-Танай өрсөлдөгч хүчин нэрээ сольчихлоо. Энэ сэдвээр Улаанбаатар хотноо саяхан том концерт тавигдлаа шүү дээ. Уг үйл явдлыг улстөрчийн хувьд хэрхэн авч үзэж байна вэ?

-Наадах чинь хамтарсан Засгийн газрын сайдын хариулт болчихлоо. Би уг нь улстөрчийн тань хувьд асуусан юм?

-Энэ нам ингээд нэрээ сольчихлоо гэдэг бол нэг асуудал. Тэгвэл эргээд бид өнгөрсөн түүхээ харах ёстой болчихож байгаа юм л даа. Нөгөө л алтан Москвад Ленинтэй уулзсан Сүхбаатар энээ тэрээгээс нь эхлээд Ардчилсан намын анхны дарга Бодоог хэн хорлов энэ тэр гээд зөндөө юм бий шүү дээ. Бүхэл бүтэн сурах бичигт бичигдсэн энэ түүхээ солих болчихож байгаа байхгүй юу. Энийг 20 жилийн хойно солино гэдэг эргээд жаахан хүнд болчихож байгаа юм. Ерэн онд шинэ нийгэм эхлэхэд тэр шинэ түүх хамт солигдоод явчихсан бол Монгол Улс хөгжлийн зүг өнөөдрийнхөөс арай хурдан алхах байсан.

-Ерэн онд та нар хувьсгалт нэртэй юутай хээтэй нь дуусгачихсан бол өнөөдөр ийм их зардал урсахгүй байж л дээ?

-Тэр үед баc үүнийг зоригтой шийдэх хүчин бүрдээгүй байсан юм болов уу даа.

-Танай намын залуус ҮЗХ-гоо унтаж байна гэж үзжээ. Бүх гишүүдийнх нь тоогоор хоосон сандал авчирч тавьж бяцхан үзүүлбэр хийлээ шүү дээ. Нэгталаас өрсөлдөгч хүчний шоу дуу чимээ ихтэй эрчимжээд эхлэхээр нөгөө хүчнийг нь унтаж байна, хүүе та нар чинь яачихав аа гэсэн хашгираан энд тэндээс яваад эхэлдэг хуучин юм харагдаж байна. Гэсэн ч Ардчилсан нам хаана байна вэ гэсэн асуултыг өөрт чинь тавимаарбайхюм?

-Ардчилсан нам хаана явна вэ гээд л зарим хүн асуугаад байх юм. Байж л байгаа. Цаашдаа ч байна. Ардчилсан намыг хэдэн зуун мянган хүн сонгосон байгаа. Ажил хэрэг нь явдгаараа л явж байгаа. Зүгээр нөгөө намын пиарийн хажууд бол бидэнд дутагдаад байгаа юм байгаа. Энийг нуух юм байхгүй. Гэхдээ нөгөө талдаа бид ингэж 20 жил хоосон пиар л хийлээ ш дээ. Одоо жаахан юм хийе л дээ. Гартаа хүрз, жоотуу барья. Юм хийдэг үе рүү оръё гэж бид нийтээрээ яриад байгаа. Уг нь хаа байгаагаа үзүүлэх гээд л бид энд суугаад байгаа ухаантай. 2008 оны сонгуульд орохдоо Ардчилсан нам хоёр дахь хувьсгал бол үйлдвэржилт гэж зарласан. Ерэн онд бол эрх чөлөө, эд хөрөнгө юу байдаг юм тэрийг нь өглөө. Одоо тэгвэл яах ёстой юм. Ажилгүйдэлтэй тэмцье. Энэ бол үйлдвэржилт. Тэр үйлдвэржилт гэдэг юм руу бид яваад байгаа ухаантай юм. Ардчилсан нам энэ зорилтоо хэрэгжүүлэхийн төлөө л явж байна. Ямар ч байсан Ардчилсан намын рейтинг анх удаа Хувьсгалт намаас өндөр гараад явчихлаа. Ямар ч байсан ардчилсан овогтой ерөнхийлөгчтэй болчихлоо. Анх удаа бид 20 жил үзэж байж шүүх, прокурор гэсэн засаглал руу орж шинэчлэл хийх гэж үзэж байна. Энэ сэтэлж бардаггүй байсан засаглалд шивсэн, олон түмнийг хамгийн их бухимдуулж ирсэн юмыг цэвэрлэх шинэчлэлийн ажиллагаа эхэлсэн гэж харж байгаа. Долдугаар сарын 1-ний хэрэг явдлаас өгсүүлээд хэрэгсэхгүй болгосон байсан хэргүүдийг сэргээж эхэлж байна. Авлигатай тэмцэх газрыг тойрсон асуудлуудыг хөндөж тавьж эхэллээ. Энэ бүхэн бол Ардчилсан нам байгаагийн илрэл л гэж бодож байгаа. Байхгүй гэдгээр яриад байх юм бол яриад байж болно л доо. Ардчилсан хувьсгалын хоёр дахь үе шат бол ерөөсөө л үйлдвэржилт. Энэ тал руугаа бол бид маш их ажил хийж байгаа. Хамгийн сүүлд 2010 оны зургадугаар сарын 25-27-нд УИХ-аар ерөнхийдөө бүх концепциудаа батлуулаад авсан. Үүнээс хойш дөрвөн cap гаруй хугацаа өнгөрч байна. Энэ ажлуудыг бид ирэх хавар гуравдугаар сараас эхлүүлнэ. Бодит юм үзүүлдэг болъё. Үүний төлөө ажиллая л гэж байгаа. Тодорхой пиар бол бид хийгээгүй нь үнэн. Тэр ажил чинь бас мөнгө санхүү, цаг нэлээд их шаардсан ажил шүү дээ.

-ҮЗХ дээрээ ярих байх. Тэгээд их хурлын тухай асуудал яригдаад орж ирвэл дүрэм журмаараа явна л биз дээ.

-Олон жил улс төрөөр явсан хүмүүсийн байр суурийг сонсоод байхаар нэг юмыг анхааруулж байх шиг байна л даа. Тэр нь сонгууль дөхөхөөр намыг хагалдаг байдлыг одоо зогсооё гэж. Э.Бат-Үүл гишүүн энэ тэрийн яриаг уншиж байгаа биз. Би ч бас ингэж бодож байна. Бас Их хуралд хоёр ч удаа сонгогдож ажиллалаа. Улстөрч гэж би өөрийгөө хэлдэггүй л дээ. Улс төр дотор явж байгаа нэг л гишүүн байх. Яахав, МоАХ гэдэг байгууллагыг хэдэн нөхдийн хамт удирдаад л явж байна. Энэ бас л сонгуульт ажил шүү дээ, энэ байгууллагыг аятайхан байлгаад явчих юмсан гэдэг дээр бас ч гэж чамгүй хүчин зүтгэл гаргаад явж л байна.

-Намын даргын асуудлыг яагаад тойроод байгаа юм?

-Намын даргын асуудал л гэх юм. Энэ намд чинь бас нэг өөрийн дүрэм журам гэдэг юм байдаг байлгүй дээ. Тэр дүрэм журам гэдэг юмаа бүгдээрээ мэддэг байлгүй. Тэр дүрэм журамдаа юу гэж заасан байдаг юм. Тэрүүгээрээ л явах байлгүй. Зүгээр ажиглаж байхад энэ намын дарга гэдэг сэдвийг явуулж байгаа улс төрийн ард гурван бүлэглэл байх шиг байгаа юм. Нэг нь бол ерөөсөө юу болоод байгаагаа мэдэхгүй. Нээрээ л манай нам унтаад байгаа юм болов уу гэсэн эргэлзсэн байдалтай байгаа нэг хэсэг. Нэг нь бол ерөөсөө л дараагийн сонгуулиар өөрийн ноёрхлыг тогтооё гэсэн бүлэглэл байгаа. Энэ бол улс төрд эрүүл бүлэглэл. Гурав дахь, хамгийн хортой бүлэглэл нь юу байна вэ гэхээр хувьсгалт намаас явуулдаг нэг дархан мэх байдаг даа. Сонгууль болгоны өмнө манай намыг хагалж, дотор нь алалцуулдаг. Энэ дархан мэхийг төлөөлж ажилдаг бүлэглэл ний нуугүй хэлэхэд энэ дотор ороод ирчихсэн ажиллаж байна. Ийм гурван бүлэглэлээс л дээрх сэдэв хөндөгдөн орж ирж байна гэж харж байна л даа. Тэгэхээр нэг мэхэнд олон унаад байж болохгүй биз дээ.

-Тэгэхээр намын даргын ажил бол хэвийн явж байна гэсэн үг үү?

-Мэдээж хүн л юм хойно алдаа дутагдал байдаг л юм. Энэ талаар байнга шахаж шаарддаг хүмүүсийн нэг нь бол би. Энэ ажлыг ингэж хийгээч, тэгж хийгээч гэж байнга л шаарддаг. Та нар санаж л байгаа байх. Жишээ нь Тавантолгой дээр MCS компанийнхан нүүрс угаадаг үйлдвэрээ боловсруулах үйлдвэр гэж ойлгуулаад, нээлтэн дээрээ Н.Алтанхуяг даргыг авааччихсан л байсан. Энэ үйлдлийг нь би ил тод шүүмжилж л байсан. Ер нь бол үйл ажиллагааг нь байнга л шүүмжилж байдаг. Олон жил улс төрөөр явсан улсуудаас нэг юм их ажиглагддаг. Хаширчихсан байдаг юм уу, яадаг юм. Юмыг их олон талаас нь удаан бодож байж за гэж хэлдэг. Шийдвэрээ үүнээс болж их удаан гаргадаг. Тэр нь юмыг их уядаг.

-Танай намын дарга Монгол оронд явагдсан хэлмэгдүүлэлтийн өмнөөс ард түмнээс уучлал гуйсан. Жинхэнэ гардаж хийсэн улс төрийн хүчин нь тэр алхмаа хийгээгүй байхад Ардчилсан намын дарга хийсэн нь олон хүний дургүйцлийг төрүүлэх шиг болсон. Та тэр алхмыг нь яаж хүлээж авсан бэ?

-Энэ тал дээр өөрөө нэлээн тайлбар хийсэн харагдана лээ. Тухайн үедээ би бас гайхаж л байсан.

-Хамтарсан Засгийн газарт ажиллаж байгаа таван сайдаа хангалтгүй ажиллаж байна гэсэн шүүмжлэл байгаа. Та дотор нь байгаа хүний хувьд юу гэж үзэж байна. Хийгдэж буй өнгөтэй өөдтэй бүхэн Хувьсгалт намын нэр дээр сурталчлагдаад яваад байгаа нь гонсоймоор зүйл биш үү?

-Хийгээд байгаа ажлууд тань нэр хүндийн хувьд бусдад очоод байна. Гавьяаг хувааж хүрт л дээ?

-Зав гаргаж байгаад бусдад булаагдсан эд зүйлсээ эргүүлжолж авна даа гэж үү?

-Нөгөө хүсэл нь?

-Одоо бол биш ээ л гэсэн үгүү?

-Үүнийхээ төлөө бол чөтгөртэй ч хөтлөлцөнө өө?

-Ер нь тийм. Бид нэг зүйлийг бодож сурмаар байгаа юм. Монгол Улсын эрх ашиг гэж юм нэгд байх уу. Намын эрх ашиг нэгд байх уу гэдгийг. Тэгээд намын дарга гэсэн энэ нэг сэдэв нэгд тавигдах ёстой юм уу, нөгөөдөх нь байх юм уу. Энийгээ өнөөдрийг хүртэл улс төрд лидер гэж үнэлэгдэж явсан хүмүүс маань ядаж нэг нухацтай тунгааж бодоосой л гэж хүсч байгаа юм. Ний нуугүй ярихад бид дэлхийн хөгжлийн хувьд маш доогуур төвшинд л явж байна ш дээ. 20 жил хэмлэлдсэнийхээ үр дүнд бараг 1919 оныхоо хэмжээнд л зогсч байна. Ерэн оноос хойш өнгөрсөн 20 жилд бид хоёр юмыг алдсан. Нэг нь, хувьсгалт намын нэр, татан буулгахтай холбоотой асуудал. Нөгөө нь энэ шүүх прокурор, цагдаа, хууль хүчний байгууллага дээр ямар ч хяналт тогтоож чадаагүй явдал. Бизнесменүүдийг ажил нь жаахан ашиг ихтэй яваад ирэхээр татварын асуудал босч ирдэг ч юм уу, айлгаж ичээгээд унагаад ирдэг. Өнөөдөр бизнесменүүд яагаад энэ нам руу гүйж орж ирээд байна вэ гэхээр тэднийг айлгадаг, ичээдэг, дарамталдаг эрх нь тэдний гарт байгаад байгаа байхгүй юу. Энэ намыг нь түшиж байж бид хоолтойгоо байх юм байна гэж ойлгоод гүйж очиж байна. Тэдний ч бас буруу биш. Бид болохоор яаж байна. Нэг л их хоосон цээжээ дэлдсэн улс. Бид та нарт тэрийг ч олж өгсөн, энийг чинь өгсөн гээд л яриад байдаг. Тэр нь одоо ул болчихсон.

-Малыг чинь өглөө. Байрыгчинь, бас гадаад паспортыг чинь өглөө. Эрх чөлөөг чинь өглөө гээд л үү?

-Тийм. Энэ маань үндсэндээ ул болчихлоо. Ерэн онд төрсөн хүүхэд социализмыг мэдэхгүй байхгүй юу. Юу яриад байгаа юм бол. Биднийг төрөхөд л манай мал манайх л байсан ш дээ. Манай байр манайх л байсан биз дээ гэнэ. Залуучууд энийг ойлгохгүй. Гар утастай болголоо л гэнэ. Дэлхий даяараа л хэрэглэж байна ш дээ. Куба, Хойд солонгосууд хүртэл хэрэглээд эхэлсэн байна. Юу нь гайхамшиг, юу нь гавьяа болчихоод байгаа юм гэсэн шинэ үеийнхний энэ хариултад бидний хийсэн бүх юм замхарчихаад байна. 20 жил гэдэг чинь бас хүнээр бол ухаан суувал суухаар хугацаа биз дээ. Энэ дээр удирдагчид маань шинэ бодлого гаргаж ирэх цаг нь болчихсон болов уу гэж бодож байгаа юм. Монгол Улс 400-гаад жилийн турш Хятад, Орос хоёр их гүрний дундын колони улс маягаар явж ирсэн. Энэ байдлаас тогтсон юм монголчуудын сэтгэл зүрхэнд шингэчихсэн байдаг юм шиг байгаа юм. Тэр нь энэ хоёр гүрний дунд та нар минь нэг ухаантайхан шиг тоглож яваарай гэсэн захиас, хоорондоо хагаралдаж байж хөндлөнгийн идэш болох вий гэсэн өнө мөнхийн түгшүүр маягаар хадгалагдаж явдаг. Тэндээс урган гарч байгаа хүсэл нь дотооддоо дажингүй, хагарал талцалгүй байх. Өөрийн гэсэн бодолтой улс явах. Энэ хүслийг нь үл ойшоогоод нэг юм ярихад нь нөгөөг сөргүүлж тавиад байж болно л доо. Ерөөсөө хэмлэлдээд л байж болно. Долоон сарын нэгнийг яриад байж болно. Ардчиллыг өмчилж болно. Малыг чинь бид та нарт авч өгсөн шүү дээ гэдгээ яриад байж болно. Зөндөө гавьяа байгаа. Тэрийгээ яриад явж болно. Тэгэх эрхтэй. Гэхдээ одоо алийн болгон ингэж явах вэ. Дараагийн үе шат руугаа оръё л гэж байгаа юм. Одоогийн залуус өөр болж. Мэдлэгтэй болж. Боловсролтой болчихож. Хэлтэй ч болчихож. Тэрийгээ ардчиллын буян гэнэ үү. Эцэг эхийнхээ буян гэнэ үү, тэрийгээ өөрсдөө шийднэ биз. Ямар ч байсан тэр эзэмшсэн мэдлэг, боловсролоороо эргээд нийгэм рүүгээ зөв дүгнэлт, анализ хийж хардаг болчихсон юм шиг байгаа юм. Энийг нь улстөрчид бид мэдрэхгүй яваад байна. Хуучин хандлагаараа л үзэх гээд байдаг.

-"Шинэ төлөвшилтэй шинэ үе өсч өндийлөө. Цаашдаа Монгол орон хөгжлийн хувьд зогсонги байдалд удаж болохгүй нь. Тэгэхээр дараагийнхаа алхмыг хийе. Энэ давалгаа бол элдэв үзэл суртлын биш үйлдвэржилтийн давалгаа юм. Одоо  зүгээр л  үүний төлөө зүтгэцгээе. Хүрз, жоотуугаа аваад хөдөлцгөө". Таны хэлж байгааг базаад хэлэхэд энэ. Би зөв ойлгож уу?

-Зев... Эдийн засгаа хөгжүүлэхгүйгээр тусгаар тогтнолыг бид ярихгүй ээ. Хоосон бэлгэдэл л болно. Жишээ нь, өнөөдөр хүнсний барааныхаа 70 орчим хувийг бид импортоор авч байна. Энэ хараат мөн үү. Бензин шатах, тослох материал 100 хувь импорт. Энэ хараат мөн үү. Мөн. Тэгвэл өөрчлөх ёстой. Бид өөрчилж эхлэх ёстой. Энэ үүрэг нь шиг байгаа юм. Энэ хараат байдлыг өөрчлөх гол түлхүүр нь дотоодын үйлдвэржилт. Одоо гартаа зэвсгээ бариад тэмцэх л үлдлээ. Болох байх аа. Нэлээд ч ажил амжууллаа. Дуусгана аа.

-Том ордууд, том мөрөөдлийг дагаад том том мөнгөний тоонууд энд тэндээс их сонсогддог болж. MCS-ийн саяны босгосон их мөнгө шуугиан тарьж байна. Осолтой мөнгө босч байгаа харагдах юм. Энэ бүхэн таны санаанд нийцэж байна уу?

-Миний санаа 200 хувь нийцэхгүй байгаа. Төмөр замын бодлого бол өнгөрсөн нэг жил зургаан сарын хүнд хүчир хөдөлмөрөөр бослоо. Хүнд хөдөлмөр байсан гэж би хэлнэ. Зөвхөн урагшаа нарийн царигтай төмөр зам тавиад түүхий эд гаргана гэсэн шийдвэрийг түрүүчийн Засгийн газар гаргачихсан байсан. Энэний эсрэг үндсэндээ жил зургаан cap тэмцлээ. Энэ ажил ахин хэлэхэд дараа үнэлэгдэх болно. Гэхдээ Бодоо шиг ерэн жилийн дараа биш байх. Газрын баялагтай улс орнууд боловсруулах үйлдвэрээ гадна биш дотроо барьж байж ажилгүйдэл, ядуурлаасаа салж байсан. Энийг бол одоо энэ нүүрс гаргаж байгаа компанийн улсууд мэдэхгүй биш, бүгдээрээ мэдэж байгаа. Өнөөдөр тэд бол маш их баялаг гаргаж, маш их мөнгөтэй болсон улс. Бүгдээрээ архи, согтууруулах ундаагаар бизнес хийдэг байсан улсууд. Энэ нөхдүүд түүхий эдтэй холбоотой асуудлуудыг зөвхөн гаднын удирдамжаар явуулсан. Тэрийг нь Хятадын Төмөр замын сайд надтай уулзахдаа бүрэн хэлсэн. Хятад улсын бодлого гараад танай сайдуудтай тохирчихсон шүү дээ. Яахаараа нэг сайд нь гарч ирээд өөр бодлого гардаг юм бэ гэсэн. Үүнээс болж би муудалцаад гарч байсан. Ийм зарчим дээрээ л цаашид би зогсоно. Монгол Улсын Их хурлаар 2010 оны зургадугаар сарын 27-нд төмөр замын бодлого батлагдаад, Сайншандад боловсруулах үйлдвэр барина гэсэн шийдвэр гарчихсан байхад энэ бодлогыг даваад урагшаагаа төмөр зам тавина. Төмөр замд нь 260 сая доллар өгнө. Боловсруулах үйлдвэрт нь тэдэн сая доллар өгнө гээд нийтдээ 650 сая доллар босчихсон байгаа байхгүй юу. Ингэж болохгүй шүү дээ. Муу ч гэсэн тусгаар тогтносон нэг улс өөрийн бодлогыг гаргачихаад байхад тэр бодлого нь хамаагүй ээ, энэ бодлого нь явна гээд хөрөнгийн бирж дээр мөнгө босгож байна гэдэг бол хэтэрхий эрээ цээргүй явдал. Хонконгийн хөрөнгийн бирж бол асар нарийн зохион байгуулалттай. Нэг үг, үсэг худлаа байж болохгүй ийм бүтцээр хийгддэг юм. Тэгэхэд Монгол Улсын хил дотроос авах гэж байгаа нүүрсийг Хятадад аваачиж үйлдвэрт нь оруулж зарах тохиролцоогоор мөнгө босгож байгаа явдлыг би огт өөр бодлогоор явж байгаа зүйл гэж хэлнэ. Үүн дээр би сайд болохоосоо өмнө ч тэмцэж байсан, сайд байхдаа ч тэмцэнэ. Сайд биш болсон ч тэмцэх ёстой гэж боддог. Урьд нь Тавантолгойг хэдхэн хүний мэдэлд байхад нь МоАХ янз бүрээрээ хэлүүлж тэмцэж байж Монголын ард түмнийх нь мэдэлд авчирч байсан юм. Хүмүүс ойлгох цаг ирнэ. Өнөөдөр УИХ, Засаг дотор хувийн хэвшлийн ажил болохоор янз бүрийн арга саамаар яваад байдаг. Төрийнх нь явахгүй байна гээд гишүүд яриад л эхэлчихсэн байна. Эд чинь бас тэнэг хүмүүс биш шүү дээ. Ил л гарч ирээд шүүмжилж чадахгүй байгаа болохоос. Тэгж яривал Оростой цаашаа наашаа гээд явж байсан далан жил дотор бас ч гэж дотроо боловсруулах үйлдвэрээ барьж байсан байгаа байхгүй юу.

-Хууль бус ажиллагаа явуулж, төрийн толгой дээр гишгэж байгаад мөнгө босгож байна гэсэн үг үү?

-Хууль бус ажиллагаа. Монгол Улс бодлогоо гаргачихсан байхад тэнд Монгол Улсыг давсан бодлогоор мөнгө босгож байна гэсэн үг шүү дээ. Тэгээд бод л доо. Тэр дотор манай намын нөхдүүд ч байгаа. Хувьсгалт намын нөхдүүд ч байгаа. Хувьсгалт намынх олонхи нь байгаа. Ху намын аврах хантаазан дотор багтаж явдаг нөхдүүд дийлэнх нь. Эндээс 2012 оны сонгуульд асар их мөнгө орж ирнэ. Энэ бол тодорхой. Асар их мөнгө орж ирэхээрээ яадаг юм. Санал худалдаж авна. Санал худалдаж авахаар юу болдог билээ. Дахиад эсэргүүцэл. Долоон сарын нэгэн давтагдана. Киргизийг хар л даа. Манайхтай тун төстэй. Өнөөдөр яг л тийм юм болсон. Хүмүүсээ гэнэт л хоёр өдрийн дотор л АКА буугаар зэвсэглэчихсэн. Энэ тухайд манай энэ Үндэсний аюулгүйн зөвлөл энэ тэр нь эрхбиш дотроо бодолтой байдаг байлгүй дээ. Хаа очиж манай тагнуул иймэрхүү юман дээрээ их сайн ажилладаг л юм билээ.