Сангийн сайд С.Баяр­цогттой ярилцлаа.

-Манай улс хямра­лын үеэр ОУВС-д хан­даж 18 сарын хуга­цаанд хөтөлбөр хэрэг­жүү­лэхээр болсон. Энэ хөтөлбөр дуусч байгаа гэл үү?

-Тийм ээ. Монгол Улс ОУВС-гийн хамтран хэрэг­жүүлсэн эдийн зас­гийг тогтворжуулах "Стэнд бай" хөтөлбөр амжилттай хэрэгжиж дууслаа. Дэл­хийн санхүүгийн хямра­лаас үүдэж Монгол Улсын Засгийн газар санхүү, эдийн засгийн хүндрэ­лийг даван туулахад дэмж­лэг болгохоор энэ хөтөлбөрийг хэрэг­жүүл­сэн юм. Уг хөтөлбө­рийн үнийн дүн нь ойролцоо­гоор 242 сая ам.доллар.

-Энэхөтөлбөрийгхэ­рэг­жүүлснээрямарэерэгүрдүнгарсанбэ?

-Хөтөлбөрийг хэрэг­жүүлс­ний дүнд макро эдийн засгийн байдал илт сайжирсан. Төгрөгт итгэх итгэл нэмэгдэж, га­даад валютын арил­жаа­ны зах зээл тогтворжсон, инфляцийг буулгасан гээд тоочоод байвал эерэг үр дүн олон бий л дээ.

-ОУВС-гийнхөтөл­бөрийгдахинхэрэг­жүүлэхүү?

-ОУВС-тай хамтран  тав дахь хөтөлбөрийг хэ­рэг­жүүлж дуусаад байна. 2005-2008 онд л гэ­хэд хөтөлбөр хэрэгжүү­лээгүй. Заавал хөтөлбөр хэрэгжүүлэх шаардлага байхгүй. Гэхдээ ОУВС-тай хамтран ажиллах нь үргэлж  нээлттэй    байгаа.

-ТасаяханВа­шингтонхотнооОУВС, Дэлхийнбанкныуул­зал­тадоролцоодирсэн. ЭнэүеэрОХУ-ынСан­гийндэдсайд "Мон­голчуудихөрийнүл­дэгдлээтөлөхөөрбол­сон" гэсэнмэдэг­дэлхийлээ. Иймтохи­рол­цоохийсэнюмуу?

-Уг асуултад ха­риула­хаас өмнө өрийн талаар цухасхан дурдъя. 1949-1991 оны хооронд тухайн үеийнхээр бол БНМАУ  ЗХУ-ын Засгийн газраас 11.8 тэрбум  шил­жих рублийн зээл авсан.     Тодруулж хэлбэл, үүний 9.6 тэрбум нь үндсэн өр, 2.2 тэрбум нь хүү байсан юм билээ. Энэ асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор 2003 онд Монгол Улсын Засгийн газрыг тэргүүлж байсан Н.Энхбаяр ОХУ-ын Ерөнхий сайд байсан С.Касьяновтой хэлэлцээ хийн, улмаар харилцан ойлголцлын санамж би­чиг үйлдэж, 11.8 тэрбу­мын шилжих рублийн өрийг шийдвэрлэхээр болсон.

Гэхдээ  үүн дотроосоо "Эрдэнэт" үйлдвэртэй хол­боотой 260.3 сая шил­жих рублийн өрийг шууд чөлөөлсөн бол бус­дыг 97.8 хувиар хөнгө­лөөд, 2.2 хувийг төлсөн байгаа. Харин энэ гэрээ­тэй холбоотойгоор "Мон­голросцветмет нэгдэл"-тэй холбоотой 124.6 сая шилжих рублийн өрийг  хүүгийн хамт 2003 онд багтаан шийдэх ёстой байж. Гэтэл  заасан хуга­цаанд шийдээгүй үлдсэн байна.

-Ихөрийгтэглэсэн, ямарчүлдэгдэлбайх­гүйгээдбайсанбиздээ?

-Харин Монгол Улсын Засгийн газар 2009 оны наймдугаар  сар хүртэл буюу ОХУ-ын Ерөнхий­лөг­чийг Монгол Улсад айлчлах хүртэлх хуга­цаанд энэ их өрийн асуу­дал бүрэн шийдэгдсэн гэсэн ойлголттой байсан. Тэгтэл айлчлалын өмнө­хөн Оросын талаас "Мон­голросцветмет" нэгдэлтэй холбоотой их өрийн үл­дэг­дэл бүрэн шийдэг­дээ­гүй байгаа тул эцэслэн шийдвэрлэх ёстой" гэсэн байр сууриа илэрхийлсэн юм. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Медведевийн манай улсад хийх айлчлалын өмнөхөн  Үндэсний аюул­гүй байдлын зөвлөлийн гишүүд болох Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд нар оролцсон ажлын уулзал­таар энэ асуудлыг шийдэх ёстой юм байна. Өмнөх өрийг шийдвэрлэсэн 97.8 хувиар хөнгөлүүлээд үлдс­энийг нь  төлчихвөл болох юм гэсэн шийд­вэрийг өгсөн. Ингээд ОХУ-ын  Ерөнхийлөгч Д.Медведевийн 2009 оны наймдугаар сарын 25-26-ны өдрүүдэд хий­сэн айлчлалын үеэр хоёр улсын Ерөнхийлөгчийн ганцаарчилсан уулзалт болсон. Хоёр Ерөнхий­лөгч энэ асуудлыг хоёр сарын дотор шийд­вэр­лэе, энэ нь хоёр орны цаашдын хамтын харил­цааг зогсонги байдалд оруулаад байна гэж ярьсан байгаа. Үүнтэй холбогдуулаад ОХУ-ын талаас 2009 оны аравду­гаар сарын 6-нд  Истанбулд болсон  ОУВС, Дэл­хийн банкны уулзалт дээр "Монголын тал 180 сая ам.долларын өрөө шийдээгүй. Энэ талаар алхам хийхгүй байгаа. Тийм учраас Парисын клубт өгнө" гэсэн мэдэгд­лийг тус улсын Сангийн дэд сайд нь  хийсэн.  

-ГэхдээПарисынклубтөгөөгүйбиздээ.

-Тийм л дээ.

-Энэмэдэгдлээсхойшманайталөрийгбарагдуулахталаарэр­чимтэйажиллажэхэл­сэнхэрэгүү?

-2009 оноос хойш ОХУ-ын Сангийн сайдтай гурван удаа хэлэлцээ хий­сэн. Тэгээд "Монгол­рос­ц­ветмет"-тэй холбоотой 162 сая ам.долларын өр, дээр нь манай клирен­гийн өр гээд 10 сая ам.дол­лар нэмэгдсэн. Нийт­дээ 172 сая ам.дол­ларын өрийн асуудлыг их өрийн зарчмаар буюу 97.8 хувийг нь хүчингүй болгоод үлдсэн гурван  сая орчим ам.долларыг төлөх тохиролцоог хийж шийдвэрлээд хоёр улсын Сангийн сайд нар харил­цан ойлголцлын санамж  бичигт гарын үсэг зурсан. Энэ асуудлыг Вашинг­тонд болсон хэвлэлийн ху­рал дээр ОХУ-ын Сангийн дэд сайд мэдэгдсэн. Энэ өрийн асуудлыг Мон­го­лын талд маш ашиг­тай­гаар шийдвэрлэж байгаа. Энэ нь Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр болж батлагдах юм.

-2003 ондихөрийгтэглэхдээхоёрхувьболох 250 саяам.дол­ларыгтөлөхөөрбол­сон. Энэмөнгийгбараг­дуул­санюмуу?

-Төлөөд их өрийн асуу­дал бүрэн ший­дэгд­сэн. Тэр үед байгуулсан санамж бичигтээ  "Мон­голросцветмет"-тэй хол­боо­той асуудлыг энэ он­доо багтаан шийднэ гэж тусгасан юм байна лээ. Гэвч 2003 ондоо ч  амжиж дуусгалгүй  явсаар өдийг хүрсэн.

-ТаВашингтонхот­нооээлжитуулзалтадоролцохоорявахаасааөмнөОХУ-ынСангийнсайдА.Кудринтайөрийнүлдэгдлийгбараг­дуу­лахаартохиролцсонюмбайна. Яагаадмэ­дээ­лэхгүйбайсанюмбэ?

-Бид нар үр дүн то­дорхой болсны дараа мэдээлэл хийе гэж бодож байсан юм. ОХУ-ын тал харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зураад мэдээлэл хийс­ний дараа   Монголын талаас олон нийтэд мэ­дээлье гэж  ярилцсан. 

-ЕрөнхийлөгчасанН.Энхбаяр "Ямарчөрбайхгүй. "Монгол­росц­вет­мет"-тэйхолбоотойбүртгэлийнасуудаллбайсан. ОдооболтолбүртгэлийнасуудлаашийдээгүйньОХУ-ынчалдаа. Манайталасууд­лаазөвөөройл­гуулжчадахгүйболо­хоорлөрөндунаадбай­на" гэсэнбайналээ. Сангийняамнызүгээсасуудлаазөвөөройл­гуулжчадахгүйбайгааюмбишбиздээ?

-Ер нь их өрийн асууд­лыг ямар нэгэн байд­­лаар улс төржүүлэх хэрэггүй. Их өрийн асууд­лыг шийдсэн нь түүхэн гавьяа гэж хэлж болно. Хэрэв энэ өрийг төлөөгүй байсан бол Монгол Улс ямар хүнд байдалд орох байв гэж сэтгүүлчид та нар бодож байв уу. Том төслүүдийг хэрэгжүүлэх, эдийн засгийн хувьд бие даасан байдалтай байх  тухай асуудал хүртэл хөн­дөгдөх байсныг үгүйсгэх аргагүй шүү дээ.

-Гурвансаяам.дол­ларыгхоёрулсынхам­тарсан "Монгол­росц­ветмет" нэгдлийнМон­го­лынталынашгаассуутгахаарболсонюмуу?

-Тэр өрийг яаж ч төлж болно. 180 сая ам.дол­ларын дэргэд гурван сая ам.доллар бага мөнгө шүү дээ. Энэ Засгийн газ­рыг байгуулагдахад хоёр улстай өрийн асуудалтай байсан. Финлянд, ОХУ-тай. Эдгээрийг шийдсэн гэж ойлгож болно. Мон­гол Улсын  эдийн засгийн хувьд тааламжтай нөх­цөл бүрдсэн. Аль нэг оронтой өрийн асуудал байхгүй.

-Манайулсхямра­лаасгарччадавуу. Эдийнзасгийнбайдалямархуубайнавэ?

-Өнгөрсөн хоёр жи­лийн хугацаанд макро эдийн засгийн тогтвор­жуу­лалт, өрийн асуудал, нийт бодлогын хувьд  то­моохон ахиц дэвшил гар­гаж чадсан.  Эдийн зас­гийн макро түвшин маш тогтвортой болж байна. Одоо бид нар илүү ухаан­тай бодлого явуулж чад­вал хөгжих боломж нээгд­сэн. Дэлхийн бүхий л судлаачид "Хамгийн буу­рай хөгжилтэй орноос хамгийн богино хуга­цаанд өндөр хөгжилтэй  орон болох боломж Мон­голд байна" гэж  дүгнэх болсон шүү дээ.

-Өрийнасуудлыгший­двэрлэхээрярил­цахүедээтөмөрзамшинээрбарих, ураныордыгашиглахтухайтөслийнталаарОХУ-ынСангийнсайдтайхэ­лэл­цээхийсэнгэсэнмэдээлэлгарчбайна. Энэүнэнүү?

-Манай яамны дэд сайд хоёр удаа Москвад очиж хэлэлцээр хийсэн. Би өөрөө хоёр удаа оч­сон. Вашингтонд сая  ОХУ-ын Сангийн сайд, дэд сайдтай уулзлаа. ОХУ-ын Сангийн дэд сайд нэг удаа Монголд зочилсон юм. Мөн өрийн асуудал хариуцаж бай­гаа хүмүүс  ч манай улсад   нэг удаа ирсэн. Энэ хуга­цаанд өрийг  шийдвэрлэх гэж нэлээд ажиллалаа.   Асуудлаа нууцалж бай­сан болохоор ташаа мэ­дээлэл их цацагдсан байх. Засгийн газрын ху­ралдаанд л гэхэд нууц асуудлын журмаар хэ­лэл­цүүлж байлаа. 

-УИХ-д 2011 онытөс­вийнтөслийгөргөнбариадбайгаа. Хөрөнгөоруулалтынхэмжээба­га­сахаартуссанбайна. Яагаадбууруулахбо­лов?

-Ирэх онд улсын нэгд­сэн төсвийн орлогыг гур­ван их наяд 56.8 тэрбум, зарлага нь гурван их наяд 250.7 тэрбум төгрөг байж алдагдал нь 193.8 тэрбум төгрөг байхаар тусгасан. Алдагдал нь  ДНБ-тэй харьцуулахад 2.5 хувьтай тэнцэнэ. Хөрөнгө оруу­лалтаа багасгаж байгаа асуудал байхгүй. Улсын төсвөөс санхүүжүүлэх хэ­сэг нь нийт хөрөнгө оруу­лалтын жагсаалтын ар­ван хувиар тавьсан бай­гаа. Тэрний нэмэгдэл сан­хүүжилтийг урьдчилгаа төлбөр орж ирэх хэм­жээ­гээр санхүүжүүлээд явах зохицуулалт хийсэн.

-Хөгжлийнбанкбай­гуулжтомтөслүүдийгсанхүүжүүлэхээртө­лөв­лөжбайгааюмуу?

-Хөгжлийн банк бай­гуулж том төслүүдийг  сан­хүүжүүлэх  байр суурь барьж байгаа. Хүний хөг­жил сангаас энэ жилийн наймдугаар сарын 1-нээс 10 мянган төгрөг,  2011 оны нэгдүгээр сараас ир­гэн бүртээ 21 мянган төг­рөг олгож эхэлнэ. 164 мянган оюутнуудын сур­гал­тын төлбөрт 82 тэрбум төгрөгийг 2011 оны тө­сөвт суулгасан. Огт эрүүл мэндийн даатгалд хам­раг­­даагүй иргэдийг хам­руулах үүднээс 9.3 тэр­бум төгрөгийг Хүний хөг­жил сангаас олгохоор  болж  байгаа. Хүний хөг­жил сангаас 805.2 тэрбум төгрөгийн  санхүүжилтийг хийнэ. Өмнөх онуудтай харьцуулахад 470.3 тэр­бум төгрөгөөр нэмэгдэж байгаа. Хүний гар дээр очиж байгаа бэлэн мөн­гөний урсгал 30 хувиар нэмэгдэнэ гэж ойлгож болно.

-ТөсвийнтогтвортойбайдлынтухайхуульэнэхаварбатлагдангарсанучирТогтвор­жилтынсанбайгуулжтодорхойорлогыгтөв­лө­рүүлэхээрболсон. 2011 ондхэрхэмжээнийорлогоорохоортусгав?

-2011 оны төсвийн төсөлд  нэлээд хэдэн онцлог зүйл байгаа. Энэ хуульд зааснаар анх удаа­гаа  төсвийн орло­гын нэг хувиас илүү гар­сан ашигт малтмалыг  дэл­хийн зах зээлийн үнээр биш төсөвт тусгах ханшаар тооцож  авдаг болж байгаа. Манай ул­сын ашигт малтмалын экспортыг харахад  зэс, нүүрсний орлого нэг ху­виас илүү гарч байна.  2011 онд зэсийн ханш  8425 ам.доллар  байх прогноз байгаа. Татварыг бол дэлхийн зах зээлийн ханшаар тооцон авна. Харин төсөвт суулгаж байгаа үнэ нь 5983 ам.дол­лар юм. Боловс­руулсан нүүрсний хувьд  олон улсын ханш нь 128 ам.доллар байна. Үүнийг төсөвт  98.8 ам.дол­ла­раар  тооцон авч байгаа.  Энэ зөрүүнээс 2011 онд   164.6  тэрбум төгрөг Тогт­воржуулалтын сан руу орно. Тогтворжуулалтын санд ДНБ-ий  таван хувьтай тэнцэх орлого хадгалагдаж байх ёстой. Харин  10 хувиас дээш гарвал хөрөнгийг нь шаард­лагатай зүйлд зар­цуулахаар тусгасан. 2011 онд 164.6 тэрбум төгрөг олохоор байгаа нь ДНБ-ий 2.3 хувьтай тэнцэж байна. Тэгэхээр дараа­гийн жил таван хувиас дээш болох магадлалтай. Энэ нь төсөв цаашид тогт­вортой байхын шинж юм.

-Ирэхжилээсгэнэ­тийнашгийн 68 хувийнтатварыгавахаабо­лино. Тиймээсорлогоихээртасалдахюмбишүү?

-Бидний ярьж занш­сан 68 хувийн татвар 2011 оноос үйлчилж эхлэ­хээ болино. Энэ татва­раар улсын төсөвт маш их орлого ордог. Ашигт малт­малын үнэ өндөр өссөн үед  ямар хувь хэмжээгээр хэрхэн татвар авах вэ гээд   Өсөн нэмэгдэх нөө­цийн төлбөрийн тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барьсан байгаа. Зэс дээр аргачлалыг тоо­цож үзээд хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх саналыг  Зас­гийн газраас УИХ-ын ажлын хэсэгт  хүргүүлэх гэж байна. Өсөн нэмэгдэх нөөцийн төлбөрийн татвараар нийт­дээ 202 тэрбум төг­рөгийг олох бололцоотой гэж тооцоолж төсвийн төсөлд тусгасан. 

-Гишүүдийнсаналыгавчтойрогтньзар­цуу­лахтэрбумтөгрөгийгөнгөрсөнжилийнтөсөвтсуулгасанбайсан. Энэжилбасбайхгүйгэжтөө­рөгдүүлжбайгаадтөсөвбатлахболонгуутшургуулчихюмбишбиздээ?

-Гишүүдийн тэрбум төгрөг гэсэн ойлголт бай­даг­гүй шүү дээ. Бид л ингэж ярьсаар чихэнд хоногшуулчихдаг. Зас­гийн газар төсвийг  өргөн барьж УИХ-аар хэлэлцэх явцад төсвийн орлого нэмэгдэхээр тодорхой хэсгийг бүх тойрогт ижил тэн­цүү  хуваарилсан. Үүнийг л гишүүдийн мөнгө гэж та  нар нэрлэн гоочилдог.  Энэ жил тийм зүйл байхгүй. Бид нар төсвийг боловсруулах явц­даа бүх сонирхогч талуудын саналыг авдаг­гүй байснаас ийм зүйл гардаг юм байна гэж ойл­гоод өнгөрсөн хаврын чуулган өндөрлөхөд  ги­шүү­дээс саналыг нь ав­сан. Аймаг орон нутгаас ирж байгаа жагсаалтыг харуулаад үүнээс хам­гийн түрүүнд хийх шаард­лагатай гэж үзэж байгаа вэ гээд санал авсан юм. Түүний үндсэн дээр бо­ловсруулаад төсвийн төс­лийг өргөн барьсан учраас  гишүүдийн мөнгө гэх асуудал гарахгүй.

-Төсвийнтухайхуу­лийнтөслийгЗасгийнгазраасболовсруулаадөргөнбарьсанбайгаа. Энэхуульбатлагдса­наарямартомоохонөөрчлөлторохбол?

- Төсвийн хууль гэхээр хоёр  зүйлийг  сайн ойл­гох хэрэгтэй. Тухайн жи­лийн төсвийг батлуулж байгаа нэг хууль байна. Энэ төсвийг бүхэлд нь  зохицуулж байгааг Мон­гол Улсын нэгдсэн төс­вийн тухай хууль, Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн тухай хууль гэж байгаа. Энэ хоёр хуулийг нэгтгээд төсвийн тухай хуулийн төсөл боловсруулаад өр­гөн барьсан байгаа. Энэ хууль хэлэлцэгдэж бат­лагдсанаас хойш бүх орон нутаг бие даана. Тийм учраас гишүүд орон нутаг руу мөнгө хуваари­луулъя гэсэн асуудал байхгүй болно.  Боловс­рол, эрүүл мэнд, нийгэм, гадаад харилцаа  гээд төрийн үйлчилгээг хүргэ­дэг улсын төсөв, хөгж­лийн төсөв гэж зааглана. Хөгжлийн төсвөө Хөгж­лийн банкаараа дам­жуулж уул уурхай, дэд бүтцийн төслөө санхүү­жүүлдэг болно. 2011 оноос Хөгжлийн банк бай­гуулаад энэ банкны эх үүсвэрээр тодорхой бү­тээн байгуулалтын төс­лийг санхүүжүүлнэ гэсэн үг.

-Томтөслүүдхэрэг­жээддуусахаарулсынХөгжлийнбанкньбай­саарбайхуу?

-Гадаадын орнуудын туршлагыг харахад том төслүүдээ хэрэгжүүлсний дараа Хөгжлийн банкаа хувьчилчихдаг юм билээ. Манай улсын хувьд   шил­жилтийн үе дуусч  эдийн засаг нь  шинэ шатанд гарч байна. Тиймээс Хөгж­лийн бодлогын хувьд тө­рийн үйлчилгээг хүргэдэг төсөв, хөгжлийн төсөв хоёрыг зэрэгцүүлж явах шаардлага тулгарч байна.

-Манайулсзөвхөнхөн­гө­лөлттэйзээл, бу­цалт­гүйтусламжавдагбуу­райоронбайхаабо­ли­лоогэжолонулсадтунхаглажбай­гаагэлүү?

-Монгол Улс зөвхөн хөнгөлөлттэй зээл, тус­ламж авдаг орноос арил­жааны зээл авдаг орон болж байгаа гэдгээ зарла­сан. 2012 оны төсвөөс эхлээд энэ бүх зүйлээ хангана.