УИХ-ын дэд дарга, МАН-ын дарга М.Энхболдын ‘NEWS” агентлагт өгсөн ярилцлагыг товчлон нийтэлж байна. Тэрээр олон нийтээс NEWS.MN сайтаар дамжуулан түүнд ируүлсэн асуултад хариулсан юм.

-МАН-ынхан сар шинийн өмнө Засгийн газрыг огцруулах саналыг дэмжсэн. Дэмжигдэх боломжгүй санал дээр санал нэгдэж орсон нь намын нэр хүндэд сөргөөр нөлөөлсөн явдал биш үү?

-Хүмүүс Засгийн газрыг огцруулах саналыг МАН-хан тавьсан гэж ойлгодог. Бид Засгийн газрыг огцруулахаар бол өнөөдөр ч огцруулж чадна. Өөрөөр хэлбэл, 26 гарын үсэг зураад л асуудлыг тавихад УИХ-ын дарга ээлжит бус чуулган зарлах дуртай хүн, асуудлыг хэлэлцэх л байх.

Ямар ч тохиолдолд асуудlыг хөндөж болно. Маш олон асуудал байна. Тодруулбал, иргэдийн амьдрал, эдийн засаг, сүүлийн нэг жил буруу бодлого явуулсан гээд. Гэхдээ бид асуудлыг сөхөөгүй. Нэг үгээр хэлбэл, саяны Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг бид тавиагүй, яах вэ зарим гишүүд маань оролцсон. Харин зарим гишүүн яагаад дэмжсэн бэ гэдгийг бид бодох ёстой. Засгийн газар зөв ажиллаж, УИХ-тайгаа ойлцолцсон бол магадгүй манай гишүүд гарын үсгээ зурахгүй байсан. Бүх гишүүд гарын үсгээ зурсан хойно нь манай намын бүлэг дэмжсэн.

Ганц Дубайгаар тогтохгүй Засгийн газар асар их хариуцлага алдсан шүү дээ. Түүнээс биш манай нам үүнийг зохион байгуулж, оролцоогүй. Гэхдээ сөрөг хүчин хариуцлагыг үргэлж ярьж байх ёстой. Харамсалтай нь, одоо бол их сонин цаг үе болчихоод байна шүү дээ. Үнэхээр хариуцлага тооцохын аргагүй болгож байна. Нэг сайдад хариуцлага тооцох гэхээр Үндсэн хуулийн Цэц нь болохгүй гэдэг. Харин хариуцлага тооцож чадахгүй, ингээд даамжруулаад байвал иргэд тэсч чадахааргүй хэмжээнд хүрч байх шиг л санагдах юм.

-Сүүлийн үед бүх салбарыг хямрал нөмөрлоө. Улстөрчид, улстөрийн бүлэглэл нь өөрөө хямралын шалтгаан юм биш үү?

-Хямрал бүх салбарыг нөмөрлөө гэж айхтар дүгнэж хэллээ. Угаасаа бүх салбарт мэдэгдээд эхэлчихлээ. Бидний зүгээс эдийн засаг чинь муудлаа гэж олон ч хэлсэн. Салбарын сайд нь "Муудаагүй ээ, зүгээр байгаа" гэдэг байсан. Хөдөөгийн хүмүүс ойлгохгүй байсан нь үнэн. Амьдралд нь мэдэгдэхгүй байсан гэхэд болно. Одоо бол бүх салбарт, бүх хүнд мэдрэгдэж байна. Эдийн засгийн бодлогогүй арга хэмжээнээс болж ямар их хор нөлөө болсон бэ гэдгийг л бид харж байна.

Хүн хэлэхэд жаахан ч гэсэн анхаарч болно шүү дээ. Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 47 дугаар тогтоолыг гаргаж байхад манай намын зүгээс 50 гаруй асуудлыг бичиж өгч байсан. Огт авч хэлэлцээгүй. Сөрөг хүчин гэхээр л хортой ундаа өгөх гэж байна гэж хандсаар байгаад өнөөдрийн ийм байдалд хүргэчихлээ. Тиймээс энэ бүх хямрал улстөрчдөд байгаа юу гэвэл байна. Үгүй гэж хэлэхийн арга байхгүй. Ер нь зүй нь бол хүн урд нь ямар ч ажил хийдэг байсан байж болно. Ард түмэн итгэж сонгуульд нэр дэвшүүлж, ялуулчихсан тохиолдолд эх орныхоо эрх ашгийг нэгдүгээрт тавих ёстой. Ийм ойлголтоор өөрийгөө удирдаж, жолоодох хэрэгтэй. Хэрэв тэгж чадахгүй бол хоёр, гурав дахь удаагаа сонгогдохгүй л байх ёстой. Ард түмэн хүлээн зөвшөөрдөггүй л болох хэрэгтэй.

-УИХ-д олонхи, цөөнх хамтарч чаддаггүй гэсэн яриа бий. Ядаж нэг асуудалд ч санал нийлэхгүй, цөөнх нь цөөнхийн үүргээ гүйцэтгэхгүй, олонхи нь цөөнхийнхөө үгийг сонсохгүй байна гэсэн асуулт олон тавьжээ. Үүнд та хариулт өгөөч?

-Бүх зүйл дээр санал нийлэхгүй байна гэж харах нь өрөөсгөл. УИХ-ын учрыг олж, уялдаа холбоотой ажлаа явуулна гэдэг урлаг юм шиг байгаа юм. Хувь хүний зан харьцаа, хүмүүстэй ойлголцох ойлголцол гээд янз бүрийн л зүйл шаардагддаг ийм ажил байх шиг байна. Бид шүүмжлэх зүйлээ шүүмжлэхээс өөр аргагүй. Нэгдүгээрт сөрөг хүчин. Хоёрдугаарт бидний ажиллаж ирсэн үндсэн ойлголтоос зөрсөн юм их гарч ирж байна.

Ийм зүйл дээр эсрэг байр сууриа илэрхийлэхээс өөр замгүй. Яах вэ, амьдралтай холбоотой асуудлуудыг бид дэмжиж байгаа. Цаашид ч бид дэмжинэ. Үнэхээр төр засаг гэж байгаа юм бол иргэнийхээ төлөө л байх хэрэгтэй. Түүнээс биш хэн нэгэн бизнес, компанийн төлөө ажилладаг төр гэж байх ёсгүй шүү дээ. Хамгийн гол нь, бид эдийн засаг, нийгмийн асуудал дээр жаахан зөрөлдөж байгаа зүйлбий л лээ. Жишээ нь. бид өр нэмэхгүй гэдэгт хатуу байр суурьтай байна. Гэтэл Р.Гончигдорж гишүүн шууд хууль өргөн бариад өөрчлөөд л бидэнтэй, бидэнгүй өрөө нэмдэг болсон. Өнөөдөр ч гэсэн өр нэмэгдэх гэж л байна.

-Иргэдээс ирүүлсэн асуултад баахан тоо асуусан байна л даа. Валютын нөөц хэр байна, эдийн засгийн үзүүлэлт ямар байна, дээр нь манай улс хэдэн төгрөгийн өртэй байна гэдэгт хүн бүр өөрийн гэсэн хувилбар ярьдаг болжээ. Таны хувилбарыг сонсьё гэсэн байна?

-Өр дээр бол миний хувилбар гэж байхгүй. Харин миний авч байгаа мэдээллээр өнөөдөр Монгол Улс 21.5 тэрбум ам.долларын гадаад өртэй. Үүнийг Монгол мөнгөнд шилжүүлвэл 43 орчим их наяд төгрөг. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнтэйгээ харьцуулах юм бол 180 орчим хувьтай тэнцэх өр юм.

Өрөөрөө бол дэлхийд хоёрт бичигдэж байгаа. Энэ их хэмжээний өрийн 7-8 тэрбум орчим нь Засгийн газрынх, дээр нь Монголбанкны өр гэж байгаа юм. Энэ бүхнийг оруулаад Засгийн газрын өр гэж хэлэх, өөрөөр хэлбэл төрийн хариуцах өр бол нэгхүнд 5.9 сая төгрөг. Тэгвэл Н.Алтанхуяг, Сү.Батболд гэдэг хоёр хүн Засгийн тамгыг солилцсон 2012 оны наймдугаар сард нэг хүн 1.5 сая төгрөгийн өртэй байсан юм шүү. Магадгүй энэ тоо 22 болж байж ч мэднэ. Ийм байх вий гэх айдастай сууна. Гэхдээ хүү нь маш өндөр. Харин валютын нөөц байхгүй гэдгээ Монголбанк, Засгийн газар хэлж байгаа. 2012 оны эцсээр 4.7 тэрбум ам.долларын валютын нөөцтэй өгсөн санагдана.

-Эрх баригч АН-ын нэр хүнд маш муу байгаа гэж хүмүүс ойлгож байна. Гэтэл гол өрсөлдөгч танай намын чансаа бас сайнгүй байгаа нь олон удаагийн судалгаагаар харагдаж байгаа юм байна л даа. Энэ ямар процесс явж байна вэ, Монголын улстөрд гурав дахь хүчний орон зай гарч ирж байна уу?

-Сүүлийн үеийн судалгаанаас тийм зүйл харагдаж байгаа. Ерөөсөө нам сонгохгүй гэсэн яриа иргэдийн дунд байна.

-Танай нам судалгаа хийсэн үү?

-Тийм. Судалгааны байгууллагууд сонгуулийн жил эхэлж байгаа болохоор идэвхтэй судалгаануудаа хийж байгаа. Хаант засаглалтай улс бол үе уламжлаад явж байх шиг байна. Бусад нь парламент, ерөнхийлөгчийн засаглалтай шүү дээ. Энэ бүх оронд нам байж байгаад тэрхүү нам нь төлөвшөөд, тэр нь төр засгийнхаа эрхийг барих хэмжээнд хүрээд ингээд улс орноо авч яваа дүр зураг л харагдаж байна. Одоогоор үүнээс өөр хувилбар алга. Тиймээс би үүнийг юу гэж харж байна гэхээр нэгдүгээрт, манай намын нэр хүнд нэг их өсөхгүй байгаа юм биш.

Тухайлбал, 2012 оны УИХ-ын сонгуулийн дүнгээр манай нам 31 хувьтай. АН-ынхан 36 хувьтай гарсан. Судалгааны байгууллагаас үзэхэд МАН-ын рейтинг 39 байна. Тэгэхээр бид 31-ээс 39 рүү өссөн байна. Үүнийг бол буурч байна, сайн өсөхгүй байна гэж хэлж болохгүй. Хөгжил, өөрчлөлт гэдэг аажимдаа тогтвортой сайн болдог. Бид ч бас сонгуулийн жил рейтингээ өсгөх тал дээр анхааралгүй яах вэ. Харин гурав дахь хүчний орон зай гэдэг бол сүүлийн үед маш их яригдаж байна.

Иргэдийн амьдрал муу болохоор байсхийгээд л нэг эрэл хайгуул хийгээд байна шүү дээ. Үүний л бас нэг эрэлхийлэл. Гэхдээ магадгүй гурав дахь хүчин гарч ирэхийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ шинэ гарч ирсэн намууд маань төлөвшиж байж, эцэст нь улс эх орныг авч явна. Энэ бол маш тодорхой, ойлгомжтой зүйл юм. Захын нэг жишээ л гэхэд байгуулагдаад 25 жил болсон нам хүртэл эрх барьж сураагүй л байна. Сураагүй гэдгээ өнгөрсөн дөрвөн жилд харууллаа шүү дээ. Би бол 95 жил явсан манай нам сурчихсан гэж бас хэлэхгүй. Гэхдээ бид арай илүү гэдэг нь ойлгомжтой.

-Сонгуулийн тухай хууль багагүй маргаан дагуулсан. Жижиг намуудад халгаатай хуулийг батлах шиг боллоо. Үүнээс харахад АН, МАН хоёр нэгдэх зүйл дээрээ нэгдчихээд шинэ нам гарч ирэх боломжийг хаагаад байгаа юм биш биз дээ гэх хардлагыг төрүүлж байна?

-Маш энгийн шүү дээ. Р.Бурмаа гишүүнээр ахлуулсан ажлын хэсэг хоёр жил ажилласан. Сүүлдээ эрх баригчид сонгуулийн хуулийг өөрчлөх шаардлагагүй гэж үзсэн. Бид бодсон л доо. Сонгуулийн хуулийг яаж хэлэлцэх вэ гэж. Хэлэлцэх түлхэцийг яаж өгөх вэ гэж их бодсон. Би бол 2013 оноос хойш улстөрийн бүх намын удирдлагуудыг цуглуулж үндэсний зөвшилцөл гэдэг уулзалтыг зохион байгуулсан.

Ийм уулзалтыг 12 удаа хийсэн. Харин 13 дахь уулзалтыг сонгуулийн тухай хуулиар хийх санал гаргаж, намын дарга нарт урилга өгсөн. 21 намын төлөөлөл оролцсон. Олонх нь шинэ хууль санаачлахыг дэмжсэн. Энэ сонгуулийн хуулийг өргөн барьсан. Энэхүү хуулийг өргөн барьж, шахалт үзүүлж байж гурван сонгуулийн хуулийг хэлэлцэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Түүнээс биш чив чимээгүй байж байгаад араар нь тохиролцчихоод байгаа юм биш. Нөгөөтэйгүүр бид чинь нэлээн хатуу байр суурьтай эрх баригчидтай ажиллаж байгаа. Бид эрх барьж байхдаа сөрөг хүчнээ бүх зүйлд оролцуулдаг байсан. Ямар ч л байсан Сонгуулийн хуулийг хөдөлгөсөн. Бидний зорилго бол ядаж одоо хийх гэж байгаа сонгуулийн тооллогыг 100 хувь хар машинаар хийхийг л хүссэн. Үүнийгээ 50 хувьд нь л зөвшөөрүүлсэн. Энэ 50 хувиас хөдлөх л юм бол энэ хууль нурж, уначих гээд байсан. Тиймээс л энэ хуулийг дэмжсэн.

-Их өрийг тэглэсэн найраа бид 2000 онд хийсэн. Сүүлд таны оролцоотой тэглэсэн гэх өрийн тухайд?

-Би өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 25-27-нд ОХУ-д Засгийн эрх барьж байгаа намын урилгаар айлчлал хийсэн. Энэхүү айлчлал бол мэдээж төлөвлөгөөт айлчлал. Өөрөөр хэлбэл, эрх барьж буй намынх нь зүгээс өөрсдөө энэ өдрүүдэд ирээч гэж хүссэн юм. Одоогийн ОХУ-ын Засгийн эрхийг барьж байгаа нам бол 2001 онд байгуулагдсан. Миний бие 2001 оны есдүгээр сард Москва хотын даргын урилгаар айлчлал хийж байх үед энэхүү нам яг байгуулагдаж байсан. Миний дараа Жасрай гуай айлчилсан. Тэр цагаас хойш байнгын харилцаатай байж, 2010 онд хоёр нам хоорондын хамтын ажиллагааны баримт бичигт гарын үсэг зурж байсан түүхтэй. Үүнийхээ хэрэгжилт, биелэлтийг үзээд явсан. Энэхүү айлчлалын хүрээнд ОХУ-ын Холбооны зөвлөлийн удирдпагуудтай уулзсан. Хэдийгээр намын айлчлал ч гэсэн Орос улсын удирдлагуудтай нь уулзах боломж олдсон. Манай Элчин сайдын яамны нөхдүүд ч гэсэн төрийн Дум дээр хэлэлцэгдээд, Холбооны зөвлөл дээр хүлээгдэж байгаа нэг асуудал бий, үүнийг та ярьж, дэмжиж өгөөрэй гэж хүссэн.

 Тэгээд хүсэлт тавьсны дагуу М.Энхболд даргыг байлцуулж энэхүү асуудлыг шийдэх ёстой, ерөөсөө ч Холбооны зөвлөлийн гишүүдэд янз бүрийн ойлголт байгаа гэж хэлсэн. Тэгээд маргааш нь бид хуралд орсон. Тэрхүү хурал дээр Тулахолов гэж хүн асуудлыг танилцуулж, 98.5 хувиар дэмжиж бидэнд баяр хүргэсэн. Би бүх төлөөлөгчдөд нь тапархлын захидал хүргүүлсэн. Москвад айлчилж байх үедч тэр, энд Монголдоо ирчихсэн байхад чтэр их өрийн үлдэгдэл гэдэг зүйл дээр маргаад байх асуудал байхгүй гэдэг асуудал. Бид бол асуудпыг 98 хувиар хурдан шийдүүлсэн. Шийдсэнийх нь маргааш ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин гарын үсэг зурсан. Энэ асуудалд бидний үүрэг их байсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй байх.

Харин энэ асуудал их өрийн бүрэлдэхүүн хэсэгт байсан эсэхийг их өрийг ярьж байсан тэр үеийн ажлын хэсгийн дарга нараас нь асууж үзсэн. Монголросцвөтмет нэгдэл хамтарсан компанийн хувьд эцсийн гарын үсгийг зурж, тооцоогоо шийдээгүй учраас энэхүү өрнөөс үлдсэн. Эрдэнэт бол хөрөнгө оруулагч талтайгаа бүх тооцоогоо хийчихсэн учраас 11 тэрбум шийдэгдэхэд ороод явчихсан. Их өрийг шийдсэн зарчим, агуулгынх нь хүрээнд шийдэхэд 2010 онд В.Путин Засгийн газрын тэргүүн байхдаа манай Еренхий сайд Сү.Батболдыг эх орондоо урьж, хэлэлцээрээр тохирч байсан. Сая бол бүх зүйл ёсчлогдоод дуусч байдал ийм болсон.

Би бас цагаан сарын өмнөхөн Ерөнхий сайдад жижигхэн захиа бичсэн. Энэхүү өрийг шийдэх асуудалд Холбооны зөвлөлд бид иймэрхүү байдаптай оролцлоо, энэ 3.8 сая ам.долларыг нь яаж ийж байгаад 30 хоногийн дотор төлчихвөл их өрөөс бүрэн чөлөөлөгдөх нь байна шүүгэдгийг хэлсэн. Асуудлыг танилцуулсан Тулаханов, Төрийн думын гадаад бодлого аюулгүй байдпын байнгын хорооны орлогч дарга Клином, Монголд байгаа элчин сайд гээд энэ бүх хүн их өрийн бүрэлдэхүүн хэсэг гэдгийг ярьж, нотолж байгаа.

-Манай тал ямархуу байдалтай хүлээж авч байгаа юм бэ?

-Яах вэ дээ, манайхан чинь хүнийг сайнаар яривал сайнаар ярьдаг. Муугаар хэлвэл муугаар л хэлдэгхүмүүс. Тэр ч битгий хэлэнэ нөхөр одоо Москвад тэнэж яваад 3.8 сая ам.долларын өрөнд оруулчихлаа гэж ярьсан хүн бол бий. Хэнийг юу гэж ярих нь хамаагүй. Зүгээр л улсын өрийн данс хаагдаж, Монгол болон Орос хоёр улсын хооронд худалдаа, эдийн засгийн шинэ нөхцөл байдал бий боллоо гэдэг нь л чухал. Олон улсын байгууллагууд  ч гэсэн адилхан. Орос улсад авлага, өглөггэй орон шүү наадах чинь гэвэл бидний гадаад орчин ямар болох билээ. Тиймээс энэ бүх үйл явдлын дараа Оростой холбоотой, Оросоос Монгол руу бизнес хийдэг хүмүүс үйл ажиллагаагаа явуулахад таатай нөхцөл бүрдсэн.

-УИХ дээр Оюутолгой гэрээний тухай хэлсэн таны үг анхаарал татсан. Тухайн үед хэлсэн үгээ тодотгож болох уу?

-Би энэ ажлыг хариуцаж байгаа хүмүүсийг бүх асуудлаар нь биш ч гэлээ сайн мэддэг. Тэр Б.Бямбасайхан гэдэг залуу гайгүй хүн шиг л харагддаг. Да.Ганболдыг ч гэсэн би мэДнэ. Монголын нэртэй, сайн эдийн засагч шүү дээ. Манай аавын шавь, бид их ойр дотно байдаг. Гэтэл өнөөдөр Оюутолгойн гэрээний нөхцөлийг хариуцаж байгаа нөхдүүд нь Оюутолгойн гэрээ өмнө нь юу болж байсныг мэддэггүй юм билээ. Би 2007 оны дөрөвдүгээр сард Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа Рио Тинто, Айвенхоу Майнзын удирдлагуудтай хэлэлцээр хийж, УИХ-д хөрөнгө оруулалтын гэрээ өргөн барьсан юм. Би түүнд дурдсан зүйлээс цөөхөн хэдийг нь иш татаж хэлсэн чинь тэр ажил хариуцаж   байгаа нөхдүүд ийм юм байдаг бол сайхан байна гэж хариулж байгаа юм.

Тэр нь юу байсан гэхээр 34 хувийг огт хүүгүй авахаар тохирсон. Харин буцааж төлөхийг нь Монголд ашиг нь ногдож эхэлсэн тэр цагаас олгогдож байгаа дивидентээрээ л төлнө. Тэрнээс Монголоос мөнгө гаргаж төлөхгүй. Гэтэл өнөөдөр 34 хувийн хүү өдөр болгон өсч байна. Нөгөө талаараа 2007-2011 оны хооронд хөрөнгө оруулагч тал өөрөө 100 хувь хөрөнгөө гаргаад зэс хайлуулах үйлдвэр барих. Хэрвээ тогтсон хугацаанд үйлдвэрээ барьж дуусгахгүй бол 2007 оноос эхлэн олдворлосон бүх зэсийн баяжмал дээр 68 хувийн татварыг       нөхөж

бид төлнө гэж хөрөнгө оруулагчид хүлээн зөвшөөрсөн. Түүнчлэн гүний уурхайг 2.8 сая ам.долларт хийнэ гэдгийг тохирсон. Дээр нь МоЦголд 200 залууг уул уурхайн мэргэжилтэй болроно, ингэхдээ 100-г нь эхний дөрвөн жилдээ гадаадад сургана. ШУТИС-ын Уул уурхайн дээд сургуулийг XXI зууны шилдэг сургууль болгох зорилт тавин ажиллана. Үүний бүх хөрөнгийг Рио Үинто гаргахаар байсан. Улмаар уурхай хэвийн ажиллаж эхлэхэд бүх ажилдын 90 хувь нь манголчууд байна. Энэ мэтчилэн зүйл заалтыг цагтаа хүлээн зөвшөврч байсан хүмүүс шүү дээ. Ийм байхад Дубайд аваачиж чанарыг нь муутгасан, үүнийг нь асуухаар “ийм байдаг бол мөн сайхан аа" гэж хэлж байна шүү дээ. Уг нь ажлыг ингэж хариуцаж болохгүй л дээ. Тэр утгаараа шүүмжлэлтэй хандсан юм.

-Гэхдээ ямар ч тохиолдолд МАН Оюутолгойн гэрээг цааш явуулах хүсэлтэй байгаа биз дээ?

-Төсөл бол явах ёстой. Тэгж байж эдийн засагт тодорхой хэмжээний үр дүн гарна. Гэхдээ тэр Дубайд тодотгож хийсэн төлөвлөгөөний зүйл заалт өмнөх гэрээ, хэлэлцээртээ хүрээгүй.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс та бид хоёрын яриад байгаа улстөрийн хариуцлага үүрүүлэх тал дээр шинэ санаатай хуулиуд өргөн барьдаг. Гэтэл чуулганы хуралдаан дээр хоёр том намын бүл?глэлд хавчуулагдаж, зарим нь унадаг. Улстөрийн намын тухай чухал хууль явсангүй. Явахгүйгээр барахгүй аль аль намынх нь эгдүүг хүргэж байх шиг байна?

-УИХ-аас Улстөрийн намын тухай хуулийг хэлэлцэх шаардлагагүй гэж үзсэн. Гэтэл Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулахыг эрх баригчид батлаад явчихсан. Гэхдээ энэ хуулийг МАН дангаараа унагаачихлаа гэж ярих бол зохимжгүй юм. Эрх баригчид батлая, Ерөнхийлөгчийн оруулж ирсэн хуулийг дэмжье гэж үзсэн бол батлах бопомж байсан. Гэхдээ улстөрийн намын тухай хуульд анхаармаар зүйлүүд байсан. Өөрөөр хэлбэл, хүний эвлэлдэн нэгдэх эрхийг хөндөж байгаа ч юм уу эргэлзээтэй, ялангуяа орон нутаг байгаа иргэдийг ялгаварласан, хүн ам нь 3000 хүрээгүй сумын иргэн намын харьяалалтай байж болохгүй ч гэдэг юм уу. Улстөрийн намын үйл ажиллагаанд байнга явж болохгүй гэх мэтээр хязгаарласан. Харин Сонгуулийн ерөнхий хороо гэдэг байгууллага бол сонгуулиа л шударга явуулах ёстой, үүрэгтэй. Үүнийг улстөрийн байгууллага гэж үзсэн.

-Хэлэлцэж, ярилцаад батлаад явчих боломж байгаагүй юм уу?

-Хэлэлцээд явж болно л доо. Гэхдээ олон зөрчилтэй асуудал байсан болохоор буцаахаас өөр замгүй болсон.

-Магадгүй бид дөрвөн жилийн дараа яг энэ хуулиа яриад, яг энэ байдалдаа сууж байх юм биш биз дээ?

Ер нь намын санхүүжилтийн асуудал хүнд, хэцүү. Маш их бодож байж, хуулийн дагуу хийдэг. Тайлан нь ил тод байх ёстой. Гэхдээ үзье гэсэн болгонд нь үзүүлдэг тайлан биш. Үзэх ёстой хүмүүст нь үзүүлдэг тайлан байх хэрэгтэй. Тухайлбал, манай нам байнга тэр санхүүгийн аудитын байгууллагад нь үзүүлж, тайлангаа тавьдаг. Яах вэ, бидэнд бусад намаас илүү орж ирж байгаа орлого гэвэл гишүүн олон, их хурлын суудлын тоогоороо жаахан олж байна. Тусгаар тогтнолын ордны хагасыг түрээсэлдэг. Тоглолт энээ тэрээг зохион байгуулж тав арван төгрөг олдог. Харин сонгууль дөхөхөөр хуулийн хүрээнд зарим нэг бизнесменүүд дэмжлэг үзүүлдэг, үзүүлэх байх. Хамгийн гол нь энэ бүгд ил тод байдаг.

-Үндсэн хуулийг Цэцийг тойрсон маргаан дэгдлээ. Энэ маргаан цаашид их удаан үргэлжлэх дүр зураг харагдаж эхэллээ. Танай намын байр суурийг харахаар нэг бол Цэцийг өмөөрөөд байх шиг, нөгөө бол Цэцийг авлига авсан гээд байх юм. Тэгэхээр энэ мухардмал байдлаас яаж гарах юм бэ, танай нам аль талд нь байр суурьтай байгаа юм бэ?

-Маш тодорхой дүгнэж хэлэхэд Үндсэн хуулийн хямрал бий болоод байна. Өөрөөр хэлбэл, энэхүү хямралт байдлыг эрх баригчид бий болгож байна. Аливаа асуудалд үнэн бодитой байдлаар нь л хандах ёстой. Үнэхээр асуудал байгаа бол бид түүнийг нь шүүмжилж яриахаас өөр замгүй. Шүүмжлэх үедээ шүүмжилнэ. Саяхан л Цэц шударга ажилласан гэж магтаж байсан хүн Цэцийн даргыг огцрох ёстой гээд алх цохьчихож байна шүү дээ, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга. Тэгвэл Цэцийн даргыг огцруулж байгаа асуудалд бид яагаад эсрэг байр суурьтай байсан гэхээр ерөөсөө л хууль Тэр хүнийг дээд шүүхийн төлөөлөл болгож оруулсан, дээд шүүх нь наад хүнийг чинь эргүүлэн татах үндэслэл алга, бидэнд хэлэх санал байхгүй гэж үзсэн.

Нөгөө талаасаа маргаан үүсгэсэн асуудал нь хууль хүчин төгөлдөр болоогүй байхад УИХ-ын Тамгын газрын дарга Болдбаатар гэдэг нөхөр л яриад байгаа болохоос биш ямар ч шүүх тогтоогоогүй. Өөрөөр хэлбэл, Дээд шүүх болон Үндсэн хуулийн Цэцээс тэр Ж.Амарсанаа гэж хүнийг хууль зөрчснийг тогтоогоогүй. Тэр УИХ-ын Тамгын газрын дарга гэдэг хүн их хурал хуралдуулах бэлтгэл ажлаа л хийгээд л бидэнд үйлчилж байх ёстой. Гэтэл УИХ-ын даргын хүсч байгаа шүүхийн шийдвэрийг гаргаад Цэцийн дарга хууль зөрчсөн болохоор энэ нөхрийг эргүүлэн татах ёстой гэж чуулганаар хэлэлцүүлж болохгүй биз дээ. Тиймээсл манай бүлгийн гишүүд эсэргүүцэж, тав хоногийн завсарлага авсан. Энэ талаар УИХ-ын даргатай ганцаарчилж хүртэл уулзсан. Харин ч үүн дээр УИХ-ын дарга гурав хоногийн завсарлага нэмж өгнө билээ. Яах вэ, тэр хүн нэгийг бодож байгаа биз. Ингэж бид Үндсэн хуулиа манаж байдаг байгууллагаа самарч болохгүй ээ. Надад бол ийм зүйл ажиглагдаж байгаа юм.

-Ямар?

-2012 оноос хойш төлөвлөгөөтэй ээлж дараалалтай юм хийж байгаа биш биз дээ гэж. Учир нь, сонгуулийн дараа асар их мөнгө ольё. Өндөр өртөгтэй бүтээн байгуулалтыг хийе. Тэрний дараа өмч хувьчлал явуулья. Эцэст нь бүх бурууг Үндсэн хууль руу чихье. Тиймээс Үндсэн хуулиа засах гэж байгаа юм ярьж сонгуульд оролцох. Ийм л төлөвлөгөөтэй зүйлээрээ явж байгаа юм болов уу гэж хардаж байна. Би бол ингэж бодож байна. Дүр зураг ч ингэж харагдаж байна. Өнгөрсөн оноос эхлэн эрх баригчид маань өмч хувьчлал гэдэг зүйлд их анхаарч эхэлсэн. Бүх цахилгаан станцыг хувьчилья. Энэ чинь 1990-ээд оны дунд үед Украйн улс бүх цахилгаан станцаа хувьчилсан. Үр дүнд нь тэр улс ямар ч эрчим хүчгүй болж байсан түүх бий шүү дээ. Тийм ч учраас бид өмч хувьчлалыг бодлоготой хийх ёстой.

-Эрх баригчдын зүгээс ипотекийн зээл, хүүхдийн мөнгө гээд улсын төсөв даахад нэлээн хүнд арга хэмжээнүүд төлөвлөж байна. Гэтэл үүнийг нь хэлж яриад шүүмжлэх ёстой сөрөг хүчин байсаар байтал “сар шинийн өмнө өг” гэсэн нь танай намын сонгуулийн тактик юм уу, үүнийг юу гэж ойлгох вэ?

Эдийн засагчдын асуулт байна.

-Үүнийг сонгуулийн өнгө аястай холбож ойлгох ямар ч шаардлагагүй. Би нэг л зуйлийг хэлнэ. Хийж байсан юм аа л хийл дээ. Бид хийж л байсан. Хийж байсан зүйлээ болиулчихаад, зогсоочихоод байхаар чинь та нарын зөв гэж яаж хэлэх юм.

-Ингэхэд МАН-ыг нэрээ солиход та ямар байр суурьтай байсан бэ. Цаг үе нь мөн байсан уу?

-Би зөв байсан гэж бодож байсан. Одоо ч зөв гэж бодож байна. Яах вэ, жижиг алдаанууд гарсан. Гэхдээ цагийн уртад бүгд засагдана.

-МАН, МАХН эргэж нэгдэх үү?

-Энэ хоёр намыг нэгдэх ёстой тухай асуудлыг хүмүүс дандаа сонгууль харж ярьдаг. Миний хувьд 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн өмнө ч бай, дараа ч бай хэзээ нэгэн цагт энэ хоёр нам нэгдэх ёстой.

-Яагаад?

-Учир нь, энэ хоёр нам нэгдэж байж энэ улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал, улстөрийн тогтвортой байдал, иргэдийн амьдрал сайжирах юм байна. Нэгдэж байж хүчтэй зүйлийг хийж энэ улс орныг авч явах боломж бүрдэнэ. Анхнаасаа энэ хоёр нам нэг л гэр бүл байсан.

-Танай нам хоёр ч удаа АН-тай хамтарч засаг барилаа. Та бол МАХН, МАН хоёр нэгдэж байж улс орон хөгжинэ гэж бодож байгаа юм байна. Тэгвэл МАН дахиж АН- тай эвсэж улс орноо хөгжүүлнэ гэсэн итгэл үнэмшил, найдвар байна уу?

-Хүнд юм билээ. Урихаар ороод ирдэг. Хөөгөөгүй байхад гарапд явчихдаг. Гуйгаагүй байхад гуйгаад байдаг. Яваагүй байхад хөөгөөд байдаг.

-Намын даргын хувьд томилгоогоо яаж хийдэг вэ?

-Нам бол боловсон хүчнийг бэлддэг, төрийн хүчний өнгө царайг бэлтгэдэг уул уурхай байх хэрэгтэй. Нам бол нам дотроо ТАЗ шиг журамтай болох хэрэгтэй. Саяхан долоон дэд сайдыг томиллоо л доо. Тэгэхэд 43 хүнийг урьж, шалгалт оруулж долоон хүнийг шалгаруулж дэд сайд болгосон байдаг. Баахан захиа өгөөд л явуулсан дорхноо хөөгдчихөөд л хүрээд ирсэн. Боловсон хүчнийг нам бэлтгэх ёстой. Манай намд боловсон хүчнээ бэлддэг жишиг тогтолцоо бий.

-Хууль хяналтын байгууллагууд улстөрчдөд нөлөөлдөг гэж олон хүн үзэж байна. Үүнд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Улстөрчид өөрсдөө л хууль, хяналтын байгууллагыг оролдоод байгаа. Манайхнаэс ч шалгуулж байсан. Гэтэл өнөөдөр өөрийг нь шалгалаа гээд байгууллагыг нь татан буулгах хууль санаачлаад ирж байгааг юу гэж ойлгох вэ

-Хурдан морь таны хобби юу. Эсвэл улстөрийн карьерт чинь хэрэг болдог ажил юм уу?

-Би долоон настай байхдаа морь унаад, аавынхаа машинтай уралдсан юм. Аав жолоочоо зөөлөн явуулаад миний морийг урагшлуулаад, би урд нь яваад байхгүй юу. Тэгээд түрүүлж ирээд түлээний модоор хөлөрсөн морио хусч байсан юм. Долоон настай хүүхдэд ямар юмны нь улстөрийн оонирхол байх билээ. Би Монгол хүн. Монгол хүн бүр морио дээдэлдэг. Ер нь улстөр бодож моринд орсон хүн байдаггүй байх аа. Би 128 мянган гишүүнтэй холбоог найман жил удирдаж байна. Энэ хугацаанд Геннисийн дээд амжилтыг тогтоолгосон гээд яривал олон амжилт бий.

-Та намын жагсаалтаар шууд УИХ- ын гишүүн болох боломжтой. Гэтэл таныг нутагтаа очиж нэр дэвшинэ гэх мэдээлэл байна. Яагаад ийм шийдвэр гаргав?

-Би гурван удаа УИХ-д сонгогдсон. НэгтудааУлаанбаатар, хоёрудаа Төв аймгаас сонгогдсон. Тав аймагг нэр дэвших боломж бий. Нэр дэвшихэд бэлэн. Гэхдээ үүнийг намын хамт олон эцэслэн шийднэ.