Барилга, хот байгуулалтын яамны Барилгын хөгжлийн төвийн Орон сууц, нийтийн аж ахуйн хэлтсийн дарга Ө.Цэдэндамбатай ярилцлаа.

- Устай холбоотой олон хууль байдаг ч яагаад усны нэгдсэн бодлого байхгүй байна вэ?

Усны нэгдсэн бодлого гэхээр хүмүүс янз бүрээр ойлгодог. Усны бодлого бүх салбартай уялдаатай гарч ирэх ёстой. Миний хувьд усны нэгдсэн бодлого байгаа гэж үздэг. 2010 онд УИХ-аас 2010 онд “Ус” үндэсний хөтөлбөр, 2011 онд “Хот суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалтын тухай” хуулийн шинэчилсэн найруулга,  2012 онд   байгаль орчны багц хуулийг баталж усны бодлого нь олон тооны хууль, тогтоол, салбаруудын хөтөлбөрт тусгалаа олсон. Өөрөөр хэлбэл усны эрх зүйн орчин бүрдсэн. Урт нэртэй хууль ч усны нэгэн чухал хууль.

- Гэхдээ энэ бодлого маань яагаад гарт баригдаж, нүдэнд үзэгдэхгүй байна вэ?

Устай холбоотой хуулийн хэрэгжилтийг хангана гэдэг бол усны зөв менежментэд тулгуурлана гэсэн үг. Тодруулбал хэрэгжүүлэлт, ашиглалт, хэмнэлт, шинэ техник, технологийн менежмент гээд олон юм бий. Хамгийн гол нь усны талаар баталсан хууль, хөтөлбөрүүд хэрэгжиж байна уу гэдэгт асуудал байна. Ний нуугүй хэлэхэд бүрэн хэрэгжихгүй байна. Тухайлбал хот суурины ус хангамж ариун цэврийн болон хамгаалалтын бүстэй байх ёстой байтал энэ заалт хэрэгжихгүй байна. Бэлээхэн жишээг бид Туул голын хөндийгөөс харж болно. Ариун цэвэр, тусгай хамгаалалтын бүс дотроо олноор барилга барьж бохир усны шугам татаж байна, карьер ухаж байна. Арга ядахдаа ариун цэврийн бүсийн шугамаа дотогш нь зөөж байна. Гэхдээ усны эх үүсвэрийн сав газрын бохирдолт  тэр шугаманд захирагдахгүй шүү дээ.

“Ус” хөтөлбөрийн хүрээнд Усны үндэсний хороо гэж байгуулагдсан. Уг хороог Ерөнхий сайд толгойлдог. Үндсэн бодлогыг хороон дээр зангидаж, салбар дундын усны тулгамдсан асуудлыг зохицуулж байх ёстой. Гэхдээ хороо маань шаардлагатай хэмжээнд ажиллахгүй байна.

- Цаашид үйлдвэрлэлд усыг хэрхэн ашиглах талаар тодорхой чиглэл гарсан уу?

Уул уурхайг хөгжүүлнэ гэж ярихаасаа өмнө түүнд ашиглах усаа яах вэ гэдгээ бодох хэрэгтэй. Говийн бүсэд байдаг жаахан усны нөөцөө хэрхэн ашиглах, усыг дахин ашигладаг, хэмнэдэг ямар технологийг нэвтрүүлэх вэ гэх зэргээр олон асуудлыг эхлээд шийдэх хэрэгтэй. Гэтэл өнөөдөр орон нутагт маш болхи төлөвлөгөө гаргаж байна. Ирээдүйд ухах худгаас ус авч, ирээдүйд барих бохирын цооногт хаягдал усаа юүлнэ гэх мэт. Ямар хэмжээний ус байгаа нь мэдэгдээгүй газарт.

Монголын үйлдвэрлэлийн усны хэрэглээний хэтийн төлөв

Түүнээс гадна усыг эргүүлэн ашиглах, давтан ашиглах нь чухал. Эргүүлэн ашиглана гэдэг бол тухайн бүтээгдэхүүнд ашигласан усаа ижил бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхдээ дахин  ашиглана гэсэн үг. Харин давтан ашиглана гэдэг бол үйлдвэрийн нэг дамжлагад ашигласан усыг дараагийн дамжлагад ашиглана гэсэн үг. Тухайлбал ноосны үйлдвэрт ноосыг бэлэн түүхий эд болгох шатанд угааж цэвэрлэсэн бохирдол багатай усыг анхан шатанд дахин ашиглаж болно.

- Танай байгууллагаас өдий болтол саарал усны стандарт гараагүй байгаан шалтгаан юу вэ?

Саарал усны тодорхойлолтыг Хот суурины ус хангамж, ариутгах татуургын тухай хуульд буруу биччихсэн. Ахуйн хэрэглээнээс гарсан бүх усыг саарал ус гэж хэлэхгүй. Жорлонгийн ус бол саарал ус биш. Зөвхөн ванн, угаалтуураас гарсан усыг саарал ус гэж дэлхийд нэрлэдэг.

Саарал усыг ашиглана гэдэг нэг талаас ус хэмнэж байгаа боловч нөгөө талаас асар их эрсдэл дагуулдаг. Саарал усыг чухам ямар зориулалтаар ашиглах вэ гэдгийг шинжлэх ухааны үндэстэй гаргаж ирэх хэрэгтэй. Саарал усанд өвчин тээгч элдвийн нян, бактерууд байдаг учраас болгоомжгүй ашиглавал хүн өвчилж, агаар бохирдож, ургамал үхэж байгаль орчинд хор учирч мэднэ. Үнэндээ саарал усыг сонгодог утгаар ашигладаг орон тун цөөн.

Монголд саарал усыг ашиглах технологийн нөхцөл бий болоогүй, шинжлэх ухааны судалгаа нь хийгдээгүй байна.

Түүнчлэн бид саарал ус, гүн цэвэрлэсэн ус хоёрыг ялгаж ойлгох ёстой.  Гүн цэвэршүүлсэн ус гэдэг цэвэрлэх байгууламжаас гардаг бөгөөд энэ усыг хаана ашиглаж болох вэ гэдгийг ярьж болно. Хөдөө аж ахуйн зориулалтаар ашиглаж болно. Харамсалтай нь манай цэвэрлэх байгууламжид ийм хүчин чадал алга.

Саарал усны стандартыг гаргахын тулд юун түрүүнд бохирдоод гарч буй усыг олон төрлийн шинжилгээнд оруулах хэрэг гарна. Өнөөдөр хүмүүс юу нь ч мэдэгдэхгүй химийн бодисуудыг ахуйн хэрэглээндээ ашигладаг болсон. Саарал усны шинжилгээ хийдэг шинжлэх ухааны байгууллага алга. Хэдхэн төгрөг өгчихөөд стандарт гарга гэж болохгүй шүү дээ. Яарч гаргавал эцэст нь стандарт гаргасан хүн хамаг бурууг хүлээнэ. Сайн стандарт гарвал боловсруулсан эзэн олон болно.

Нэг үгээр хэлбэл саарал усыг ашиглах технологийн нөхцөл нь бий болоогүй, тэр нөхцлийг бий болгох судалгаа нь хийгдээгүй, судалгаа хийх мөнгө нь байхгүй байна.

Саарал усны асуудал 2012 оноос яригдаж байснаа зогссон. Энэ жилээс дахиад яригдаж эхэллээ. Саарал усны баг гарсан ч чадамж нь хүрэхгүй байна.

- Ер нь усны ямар стандартууд байдаг вэ?

Ундны усны стандарт, ундны усыг шинжилдэг лабораторийн аргачлалын стандарт, нүхэн жорлон, угаадасны нүхний стандарт, гэр хорооллын ус түгээх цэгийн үйлчилгээний стандарт, үйлдвэр, үйлчилгээний газраас ахуйн зориулалтын ямар усыг цэвэрлэх байгууламжид нийлүүлэх тухай стандарт, бага оврын цэвэрлэх байгууламжийн стандарт, цэвэрлэх байгууламжийн байршлийн стандарт гэх мэтчилэн олон стандарт бий.

Говийн бүсийн аймгуудын ашиглах боломжит усны нөөц, км3

Удахгүй хоёр чухал стандарт гарна. Нэгдүгээрт цэвэрлэх байгууламжаас байгальд цэвэршүүлээд хаядаг усны найрлагын стандарт. Өөрөөр хэлбэл байгальд ямар усыг хаяж болох вэ гэсэн үг. Уг стандарт нь одоо цэвэрлэх байгууламжаас гарч буй усны стандартаас зургаа дахин чанга стандарт болно. Хэрэв их хэмжээний бохирдолтой ус байгальд хаявал ус бохирдуулсны төлбөр, нөхөн төлбөр төлнө. Тухайн аж ахуй нэгжийг хаах хүртэл арга хэмжээ авдаг болно.

Хоёрдугаарт үйлдвэр, үйлчилгээний газраас ямар бохирдолтой усыг хотын төв цэвэрлэх байгууламжид хүлээж авах вэ гэдэг стандарт. Уг нь Эрүүл мэнд, Байгаль орчин, ногоон хөгжил, Дэд бүтцийн яамны баталсан журам байдаг ч хэрэгжихгүй байна. Тиймээс уг журмыг стандарт болгож гаргана. Гарах стандарт нь одоо байгаа журмаас хэд дахин хатуу байна. Шаардлагад хүрээгүй бохир ус гаргадаг аж ахуй нэгжүүдэд усаа хотын цэвэрлэх байгууламжид нийлүүлэхүйц хэмжээнд цэвэрлэх чадалтай төхөөрөмжтэй байх шаардлага тавина.

- Цэвэрлэх байгууламжийн ашиглалтын талаар янз янзаар ярьдаг. Та мэргэжлийн хүний хувьд тайлбар өгөхгүй юу?

Өнөөдөр цэвэрлэх байгууламж өдөрт 230 мянган м/куб бохир ус цэвэрлэх хүчин чадалтай. Анх ашиглалтад орохдоо 50 мянган м/куб ус цэвэрлэхээр байгуулагдсан. Дөрвөн удаа хүчин чадлын өргөтгөл хийгдсэн. Анхнаасаа зөвхөн ахуйн хэрэглээний бохир усыг цэвэрлэх зориулалттай баригдсан эд.

Цэвэрлэх байгууламж

Цэвэрлэх байгууламж муу ажилладагт хэд хэдэн бодит шалтгаан байна. Нэгдүгээрт эмх замбараагүй арьс ширний, ноос ноолуурын, машин угаалгын, химийн бохирдолтой ус хаядаг үйлдвэрүүдийн бохир усанд тавьдаг хяналт сул, хорио цээр гэж алга. Гэтэл цэвэрлэх байгууламж маань ийм төрлийн бохир усыг цэвэрлэх зориулалтгүй, технологийн хувьд хүлээж авах боломжгүй байтал цэвэрлэх ёстой л гээд байдаг.

Хүчин чадлын хувьд муулах зүйлгүй. Манайхтай ижилхэн цэвэрлэх байгууламжийг ОХУ, АНУ, Австрали, Турк зэрэг олон улсад ашигладаг. Гэхдээ зөвхөн зориулалтаар нь.  Оросын технологийг олон оронд оврыг нь багасгах, нанотехнологи шингээх замаар төрөлжүүлж ашигладаг.

Цэвэрлэх байгууламжийн ашиглалт хариуцсан байгууллага мэргэжлийн түвшинд ажиллаж чадахгүй байна. Гуравдугаарт хөрөнгө оруулалт хангалтгүй. Шинэчлэх, сайжруулах мөнгө алга. Шинэ цэвэрлэх байгууламж барих талаар ярьж байна. Гэхдээ шинийг барихдаа миний дээр дурдсан асуудлуудыг бодолцож барих хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл бүх төрлийн бохир усыг цэвэрлэж чаддаг байх хэрэгтэй.

- Усны үнийг ямар байдлаар нэмэх нь зүйтэй вэ?

Хэрэв усны үнийг нэмье гэвэл 1-2 жилийн өмнө мэдэгдэх ёстой. Учир нь усны үнэ улсын төсөв, байгууллагуудын төлөвлөгөөнд байдаг. Усны зохицуулах зөвлөл чинь уг ажлыг хийх ёстой байхгүй юу. Ард иргэддээ сайн ойлгуулж, ШӨХТГ-тайгаа хэл амаа олж чадахгүй байна.