Туул голын сав газрын захиргааны дарга Г.Долгорсүрэнтэй ярилцлаа.

- Туул голын сав газрын захиргаа байгуулагдаад бараг хоёр жил боллоо. Энэ хугацаанд юу амжуулав?

2012 онд Усны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг баталсан. Уг хуулийн гол заалт нь Туул голын сав газрыг хариуцсан газрыг байгуулах заалт байсан. Дэлхийд усны нөөц, хэрэглээг зохицуулахад сав газрын менежментийг хэрэгжүүлдэг. Уг хуулиар энэхүү концепцийг оруулж өгснөөрөө онцлог. Социалист нийгмийн үед засаг захиргааны нэгж бүрээр усны асуудлыг хариуцдаг байсан. Гэтэл ус гэдэг аймаг, сум, тэр байтугай улсын хилд захирагддаггүй. Тиймээс хуучин арга барилыг халж, сав газрын усны менежментийг хэрэгжүүлэх шаардлагатай болсон. 

Сав газар гэдэг бол байгальд эргэлдэж буй усны нэгээхэн тогоо гэсэн үг. Туул голын сав газрын захиргаа бол Туул гэдэг энэхүү тогоонд буй гадаргын болон гүний усыг судлах, хамгаалах, зүй зохистой ашиглуулах үүрэгтэй байгууллага. Тус байгууллага зөвхөн Улаанбаатар орчмын Туул голын сав газар бус эхээс адаг хүртэлх Туул голын менежментийг бүхэлд нь хариуцдаг.

Туул голтой холбоотой хэд хэдэн бэрхшээл байна. Нэгдүгээрт Улаанбаатарчуудын ахуйн хэрэглээний усыг цэвэрлэх байгууламжаар хагас дутуу цэвэрлэн Туул гол руу юүлснээр Туул гол өөрөө хохирдог. Урсац багасаж, агаар бохирдож, ан амьтан үхдэг. Хоёрдугаарт Туул голын доод хэсгээр амьдардаг орон нутгийн иргэд эрүүл мэнд эрсдэлд ордог. 

Үүнтэй холбоотой бид дараах гурван гол чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг. Юуны түрүүнд Туул голын сав газрын усны менежмент төлөвлөлтийг гаргаж,  усны нөөцийг ашиглах, хамгаалах, тусгай хамгаалалттай газрын дэглэмийг хэрэгжүүлэх, орон сууцны хороолол баривал ус хангамжийг хэрхэн бий болгох зэрэг асуудлыг хариуцдаг. Ингэхдээ өсөн нэмэгдэж буй хэрэгцээнд суурилалгүй, харин Туул голынхоо бодит нөөцөд тулгуурласан менежментийг хийдэг. Хэрэгтэй бүхнээ байгалиас авна гэдэг цаг өнгөрсөн.

Ширгэсэн Туул

Дараагийн чиглэл бол ус ашиглалт.  Туул голын сав газарт хичнээн хэрэглэгч, арьс ширний үйлдвэр, уул уурхайн компани, карьерын цэг, ус ундааны үйлдвэр байдаг, тэд хаанаас усаа авдаг, бохироо хааш хаядаг зэрэг бүх үйл явцыг хянадаг. Бүх ус ашиглагчдыг тоолууртай, тоолуургүй, төвлөрсөн сүлжээнээс ус авдаг зэргээр хэрэглээгээр нь гурван түвшинд ангилж мэдээллийн сан бүрдүүлсэн. Ус ашиглагчид Усны тухай хуулиар ус ашигласны төлбөр төлөх ёстой. Өмнө нь зөвшөөрөлгүй, гэрээгүй ашигладаг байсан аж ахуй нэгжүүдийг бүртгэлжүүлж паспорт олгосон. Энэ мэтээр ус ашиглалтын төлбөрөөс улсын төсөвт дөрвөн тэрбум орчим төгрөгийг оруулах боломжийг бүрдүүлсэн. Бага мөнгө биш. Энэ жил сав газрын нөөц ашигласны төлбөрөөс нийтдээ долоон тэрбум төгрөгийг нийслэл болон орон нутгийн төсөвт оруулах зорилттой байна.

Өмнө нь Туул гол одоогийн хотын төв дэх Урт цагаан хүртэл үерлэдэг байсан.

Гуравдугаарт ус ашиглалттай холбоотой зөрчлийг хянаж ажилладаг. Тухайлбал гол дээр машин угааж байна, бохир хаяж байна гэх мэт мэдээлэл иргэдээс ирдэг.  Түүнчлэн Туул голын сав газрын тусгай хамгаалалттай газрын асуудлыг хариуцдаг. Өөрөөр хэлбэл тусгай хамгаалалттай газар зөвшөөрөлгүй баригдсан хороолол, жуулчны баазуудад шаардлага хүргүүлдэг, зарим карьеруудыг лацаддаг. Энэ жилд Баянзүрхийн гүүрнээс Сонсголын гүүр хүртэл Туул голын хоёр талаар олгосон газруудад дүн шинжилгээ хийж, хаана, хэнд, ямар хэмжээний газрыг олгосон бэ гэдгийг нарийн зураглалтай судалж байна. Үүнээс гарсан дүн шинжилгээнд тулгуурлаад авах арга хэмжээг тодорхойлж холбогдох байгууллагуудад хүргэнэ.

- Туул голын урсац хэрхэн багассан тухай нарийн судалгаа байдаг уу?

Анх удаа бид Туул голын эргийн дагуу 300 орчим төмөр баганатай хамгаалалтын бүсийн самбарыг 50-200 метрийн зайтай байрлуулсан. Туул гол Монголын голуудаас хамгийн их судлагдсан гол. Ус цаг уурын хүрээлэнгийн Гадаргын ус судлалын секторын судлаачид Туул голыг нэлээдгүй судалсан. Өмнө нь Туул голоор сал урсгадаг, үерлэхээрээ одоогийн хотын төв дэх Урт цагаан хүртэл үерлэдэг байсан. Гэтэл одоо хуурайшилтын үед сайр нь ил гарч, ус нь шургадаг болчихлоо.

Улаанбаатар орчимд Туул голын эргээр 150 орчим жижиг, том гүний худгаас Улаанбаатарчууд насосоор соруулж хэрэглээгээ хангадаг. Чухам үүнээс болж Туул голын маань урсац багассан. Гэхдээ гадаргын ус байнгын хэлбэлзэлтэй байдаг учир урсац нь яг хэдий хэмжээгээр багассаныг мэдэхгүй. Гэхдээ эрс багассан нь хөдөлшгүй баримт. Туул гол үерлэхээ байгаад удлаа.

- Туул голын загас үхдэг ямар үндсэн шалтгаанууд байдаг вэ?

Нэгдүгээрт голын ёроолыг хөндөж их хэмжээний хайрга авдаг.  Үүнээс болж 2,5-3,5 метрийн гүнтэй  том тогоонууд үүсдэг. Хавар ус ихтэй үед орж ирсэн загаснууд намар гол хөлдөж урсацгүй болоход тэр тогоонуудад үлдээд гацчихдаг. Амьдрах орчингүй болсон загаснууд үхэхээс өөр замгүй.

Түүнчлэн Туул гол олон салаа буюу татамтай. Үерийн үед салаанууд усаар дүүрч загаснууд орж ирдэг. Харин ус татрах үед загаснууд салаанд үлдэж хатаж үхдэг. Энэ бол хоёрдугаар шалтгаан. Хүчилтөрөгчийн дутагдлаас болж үхсэн гэж ярьдаг ч үнэндээ амьдрах орчингүй болсноос загаснуд олноор үхдэг. Өмнө нь Туул их устай байхад салаанууд байнгын усаар дүүрэн байдаг байсан.

Манай байгууллага Азийн хөгжлийн банктай хамтраад уг асуудлыг шийдэх инженерийн төсөл хэрэгжүүлж байгаа. 

- Туул голын бургасыг залуужуулах ажлын талаар ярихгүй юу?

Туул голын бургас хөгширч ширэлдсэн. Мэргэжлийн хүмүүсийн тусламжтай тайралт хийснээр залуу мөчрүүд ургах боломж бүрдэнэ. Өөрөөр хэлбэл ургах тэжээлийн талбайг бий болгоно гэсэн үг. Түүнээс гадна модонд уясан элдвийн хадаг, даавуу модны амьсгалыг боодгоос мод хатаж үхдэг.

- Туул голыг бохирдуулагч гол эх үүсвэрүүд юу вэ?

Хүмүүс ярихдаа цэвэрлэх байгууламж гэдэг. Гэхдээ гол эх үүсвэр нь нийслэлчүүд бид өөрсдөө. Цэвэрлэх байгууламж маань хуучирсан учраас бүрэн цэвэрлэгээ хийж чаддаггүй.  Орчин үеийн стандарт хангахуйц цэвэрлэх байгууламж барих шаардлагыг бид удаа дараа тавьсны үр дүнд нийслэлийн удирдлага концесын журмаар барихаар болсон.  Зураг төсөл хийх мөнгө нь шийдэгдсэн. Зураг төслийн дагуу олон улсын тендер зарлана. Ойрын 2-3 жилд шинэ цэвэрлэх байгууламжтай болно гэж найдаж байна. 260-300 сая долларын өртөгтэй байгууламж баригдана. Ингэснээр Туул гол маань жил болгон цутгадаг 160-170 мянган метр куб бохир уснаас сална гэсэн үг. Мөн Туул гол дээр усан цогцолбор барих ажил төлөвлөгөөнд орчихсон явж байна.