Монгол Улсын нэгдэж орохоор яригдаж буй хэд хэдэн конвенц УИХ- ын хэлэлцүүлгийн өмнө “цөмийн түлшний хаягдлыг авчирч булах нь” гэх мэт хардлага дагуулаад байна.

Цөмийн аюулгүй ажиллагааны тухай 1994 оны конвенц, Ашигласан түлшний болон цацраг идэвхт хаягдлын менежмэнтийн аюулгүй байдлын тухай 1997 оны конвенц, Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай 1980 оны конвенцийн 2005 оны нэмэлт өөрчлөлтийн тухай протокол, Бага хэмжээний цөмийн материалын шинэчилсэн протоколууд ямар агуулга, учиртай талаар Цөмийн энергийн газрын дарга асан Н.Тэгшбаяртай ярилцлаа.

-Конвенцийн агуулгыг энгийнээр тайлбарлаач. Конвенцид нэгдсэнээр бидэнд ямар давуу тал үүсэх вэ?

-Монгол Улс цацраг идэвхт ашигт малтмал, цөмийн энергийг энхийн зорилгоор ашиглах, цацрагийн аюулгүй байдлыг хангах, хүн амыг ионжуулах цацрагийн нөлөөнөөс сэргийлэх, харилцааг зохицуулах хууль аль 2009 онд батлагдсан. Тодруулж хэлбэл Цөмийн энергийн тухай хууль. Монгол Улс анх 1985 онд Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай конвенцид элссэн байдаг юм.

1987 онд цөмийн ямар нэг осол болбол тэр талаар шуурхай мэдээлэх агуулгатай конвенцид нэгдсэн. Мөн цөмийн болон цацрагийн аюултай байдал бий болсон тохиолдолд тусламж үзүүлэх конвенцид ч нэгдсэн. Тэрийг нь УИХ соёрхоод баталчихсан гэсэн үг. Эдгээр конвенцид нэгдсэн нь манай улсад маш ашигтай. Бид цөмийн станцгүй. Гэхдээ хөрш улсууд маань атомын станц, цөмийн зэвсэгтэй. Тэдний нутаг дэвсгэр дээр, ялангуяа манай хил дагуух хэсэгт энэ чигийн ямар нэг осол гарвал тэр талын мэдээллийг шуурхай авах нөхцөл бүрдэж байгаа юм.

Хэрвээ нэгдээгүй бол ийм чигийн мэдээлэл авах боломж хязгаарлагдмал. Цөмийн аюулгүй ажиллагааны тухай 1994 оны конвенц, Ашигласан түлшний болон цацраг идэвхт хаягдлын менежмэнтийн аюулгүй байдлын тухай 1997 оны конвенц, Цөмийн материалыг биечлэн хамгаалах тухай 1980 оны конвенц зэрэг маш чухал баримтууд бий.

Жаахан тодруулахгүй юу?

-Дээрх конвенцид ганц манай улс биш Олон улсын атомын энергийн агентлагийн гишүүн 71 орон нэгдэн ороод байна. Ингэснээр Дэлхийн цөмийн аюулгүй байдлыг хангах, тэр дундаа цацраг идэвхт бодис цөмийн материалын хууль бус шилжилт хөдөлгөөнийг хянах, аюулгүй байлгах, хөдөлгөөнийг нь бүрэн хянах боломж бүрдэж байгаа. Манайх атомын цахилгаан станцгүй, цөмийн бөмбөггүй. Гэхдээ хөрш орнууд маань цөмийн бөмбөгтэй. Атомын цахилгаан станцтай. Хөршүүдээс аваар осол гарах мэдээллийг шуурхай авч хариу арга хэмжээ авах нь бидний хувьд тун чухал асуудал. Хожмын нэг өдөр, магадгүй атомын цахилгаан станцтай болох үед ч хэрэгтэй. Гэхдээ атомын цахилгаан станцтай болох эсэх асуудал дуртай нэгний зоргоор шийддэг хэрэг биш, УИХ-ын мэддэг асуудал гэдгийгэрчим хүчний талаар төрөөс бодлого дээр заачихсан.

-Тэгэхээр эдгээр конвенцд нэгдсэнээр Орос, Хятадад атомын цахилгаан станцын ямар нэг осол гарч, тэр ослоос үүдсэн аюул манай улсад нөлөөлөх эрсдэл үүсвэл бид олон улсаас тусламж авна гэж ойлгож болох нь ээ?

-Ямар нэг осол аваараас үүдсэн асуудал үүсвэл тэр үед нь шуурхай арга хэмжээ _авч, ионжуулах цацрагийн нөлөөнөөс сэргийлэхтэй холбоотой конвенцууд л даа. Манай хил орчимд тийм зүйл гарвал, Монголд ямар нэг нөлөөтэй гэж үзвэл бусад улстай хэрхэн хамтрах, ямар туслалцаа авах гээд бүх л харилцааг зохицуулах юм. Магадгүй Орос, Хятадад ямар нэг цөмийн байгууламжид осол гарч цацраг идэвхт бохирдол үүслээ гэж бодъё. Ийм үед Олон улсын атомын энергийн хяналтан дор тусламж дэмжлэг авах нөхцөл конвенцид нэгдсэнээр бүрдэнэ.

-Конвенц тойрсон эсэргүүцэл дунд цөмийн хаягдлыг Монголд оруулж ирээд булах нь гэх болгоомжлол хүмүүст айдас төрүүлээд байх шиг. Тэгж хардахаар зүйл заалт сая дурдсан конвенцуудад байгаа юу?

-Ашигласан түлшний болон цацраг идэвхт хаягдлын менежмэнтийн аюулгүй байдлын тухай конвенцийн наймд манай улсын баримталж буй цөмийн хаягдлыг оруулж ирэхгүй байх бодлогын талаар тодорхой заалт бий. Тухайн улс л үгүй гэвэл хаанаас ч цөмийн хаягдал орж ирэхгүй гэдгийг батлаад өгчихсөн. Манай улсын тухайд үгүй гэдгээ нэгэнт хэлчихсэн. Энэ харилцаа конвенцийн наймаар зохицуулагдана. Конвенцийн долоод ч бас энэ чигийн харилцааг зохицуулсан байгаа. 12 дээр нь бүр “Аливаа улс бусад улс орны ашиглвсан түлш болон цацраг идэрэггеяаятдлыг өөрийн нутаг дэвсгэрт импортоор оруулахыг хориглох бүрэн эрхтэйг хүлээн зөвшөөрнө” гэсэн өгүүлбэр бий.

-Иргэний хөдөлгөөнүүд ямар нэг аргаар цөмийн хаягдлаа авчирч булах нь гэж шүүмжлээд байгаа нь нэг талдаа хянапттай холбоотой юм болов уу. Хилээр цөмийн хаягдал оруулаад ирэхэд мэдэхгүй бол яах вэ гэсэн болгоомжлол сонсогддог...?

-Энэ тал дээр болгоомжлох ямар ч үндэс байхгүй. Намайг Цөмийн энергийн газрын дарга байхад энэ чиглэлээр их сайн төсөл хэрэгжиж дууссан. АНУ-ын Батлан хамгаалах яам, Цөмийн энергийн газар хамтраад Монгол Улсын хилийн боомтууд дээр цацраг идэвхт ашигт малтмалын хууль бус хөдөлгөөнийг илрүүлэх, таслах арга хэмжээнд зориулж цацраг хэмждэг мониторууд тавьсан юм. Ерөнхийлөгчийн зарлиг, бусад хууль эрх зүйн баримтуудад Монголд цөмийн хаягдлыг нэвтрүүлэхгүй, тэр дундаа ашигласан түлшний хаягдлыг Монголд оруулж ирэхгүй гэсэн бодлого бий.

Энэ бодлогыг хэрэгжүүлэхэд бидний тавьсан монитор маш чухал ач холбогдолтой. Тэр байтугай цацрагийн бага зэргийн илэрцтэй ганц ширхэг шоо орж ирэхэд хүртэл бид илрүүлж байсан. Гадны эмнэлгээр цацрагийн шарлага хийлгэсэн хүн орж ирэхэд л бариад авдаг. Цацрагийг тийм нарийн түвшинд илрүүлж байхад цөмийн хаягдал орж ирнэ гэж байхгүй. Илэрлээ гэхэд хил дээр зогсоогоод буцаадаг механизм бий болчихсон.

Тэгэхээр бидэнтэй хамтарч ажилласан АНУ-ын Батлан хамгаалахын яамныханд талархал илэрхийлэх учиртай. Мэдээж хүн бүр хардах эрхтэй. Мэдээлэл бага хүргэсэн нь бидний алдаа байх. Түүнээс биш Монгол Улсын цөмийн зэвсгээс ангид байх статусыг НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн гишүүн орнууд зөвшөөрчихсөн. Дээр үеэс угшилтай ажлууд явж байгаа. Одоо ярьж байгаа өөрчлөлт Олон улсын атомын энергийн агентлагийн гишүүн бүх улс оронд хамаатай. Монгол гэдэг улс саран дээр ганцаархнаа байгаа юм шиг хандлага гаргаж болохгүй л дээ.

-Дахиад асууя, сая ярьсан конвенцуудад болгоомжлол төрөхөөр агуулгатай ямар нэг заалт үнэхээр байхгүй юу?

-Би дээр тэмдэглэсэн. УИХ-аар хэлэлцэгдэж байгаа конвенцийн 12 дугаар зүйлд ашигласан түлшний хаягдлыг өөрийн оронд импортлохгүй байх эрх нь улс болгонд байгааг тодорхой заасан байгаа. Манайхан зарим асуудалд Монгол ганцаараа дэлхий дээр байгаа юм шиг ярьцгаах юм.

Бид дэлхийн нэг л хэсэг. Одоо сургаар биш технологиор харилцдаг болсон цаг. Конвенцоо бүрэн уншчихаад тэмцэх, шүүмжлэх хэрэгтэй л дээ. Нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд цацраг идэвхт ашигт малтмал, цөмийн энерги, цөмийн технологийн энхийн хэрэглээ гэдэг юмыг шат шатандаа маш сайн ойлгуулах ажлыг дэс дараатайгаар байнга хийх хэрэгтэй. Жишээ нь дунд сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрт оруулж байж энэ чиглэлээр худлаа ярьдаг улсыг таслан зогсооно. Хүүхэд байхаас нь энэ чиглэлийн хэрэглээний талын мэдээллийг өгчих хэрэгтэй. Ид сурдаг, сонсдог насан дээрээ мэдээлэл аваагүй улс иймэрхүү сургийн юманд итгэх нь амархан. Өнөөдөр ийм л юм болоод байх шиг.

-Гэхдээ цөмийн энергийн чиглэлээр мэдлэгтэй улс ч шүүмжлээд байгаа улсын дунд харагддаг...?

-Дэлхийн хаана ч байдаг л үзэгдэл. Цацраг идэвхт бодисын аюул ярьж улс төр хийдэг, түүгээр дамжуулж амьдралаа залгуулдаг хэсэг ганц манайд ч биш олон оронд бий. Эцэст нь хэлэхэд энэ конвенцид нэгдлээ гээд бид татвар төлөхгүй. Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал, Үндсэн хуульд нийцэж байгаа. Ямар нэг хог хаягдал авчрах тухай биш, хаана осол аваар гарах бол, тэр ослоос яаж сэргийлэх вэ тэр үе юуг, яаж хийхийг тодорхой болгосон конвенцууд.