-Тавантолгой төслийг яаралтай хөдөлгөх талаар хүмүүс их ярьж байна. Засгийн газраас Тавантолгойн 30 хувьд IPO гаргах талаар ярьсан. Таны хувьд энэ төслийг ямар хувилбараар хөдөлгөх нь зүйтэй гэж харж байгаа вэ?

-Монголын ард түмэнд өгөөжөө өгөх хувилбараар л Тавантолгойг хөдөлгөх хэрэгтэй. Уг нь газрын доорх баялгаа гадаадынханд өгөх гэж яарах хэрэггүй. Хурдан хөдөлгөх гэж монголчуудад ашиггүй хувилбараар л битгий гэрээ хийгээсэй гэж бодож байна. Бидний өвөг дээдэс олон мянган жилийн турш газар нутгаа хамгаалах гэж амь насаа зориулсан. Үүний хүчинд бид өдий зэрэгтэй, баялаг ихтэй газар нутагтай байгаа юм. Бид ч гэсэн хойч үедээ газар нутаг, баялгаа өвлүүлэн үлдээх учиртай. Харин улс орондоо ашигтай, ирээдүйд хэрэгтэй төслүүдийг хэрэгжүүлэх нь зөв. Гэхдээ миний хувьд яаран ашиггүй байдлаар гэрээ хэлцэл хийчих вий гэсэн болгоомжлол байгаа. Тавантолгой төслийг хөдөлгөхийн тулд эхлээд үнэлгээг нь гаргах зайлшгүй шаардлагатай. Өмнө нь бид Оюутолгой төсөлд үнэлгээгээ гаргаагүй алдаа гаргачихсан. Тиймээс одоо өмнөх алдаагаа давтах учиргүй шүү гэдгийг л хэлмээр байна.

-МАН-ын бүлгийн хурлаар Тавантолгой төслийн талаар хэлэлцсэн гэсэн. Энэ хурлаар орд газрын нөөц, үнэлгээ зэргийг танилцуулаагүй юм уу?

-Засгийн газраас хувилбараа оруулж ирээгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, үнэлгээгээ танилцуулаагүй. Эхлээд бид энэ орд газар хэр хэмжээний нөөц, баялагтай, хэдэн жил ашиглах боломжтой вэ зэргийг тодорхой мэдэх хэрэгтэй шүү дээ.

-Оюутолгой төсөлд алдаа гаргасан гэлээ. Та энэ төслийг дэмждэггүй юм уу даа?

-Оюутолгойн гэрээний талаар хоёр тал харилцан ойлголцож, ард түмэнд ашигтай байх хувилбарыг оруулж өгмөөр байгаа юм. Манай улсын газрын доорх баялгийг л авах гэж Оюутолгойнхон Монгол руу орж ирсэн шүү дээ. Тэгэхэд бид эхлээд газар, баялгийнхаа үнэлгээг гаргах ёстой байсан. Одоо ч бас гаргах хэрэгтэй. Гэтэл өнөөдөр Оюутолгойн гэрээ хэлцлүүдийг бүгдийг нь дэлхийн олон банкинд барьцаалж зээл авчихаад байна. Бид өөрсдөө энэ гэрээ хэлцлээ барьцаалж, зээл авч болох л байсан. Харин үүний оронд Засгийн газар өөрсдөө барьцаа гаргаж, богино хугацаатай зээл авснаас болж өнгөрсөн дөрвөн жилд манай улс хэцүүхэн байлаа.

-Оюутолгойн гэрээг одоо сайжруулах боломжтой юм уу. Хэрвээ боломжтой бол яаж сайжруулбал зөв бэ? 

-Энэ асуудалд УИХ-аас ажлын хэсэг гарч ажиллаж байгаа. Ажлын хэсгийнхэн дорвитой дүгнэлт гаргах байх. Энэ дүгнэлтийг л харж байна даа.

-Оюутолгой төсөлд Засгийн газар, УИХ, Аудитын газар зэрэг байгууллагаас нэг үед шалгалт оруулсан. Олон шалгалт зэрэг орууллаа гэж шүүмжлэх хүмүүс байсан. Таны хувьд үүнд ямар байр суурьтай ханддаг вэ?

-Ажил нь зөв гольдролоор явж байгаа бол олон шалгалт оруулсны буруу гэж юу байхав. Харин ч олон шалгалт оруулж, харьцуулж үзэх нь зөв шүү дээ. 

-Хүүхдийн мөнгийг 80 хувьд, 100 хувьд олгох хуулийн төслүүдийг нэгтгэж хэлэлцэж байгаа. Та аль хувилбарыг нь дэмжиж байгаа вэ?

-УИХ-ын дарга М.Энхболд хаврын чуулганы нээлтэд үг хэлэхдээ “Хүүхдийн мөнгийг 100 хувьд нь олгох ёстой шүү” гэж хэлсэн. Үнэхээр боломж нь байгаад, ОУВС-тай зөвшилцөж чадвал бүх хүүхдэд мөнгийг нь өгөх нь зөв.

-Та бизнесийн салбараас улс төрд орсон хүний хувьд хувийн хэвшлийнхний асуудал, бодит байдлыг сайн мэдэх байх. Одоо УИХ-аар Жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг хэлэлцэж байгаа. Энэ хуулийн төслийг та хэр дэмжиж байгаа вэ. Хувийн хэвшлийнхэн тэр дундаа жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд нүдээ олсон дэмжлэг үзүүлж чадах болов уу?

-Би хувийн хэвшлийнхнээ хараад үнэхээр хайр хүрдэг юм. Энэ салбарт хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчээс эхлээд бичил, жижиг, дунд бизнес эрхлэгч болтлоо өссөн болохоор асуудлыг нь сайн мэднэ ээ. Харин төрийн зүгээс хувийн хэвшлийнхнийг хэн ч, юу ч биш юм шиг сэтгэгдэл, ойлголтыг их өгөх юм. Төрийн албан хаагчид л болж байвал бусад нь асуудалгүй гэх хандлага ч их байдаг юм байна. Гэтэл бодит байдал дээр өнөөдөр Монголын эдийн засгийн 80 хувь нь хувийн хэвшлийн нуруун дээр яваа. Үндсэндээ эдийн засгийг хөдөлгөж байгаа гол хүч чинь хувийн хэвшлийнхэн шүү дээ. Тиймээс би хувийн хэвшил, төрийн алба хоёрын үзэл суртлын ялгааг арилгах ёстой гэж боддог. Төрийн албан хаагчид татвар төлөгчдийн мөнгөөр төрийн үйлчилгээг иргэдэд хүргэх гэж байж, хүмүүст яасан ч хатуу ширүүн, хүнд сурталтай харьцдаг юм бэ. Цаг наргүй ажиллаж, зүтгэж хичээсний эцэст хийснээрээ цалинждаг хувийн хэвшлийнхний мөнгөөр татварын ихэнх орлого бүрддэг.

Цалингаа голж, нэмж мөнгө өгөхгүй бол ажлаа хийхгүй гэх эрх хувийн хэвшлийнхэнд байдаггүй юм. Үүгээрээ би төрийн албан хаагчдын цалингаа нэмүүлэхийг эсэргүүцэж байгаа юм биш. Гэхдээ үнэхээр цалингаа голж байгаа бол өөрийнхөө чадварыг харуулж, чөлөөт зах зээлд орон, орлогоо нэмэгдүүлэх боломж тэдэнд байгаа. Тэдний араас төрийн албан хаагч болохыг хүсч, зорьсон олон хүн байгаа гэдгийг хэлмээр байна.

Харин Жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих хуулийн төслийн тухайд гэвэл ажлын байрыг нэмэгдүүлэх чиглэлийг барьж, дэмжлэг үзүүлэхийг дэмжиж байгаа. Гэхдээ жижиг үйлдвэрт хамгийн багадаа ес болон түүнээс дээш ажилтантай үйлдвэр хамаардаг. Тэгэхээр есөөс бага ажилчинтай өрхийн бизнес эрхлэгч болон хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид Жижиг, дунд бизнес эрхлэгчийг дэмжих хуульд хамаарагдахгүй болчихож байгаа юм. Тиймээс хувиараа бизнес эрхлэгчдийг дэмжихийн тулд Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас дэмжлэг үзүүлэх нь зөв. Ийм зохицуулалтуудыг л оруулах шаардлагатай гэж үзсэн.

-Жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд хөнгөлөлттэй зээл олгох зэрэг дэмжлэгийг олон жил ярьж, хэрэгжүүлж байна. Одоо тэднийг яаж бодитоор дэмжих ёстой юм бэ?

-Хувийн хэвшлийг дэмжиж байж л иргэдийн амьдрал сайжирна. Учир нь хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүмүүсийн 80 хувь нь хувийн хэвшилд ажиллаж байгааг өмнө нь хэлсэн. Одоо хэлэлцэж байгаа Жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих тухай хуулийн төслийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон татварын багц хуулиудыг баталснаар бизнес эрхлэгчдэд тодорхой дэмжлэг ирнэ. Харин одоо үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнийг эргэлтэд оруулах талаас нь анхаарах их чухал.

Ер нь Монгол Улс цөөн хүн, өргөн дэлгэр газар нутагтай. Зах зээлд шилжээд 30 орчим жил болох гэж байна. Харин өндөр хөгжилтэй орнууд зах зээлд шилжээд олон зуун жил болсон. Аж ахуйн нэгжүүд нь олон зуун жилийн туршид төлөвшчихсөн. Ийм нөхцөлд манай улсын бизнес эрхлэгчид олон улсын зах зээлд ороход хэцүү л дээ. Гэхдээ бидэнд боломж нь бий. Юу вэ гэвэл монголчуудын уламжлалт, зан заншил, хөдөлмөр болох бэлчээрийн мал аж ахуйгаараа олон улсын зах зээлд өрсөлдөх боломжтой.

Хэрвээ малаа хашаанд хашиж, фермжүүлээд, бордоогоор бордсон бол энэ онцгойлох зүйл биш. Хамгийн гол нь бид бэлчээрийн мал аж ахуйгаасаа экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн гаргаж, үйлдвэрлэх боломжтой. Хятад л гэхэд дэлхийн ноолуурын хэрэглээний 50 хувийг хангаж байна. Монголчууд 40 хувийг нь нийлүүлж байна. Учир нь манай улс бэлчээрийн мал аж ахуйтай учраас ноолуур нь бусдаасаа чанартай байгаа юм.

Дэлхийн улс орнууд өндөр хөгжилд хүрэхийн хэрээр экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн хэрэглэх хандлагатай болсон. Тиймээс манайх экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн хүнсээрээ, ноос ноолуураасаа ч гаргаж болно. Одоо бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэх чиглэлийг хөгжүүлэх нь зүйтэй гэдэг ойлголтыг залуучуудад өгөхгүй бол цаашдаа малчидгүй болох эрсдэлтэй байна. Малчидгүй болбол бид экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн экспортлох нь байтугай гахай шувууны мах гадаадаас авч иддэг болно.

-Хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдэд Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас дэмжлэг үзүүлнэ гэлээ. Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тухай хуулийн хэрэгжилтийг шалгах ажлын хэсэгт та ажилласан. Ажлын хэсгийнхэн энэ сангийн үйл ажиллагаатай танилцсан байх. Тус сангаас хэчнээн хөдөлмөр эрхлэгчийг дэмжих боломжтой вэ?

-Хөдөлмөр, халамж үйлчилгээний ерөнхий газартай холбогдож, харьяа газруудаар нь нийслэл дүүрэг, аймгийн нэгжүүдтэй хамтран газар дээр нь очиж ажилласан. Улсдаа ганц байдаг ахмадын сувиллын үйл ажиллагаатай ч танилцлаа. Ер нь иргэдээ ажилтай орлоготой болгох нь улсын нэгдүгээрт тавих зорилтын нэг. Гэтэл хөдөлмөр эрхлэх насны 1.2 сая иргэний 80 хувь нь хувийн хэвшилд ажиллаж, амь амьжиргаагаа залгуулж байна.

Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас иргэдийг ажилтай орлоготой болгоход нь зориулж хөнгөлөлттэй зээл олгодог. Харин Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн орлогын 98.7 хувь нь гадаадын ажиллах хүчний төлбөрөөс, 1.3 хувь нь хувийн хэвшлийнхний хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн ажиллуулаагүйн төлбөрөөс бүрддэг юм байна. Үндсэндээ хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих санд төвлөрүүлж байгаа мөнгийг хувийн хэвшлийнхэн л бүрдүүлж байгаа гэсэн үг. Гадаадаас ажиллах хүчээр жилд 20-27 мянган хүн оруулж ирдэг.

Тэдний төлбөрийн мөнгөөр Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаар дамжуулан жилд 28-30 мянган иргэнийг ажлын байртай болгодог байна. Гэтэл манайхан гадаадаас ажиллах хүч авах хэрэггүй гэдэг. Тэгсэн мөртлөө өөрсдөө цалингаа голоод ажил хийдэггүй. Гаднын ажиллах хүчнийхэн чинь хийснээрээ цалинждаг. Гэтэл манайхан ажил, цалингаа голдог. Залуучууд маань ажил, цалингаа голохоос илүүтэй хөрвөх чадвартай, хөдөлмөрийн хамт олны дунд төлөвшиж, ажилдаа дадах хэрэгтэй.