Дэлхий дээр 884 сая хүн ундны усгүй байхад Монголчууд газрын гүний цэвэр усаар хоол цайгаа чанахаас гадна машинаа угааж, бохироо зайлж, уул уурхайд тонн тонноор шороо угааж тансагладаг. Гэтэл үнэндээ манай улс цэвэр усны нөөцөөр дэлхийн 145 орноос 121-д ордог. Уcыг ингэж цамаан хэрэглэдэг ард түмэн бараг байхгүй биз.

Газрын гүнээс ирэх гомдол

Манай орны усны нөөцийн 5,6 хувь нь гол мөрний, 82 хувь нуурын, 10,4 хувь нь мөстөл, мөсөн голын ус. Үлдсэн 2-хон хувийг газар доорхи ус эзэлдэг. Гэвч бид энэхүү хоёрхон хувиасаа нийт усныхаа хэрэглээний 80 гаруй хувийг хангадаг. Хэрэв энэ хэвээрээ тансаглаад байвал та бид тарвага болж, Монгол улс цэвэр усны хомсдолтой орны тоонд орно.

Монгол жилд 0,5 км/куб ус хэрэглэдэг. Үүнээс 20-30 орчим хувийг хүн амд, 40-50 хувийг үйлдвэрт, үлдсэнийг мал аж ахуй, усалгаатай газар тариаланд хэрэглэдэг.

Хэдийгээр эдийн засаг хүндрэлтэй байгаа ч уул уурхайн үйлдвэрлэл өргөжих хандлагатай байна.  Үүнийг дагаад үйлдвэр дэх усны хэрэглээ 2-3 дахин нэмэгдэнэ гэсэн урьдчилсан тооцоог усны мэргэжилтнүүд гаргажээ. Гэхдээ уул уурхайг хөгжүүлнэ гэж олон ярьдаг ч усны талаар ярьдаг нь тун цөөн.

Малын тоо 50 саяыг давсан болохоор ус уух нь ч бас ихэссэнэ.

Усалгаатай газар тариалангийн усны хэрэглээг Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн яам 100 мянган га-д хүргэх зорилт тавьсан.

Үүнээс гадна хүн амын усны хэрэглээ тэгш бус. Орон сууцны оршин суугчидтай харьцуулахад гэр хорооллынхон хоёр дахин их үнээр хэд дахин бага ус хэрэглэдэг. НҮБ-ын судалснаар Монголын хүн амын усны хүртээмж 40 хувьтай гарчээ. Үүнийг 60 болгох зорилтыг тавьсан.

Ингээд бодохоор ойрын 10-20 жилд нийт ус хэрэглээ 3-4 дахин, өөрөөр хэлбэл 1,5-5 км куб ус хэрэглэх шаардлагатай болно. Усны энэ их хэрэгцээг Монголын усны нөөц даах чадалтай юу гэдэг маш эргэлзээтэй. 

Улаан шугамаар гүний усны хомсдол үүсэх үеийг тэмдэглэв. Эх сурвалж: Усны үндэсний төв

Нийслэлийн иргэд маань Туул гол орчмын газрын гүний уснаас дөрвөн том усан сан, 5000 гаруй гүний худгаар дамжуулан тагнай ташсан цэвэр усыг авч хэрэглэдэг. Хамгийн том хэрэглэгчид нь хоногт 70-80 мянган кубр метр ус “уудаг” гурван дулааны цахилгаан станци. Хамгийн сүүлд 1981 онд Орос ах нар Улаанбаатарын усны нөөцийг тогтоохдоо хоногт 320 мянган куб метрийг хэрэглэж болноо гэж хэлсэн. Өнөөдөр бид энэ тоонд тулчихаад байна. Гэвч цаашдаа нийслэлийн усны хэрэглээ улам ихэсч 2030-2035 он гэхэд Улаанбаатар хоногт 700 мянган метр куб ус хэрэглэх шаардлагатай болно. Тэгэхээр бид газрын гүний уснаас авахаа багасгаж гадаргын усыг ашиглах зайлшгүй шаардлагатай болно.

Усны бодлого олон толгойтой болжээ

Мянга гаран жил нөхөн төлждөг газрын гүний усаа ашиглаад дуусах уу, эсвэл 26 хоногийн дотор сэргэдэг гадаргын усаа ашиглах уу

Нэг талаас усны нөөц, хэрэглээ ийм байна. Нөгөө талаас энэхүү нөөцийг хангаж, зөв хэрэглээг бий болгох төрийн бодлого ямар байгааг авч үзье.

Устай холбоотой ажилладаг  байгууллагууд олон ч харамсалтай нь өнөөдөр Монголд усны төвлөрсөн бодлого байхгүй гэж болно. “Монгол Ус” ТӨҮГ, Ус сувгийн удирдах газар, БХБЯ, Усны үндэсний хороо, Эрүүл мэндийн яам, Байгаль орчны яам, Усны үндэсний төв, Сав газрын захиргаад, ГХЯ гээд олон байгууллага бий. Тэр байтугай Батлан хамгаалах яаман дээр хүртэл усны асуудал яригддаг. Усны асуудал ийм олон толгойтой болжээ. Яам болгон өөр өөрийн амбицаар усанд ханддаг. Төлөвлөгөөнүүд авцалддаггүй. Төрийн байгууллагууд дураараа усны тендер зарладаг.

Усны асуудлыг зохицуулдаг 50 гаруй хууль бий. Хамгийн чухлаас нь дурьдвал Усны тухай хууль, Хот суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалтын тухай хууль, Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хууль, 2011 оны Байгаль орчны багц хууль гэх мэт.  Урт нэртэй хууль ч бас усны бодлогын нэг хэсэг. 

2010 онд “Ус” үндэсний хөтөлбөрийг баталж олон ажлуудыг төлөвлөсөн ч үр дүн нь харагдахгүй байна. Мөн Голландын Засгийн Газраас 5 сая еврогийн буцалтгүй тусламж авч “Монгол орны усны нөөцийн нэгдсэн менежмент, төлөвлөгөө” гэдгийг боловсруулж цаашид усаа хэрхэн зохистой ашиглах талаар бодлогын баримт бичигтэй болсон. Гэвч гаргасан бодлогоо хэрэгжүүлдэггүй нь бидний гэм биш зан.

Ус улстөржихөөрөө яадаг вэ?

Усны бодлогыг гацаадаг хамгийн том саад нь улс төржилт. Ялангуяа сонгуулийн сезон орохоор усны асуудал дээд цэгтээ хүртэл улс төрждөг. 

Байгаль орчны 800 орчим ТББ байдгаас тал нь устай холбоотой.

Б.Бат-Эрдэнэ аваргын Хэрлэн голыг “аврах баатарлаг” тэмцлийг уншигчид мэднэ. Нийтэд нь аваад үзвэл бид жилд 10 орчим км/куб усыг байгалиас авах эрхтэй. Гэхдээ тэрхүү 10 км/куб усны дийлэнх нь Хангайд байдаг. Долоон хувь нь Говьд бий. Гэвч Оюу-Толгой, Таван толгой, Цагаан Суваргын ордоос эхлээд Монголчуудын эрдэнэсийн сангууд Говьд бий. Энэ эрдэнэсийг ухаж авахад ус хамгийн их хэрэгтэй.  Тэртэй тэргүй дундарч буй говийн бүсийн газрын гүний усаар шороо угаагаад байж болохгүй учраас өөр газраас ус татаж таарна. Усыг аль нэгэн том голоос татах хэрэгтэй болно. Хамгийн боломжит хувилбар нь Орхон, Хэрлэн хоёр.

Чухамдаа “Хэрлэн говь” төслөөс Б.Бат-Эрдэнэ аваргын улс төрийн тоглолт, хүмүүсийн тархийг угаах ажил эхэлсэн юм. Зайлшгүй шаардлагаар мэргэжилтнүүдийн боловсруулсан төслийг түүний амбица давж гарах нь тэр. Аварга маань сонгогчиддоо ухуулахдаа хэрэв Хэрлэнгээс Говь руу ус татчихвал хүн, амьтан уух усгүй болж Хэнтийчүүд тарвага болох юм шиг ярьдаг байлаа. Гэвч тэр 10 гаруй удаа улсын наадамд түрүүлсэн болохоос усны салбарт ямар ч мэдлэггүй нэгэн байв.

Хэрлэн-Говь төслийн зорилго нь шар усны болон борооны үерийн ус хуримтлуулах сан байгуулж, тэндээсээ далд яндан хоолойгоор дамжуулах замаар хуримтлагдсан усны багахан хэсгийг Зүүн-өмнөд Говийн бүсэд хүргэх юм.

Аль нэг уурхайн шороог угаахын тулд бүхэл бүтэн голын урсгалыг өөрчилдөг мулгуу эрдэмтэд, улс төрчид дэлхийн хаана ч байхгүй. Үнэндээ энэ бол Хэрлэн голын уснаас өчүүхэн хэсгийг Говь руу урсгах төсөл байсан юм. Үүнийг нотлох бэлээхэн техникийн тооцоо бий. Орхон голыг аваад үзье. Хэрэв секундэд урсах усны метр кубээр яривал Орхон гол ойролцоогоор 44 м/к/секунд урсдаг. Харин Говь руу татсан сувгаар урсах ус 2 м/к/секунд байна. Ингэхээр нийц урсацын ердөө 4-5 хувийг ашиглах болно. Тэртэй тэргүй ямар ч ашиглалтгүй гадагшаа урсаад гарчихдаг гадаргын усыг энэ хэмжээнд ашиглахад ямар ч нөлөө байхгүй. 

Дэлхийн олон оронд гадаргын усыг хуримтлуулдаг том усан сангууд байдаг. ОХУ-д л гэхэд томоохон голууд дээр барьсан усан цогцолбор бий. Эдгээр усан сангууд нь тухайн голын хэвийн урсацаас ус авч хуримтлуулдаггүй, харин гол үерлэж илүүдэл ус бий болох үед тэрийг нь хураадаг урсацын тохиргоотой. Хураасан илүүдэл усаа газар тариалангийн талбай, ногоон байгууламж услах гээд төрөл бүрийн зорилгоор ашигладаг. 

ОХУ-ын Краснадорт барьсан усан сан. Борооны дараа уг усан санд ойр орчмын долоон районы 270 мянган гектар талбайг услах хэмжээний илүүдэл ус хуримтлагддаг.

Хар усыг харамлах цаг болсон

Өнгөрсөн зун усны үнийг литр тутамд 32 мөнгө байсныг 48 мөнгө болгосон. Гэвч энэ нь улам бүр дундарсаар буй газрын гүний усны нөөцийг нэмж, ирээдүйд биднийг ангаж цангахаас аварч чадахгүй. Монголын хэрэглэгчид Америкчуудаас 24 дахин, японоос 30 дахин, Германаас 35 дахин бага мөнгийг усныхаа хэрэглээнд төлдөг. Уул уурхай, үйлдвэр, газар тариаланд ашигласан усныхаа тонн тутамж 11 хэн центийг төлдөг. Гэтэл дээр дурьдсан 3 орон Монголыг бодвол усан дунд байдаг орнууд.

Бид ус чандмань эрдэнээ хайрлаж усаа гамнахгүй бол ийм болно. Энэтхэг.

Нөхцөл байдал ийм байхад усыг улс төржүүлэхээ больж бодитой үнэлэх ёстойг мэргэжилтнүүд сануулсаар байгаа. Монголчууд “хар усыг харамладаггүй” гэж ярьдаг ч хамгийн ихээр харамлах цаг нь ирчихээд байна.