж буй гол төсөл тань юу вэ. Гадагшаа гаргах гэж байгааг нь сонирхуулбал?

-Манай компани тодорхой бизнест хөрөнгө оруулах, төсөл боловсруулах шаардлагатай бол санхүүжилтийг нь босгох зорилготой. Эрчим хүч, үйлдвэрлэл, барилгын төслүүд дээр ажиллаж байна. Эхнээс нь хэрэгжүүлэх шатандаа орж байгаа. Ер нь бол Монголд эдийн засгийн өсөлтөө дагаад боломж нэмэгдэх хэрээр олон төсөл боловсруулагдаад явж байна. Үүнийгээ ажил болгож, шат дамжлагаар явах нь чухал. Шат алгасах тухай ойлголт өнөөдрийн өрсөлдөөн дунд бол байхгүй. Өөрөөр хэлбэл “Монгол сайхан”, “Монгол гоё” гэж хэлээд хөрөнгө мөнгө босгоно гэж байхгүй.

-Гэхдээ манайд эдийн засгийн өсөлт бус харин уналтын тухай яриа олонтаа гарах болсон шүү дээ?

-Ашигтай, чанартай бэлдсэн төсөл байвал хөрөнгө оруулалт босгож чадна. Зах зээлийн орчин ярьж гомдоллох нь бидэнд хэрэггүй. Мэдээж бэрхшээлүүд байгаа. Ер нь бэрхшээл байнга л байдаг. Тэр бүхнийг ярих бус хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Гол нь туршлага гэдэг маш чухал. Монгол компаниуд 20 гаруй жилийн бизнесийн туршлагатай. Бид улс төрийн нөхцөл байдалдаа зохицоод хэрхэн үр ашигтай ажиллах вэ гэдэг ерөнхий дүр зургийг дор дороо гаргаад ажиллаж байгаа. Тэр хэрээр тун чамбай компаниуд гарч ирж байна. Миний л бодол шүү. Энэ янзаараа явахад 10 жилийн дараа өрсөлдөөн бидний амьдралыг улам сайхан болгоно.

-Та бидний амьдрал гэдэг тодорхойлолтод хэний амьдралыг хамаатуулж байж. Ингэж асуух шалтгаан нь баян, ядуугийн ялгаа хэрээс хэтэрч, нийгмийн шударга бус хуваарилалт хяналтаас гарсан тухай шүүмжлэл өдрөөс өдөрт эрчимжиж байгаатай холбоотой юм?

-Хөдөлмөрлөж, зүтгэж байгаа нь хүний амьдрал. Яагаад манайд ядуу, баян гэх ойлголт байна гэхээр эрх чөлөө байна гэж бодож байна. Хэн нь илүү хөдөлмөрлөж байна тэр хүн л баян, чинээлэг амьдрах нь тодорхой. Энэ чинь л зах зээлийн хууль шүү дээ.

-Ядуу гэдэг ангилалд хамрагдаж буй хүмүүсийн төлөө та гаргалгааг эрж хайдаг уу?

-Тогтвортой орлоготой ажлын байрыг бий болгох нь чухал. Өөрөөр ямар ч популизм амлалаа гээд бид ядуурлыг давж гарахгүй. Мэдээж аливаа нийгэмд сайн муу зүйл бий. Тодорхой нэг хэсэгт бэрхшээл үүсэх нь тодорхой. Тэр бэрхшээлийн эсрэг хувь хүмүүс бүгд л ажиллах хэрэгтэй.

-Эрчим хүчний төслийг онцгойлон асуухад хэр ирээдүйтэй бизнес вэ?

-Сэргээгдэх эрчим хүчний төсөл, нарны эрчим хүчний чиглэлээр төсөл боловсруулж байна. Монголд анхны нарны цахилгаан станцыг хаана барьж байгуулж болох вэ гээд судалж байна. Нөхцөл байдал нь манайд их сайн. 300 хоног цэлмэг байдаг, нарны илчлэг гэх мэт хүчин зүйл их сайн. Гол нь худалдан авагч нь хэн байх вэ. Төлбөрөө найдвартай төлөх үү гэх зэрэг олон чиглэлээр судалгаа хийж байна.

-“Эрчим хүчээ гадагшаа борлуулна” гэдэг манай улсын хувьд томмөрөөдөл шүү дээ. Найдвар хэр байна?

-Миний мөрөөдөл бол Монгол Улс эрчим хүчний бүс нутгийн гол тоглогч болно гэсэн мөрөөдөл. Боломж бол байгаа. Ерөнхий дүр зургаар нь харахад Хятад, Япон, Өмнөд Солонгос, Энэтхэг гээд зах зээл байна. Харин яг гол худалдан авагч нь хэн байхав. Тийшээгээ яаж хүргэх вэ гэдэг судалгааг л одоо хийж байна. Мөрөөдөл минь зорилго болсон. Тэр зорилгынхоо төлөө гол нь сайн ажиллах л үлдэж байна.

-Үүнд тань төр засгийн дэмжлэг хэрэгтэй юу?

-Дэмжлэг гэхээр одоо ямар дэмжлэгийг хэлэх юм бол доо.

-Бизнес эрхлэгчид бүгд л “Төрөөс дэмжихгүй байна” гэж гомдоллох юм?

Хятад, Япон, Өмнөд Солонгос, Энэтхэг гээд зах зээл байна. Харин яг гол худалдан авагч нь хэн байхав. Тийшээгээ яаж хүргэх вэ гэдэг судалгааг л одоо хийж байна.

-Хүн хүний бодол өөр. Гэхдээ олонх нь “Аль болох биднээс хол бай” гэж л хүсч байгаа. Эрүүл ахуй, аюулгүй байдлынхаа стандартыг тодорхой болго. Өөрөөр битгий оролц л гэж хэлнэ. Хууль дүрмээ тодорхой, тогтвортой болгох хэрэгтэй. Мөнгөний бодлогоо ойгомжтой, тодорхой байлгах. Өөр дэмжлэг хэрэггүй.

Сэтгэл санааны дэмжлэг хэрэгтэй гэлтэй биш дээ. Аливаа нэг бизнесийг хийхэд ойлгомжтой тогтвортой байдал чухал. Бизнесийн менежментэд энэ маш чухал. Энэ тал дээр би дэмжлэг хүснэ. “Ийм дүрэм баталсан. Энэ дүрмийн дагуу тогло” гэвэл болчихно. Түүнээс бус санхүүгийн дэмжлэг хүсэх хэрэггүй. Хүний мөнгийг авсан хүн чинь үгнээс нь зөрөхөд бас хэцүү биз дээ.

-Та бизнесийн стандарт гэж олон удаа хэллээ. Өмнөх ярилцлагууд тань ч энэ үг ихээхэн чухлаар уншигдаж байсан. Таны тэргүүлж буй Монголын бизнесийн зөвлөлийн гишүүн компаниуд өөрийн тань хэлээд байгаа стандартыг хэр мөрдөж ажиллаж чадаж байна вэ. Олон улсын стандартыг мөрдөх чадвар манай бизнес эрхлэгчдэд хангалттай сайн сууж чадсан уу?

-Стандарт гэдгийг хатуу бичиг баримт гэдгээр ойлгохоос илүүтэй хандлага гэдэг талаас нь таньж мэдэх хэрэгтэй. Хол, ойр байгаа хоёр хүнийг хурдан ойлголцуулах хэл нь стандарт. Нөхцөл байдал энэ хэлийг төгс эзэмшихийг шаардаж байгаа учраас Монголын бизнесийн зөвлөлийн 280 компани маш сайн суралцаж байна. Тэр хэлийг сурахгүй бол бид мөнгө олж чадахгүй. Өнөөдөр бид дэлхийн төвшинд харилцаж, бизнес хийж сурч байна.

-280 компани нэгдэж, Монголын бизнесийн зөвлөлийг байгуулснаар бодит үр ашиг нь юу вэ?

-Сайн дураараа нэг өрөөнд цуглаж, бизнесийн орчин, бизнесийн санаагаа ярьж, мэдээллээ солилцож байна. Танилтай хүн талын чинээ гэсэн үг байдаг даа. Шаардлагатай үедээ нэгдэж өөрсдийн дуу хоолойг хүмүүст хүргэдэг. Зорилго нь саналаа нэгтгэж, Монголоо хөрөнгө оруулагчдад ойлгуулахын төлөө нэг сэтгэлтэйгээр ажиллах явдал.

-Өнгөрсөн хугацаанд “Монгол Улс өнөөдрийг хүртэл бодлогоо тодорхойлж чадахгүй байна” гэдэг талаар ихээхэн шүүмж өрнөлөө. Маргааш ч энэ дүгнэлт “устана” гэж байхгүй. Та ч мөн адил энэ шүүмжийг батлах уу. Бизнес эрхлэгч гэдэг утгаараа?

-“Бодлогогүй улс” гэж яг хэлж чадахгүй л дээ. Бид нар яагаад Монголд бизнес хийгээд байна гэхээр хүмүүс нь ухаан сийрэг, ардчилсан, эрх чөлөөтэй гэсэн үзүүлэлтэд тулгуурлаж байгаа юм. Тэгэхээр бидэнд дор бүрнээ л өөрийн гэсэн бодлого бий. Үүнийг үгүйсгэж болохгүй. Урт удаан хугацааны зорилтоо нээлттэй дэлгээд түүндээ хүрэхийн тулд хуулийн дагуу өрсөлддөг байх хэрэгтэй. Үүний хүчин зүйл нь бодлого шүү дээ.

-Улс төрийн бодлого талаас нь?

-Өнөөдрийн улс төрийн хүрээнд савлагаатай байгаа нь үнэн. Гэхдээ бид өөрсдөө ярьж, бодит үр дүнд хүрэх хэрэгтэй. Бид ярьсныхаа хүчинд урт удаан хугацааны стратегитэй болж чадаж байна. Ногоон эдийн засаг гэж зөндөө ярьсан. Үүний хүчинд дэлхий дээр Монгол Улс ганцаарахнаа энэ асуудлыг хариуцсан яамтай боллоо. Эдийн засгийн хөгжлийн форум дээр Эдийн засгийн хөгжлийн яамтай болох хэрэгтэй гэж ярьсан. Мөн л дараа жилээс нь ийм яамтай болсон. Энэ бүх үр дүнгийн төлөө бид нээлттэй ярих л хэрэгтэй.

-Та тэгвэл Эдийн засгийн хөгжлийн яамтай болсонд сэтгэлхангалуун байна уу?

-Ийм институттай болсон нь зөв. Бодлогынхоо хүрээнд ажиллаж байвал сайн. Харин төсөл хэрэгжүүлэгч болоод бизнес хийгээд эхэлбэл буруу.

-“Гудамж” төслийг удирдаж байгаа?

Өрсөлдөөн танаас нэг талдаа сэргэлэн, гүйлгээ ухаантай байхыг хүснэ. Нөгөө талдаа стандартыг хүснэ. Тэгж байж л Монголдоо хөрөнгө оруулалтыг татна.

- “Гудамж” төсөл хэрэгтэй, хэрэггүй гээд л зурагтаар ярьж байна билээ. Надад бол маш хэрэгтэй төсөл. Гудамж төсөл хэрэгжснээр би өнөөдөр 30 минут өдөр болгон хожиж байна. Дэд бүтцийг барьснаар манай өрсөлдөх чадвар сайжирна. Бизнесийн үйл ажиллагааны зардал багасна. Өрсөлдөх чадвараар юун дээр хоцроод байна гээд хэмжихээр дэд бүтэц байдаг. Хоёр урсгалаар явах, дөрвөн урсгалаар явах хоёр чинь харьцуулашгүй өөр үр дүнтэй. Гол нь хувийн хэвшил гүйцэтгэж, тэр хэрээр олон хүн ажилтай орлоготой, цалинтай болж байвал болно.

-Бизнес эрхлэгчдийг “Энэ шуналтай. Энэ муу хүн” гэх мэтээр чичлэхэд та эгдүүцдэг үү?

-Үгүй ээ. Энэ тухай бодож байгаагүй юм байна. Асуухаар тань л бодлоо. Хэн хөдөлмөрлөж чадаж байна тэр хүн л амжилтад хүрнэ биз дээ. Хүн болгон тэрбумтан болж чадахгүй. Гэхдээ тухайн эдийн засагт байгаа бүх хүний амьдрал л сайжирна. Тэгэхээр тэр бүхнийг бодох шаардлага гардаггүй болов уу.

-Бизнес эрхэлдэг хүний сайн үйл, сайхан сэтгэл гэдгийг хэмжих хэмжүүрийг та яаж хардаг вэ. Тусламж үзүүлэх, бусдад хөрөнгө санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх нь хэмжүүр мөн үү?

-Компани хууль дүрмээ сахих л хамгийн зөв арга. Түүнээс цаашаагаа бол өрсөлдөөн байх ёстой. Татвараа үнэн зөв төлөх хэрэгтэй.Мэдээж хүнийхээ хувьд хүнлэг л байгаа. Энэ мөн чанарыг нуух эсвэл дарах ямар ч боломжгүй.

-Сүүлийн үед бизнес эрхлэгчид ханшийн өөрчлөлтөөс үүдэж алдагдал хүлээж, зогсолтод орсон тухайгаа олонтаа ярих болсон. Харин та бэрхшээл гэхээс илүүтэй зохицож ажиллах чадварт суралцах хэрэгтэй гээд байгаа?

-Ханш савлаж байна гэж хүлээгээд байвал бид өөрсдөө л алдагдал хүлээнэ. Ханш өснө гэдэг бүх юм зогссон, унасан гэсэн үг биш. Иймд бид хөрөнгө оруулалтаа хийж, ажиллах л хэрэгтэй. Гарцаа олох хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол бүр их алдагдал хүлээж мэднэ. Энэ чинь өөрөө ирээдүйд илүү их амжилт олох бизнесийн туршлага л болж өгнө гэдгийг ойлгох хэрэгтэй байх.

-Ер нь та капиталист нийгмийн бүтээгдэхүүн мөн үү?

-Мөн.

-Яагаад ингэж асууж байна гэхээр зөвхөн иргэний нийгэм гэхээс илүүтэй бизнес эрхлэгчид л популизм хийхэд гаршиж байгаа учраас энэ бүтцээс хэр хол явахыг тань сонирхож байгаа хэрэг л дээ?

-Хүн итгэл үнэмшилтэй зүйлээ л ярих хэрэгтэй байх. Өрсөлдөөн биднийг тойрч гарахгүй. Монгол хүн олон улсын бизнестэй өрсөлдөж байгаа гэдгээ ойгож байна. Иймд жижиг сажиг зүйлтэй орооцолдох завгүй болчихно байх. Тэр өрсөлдөөн танаас нэг талдаа сэргэлэн, гүйлгээ ухаантай байхыг хүснэ. Нөгөө талдаа стандартыг хүснэ. Тэгж байж л Монголдоо хөрөнгө оруулалтыг татна.

Иймд хариуцлага хэнээс эхлэх вэ гэдгийг бодох ёстой. Хөрөнгө оруулагчид бүгд л Монголыг харж байгаа. Ийм үед амьдарч байж хариуцлагагүй мэдэгдэл хийх замаар алдаа гаргаад байж болохгүй. Дэлхийн аль ч улсаас та биднийг юу хийж байгааг харж болно. Бизнесийн үнэ цэнэ гэдэг хүнтэй холбоотой. Тэгэхээр өөрийгөө илэрхийлэх илэрхийлэл, үнэлэмжээ алдахгүйн тулд хариуцлагатай байх хэрэгтэй.

-Сүүлийн үед “Капитализм бол харгислал. Монголд тохирохгүй нь” гэдэг шүүмжлэл газар авч байна. Энэ талаарх таны бодол?

-Надад яг үнэндээ төрд аль нам гарах нь хамаагүй. Ямар ч байсан хамаагүй. Гол нь амьдрал сайжирч, үр хүүхэд минь сайхан орчинд амьдрах нь л чухал. Түүнийхээ төлөө хөдөлмөрлөж, зорилгоо биелүүлж, ашиг орлого нэмэх нь л хэрэгтэй.

-Ардчиллаас ухрах ухралт байхгүй гэсэн үг үү?

-Бид нэгэнт ардчилал гэдэг уулын оройд гарчихсан. Социализмээс салаад 20 гаруй жил болж байна. Хүн өөрөө сайн хөдөлмөрлөвөл сайхан амьдарна. Дутуу хөдөлмөрлөвөл муу л амьдарна. Нэгэнт хувийн өмч гэдэг зүйлийг мэддэг болж, түүнийгээ үржүүлэхийн төлөө ажиллаж чаддаг болж. Ардчиллаас одоо эдийн засгийн бие даасан байдал хэмээх уул өөд одоо мацаж байна даа.