Энэ удаагийн зочин маань УИХ-ын гишүүн, байнгын хорооны дарга Д.Батцогт. Амлалт нэхэх ард түмний холбоогоор танигдсан энэ эрхэмтэй бид улс төр, эдийн засаг гэж ярьсангүй.Түүний намтар түүхийг цухас дурьдахад арван жилээ Ховд аймагт, оюутан цагаа ОХУ-д усны инженер мэргэжлээр суралцаж төгсчээ. 1993- 1999 он хүртэл хувийн хэвшилд, 1999-2012 он хүртэл хувь, хувьсгалын хариуцлагатай алба хашиж байсан юм.

-Улсын баяр наадам эхлэхэд ердөө нэгхэн хоног үлдлээ. Дараа жилийн наадам болоход даанч хол байна даа гэж санаашрах монголчууд бид энэ л баярыг хүсэн хүлээж суудаг. Таны сэтгэлд ч бас наадам хурдан болоосой гэсэн хүсэл уяатай явна биз?

-Наадам сайхаан, сайхан. Монгол хүн монгол наадамдаа монгол гэдгээ мэдрэх гэж л очдог. Дээл хувцсаар гоёсон бие биенээ харах гэж, уулзалгүй удсан нэгэнтэйгээ уулзах гэж, сонин сайхан зүйл ярих гэж, бас өөрийгөө бусдад харуулах гэж наадамд очдог.

Уртын дууны шуранхайд сэтгэл уярч, Монгол төрийн дуулалд цээж огшиж нулимс чийглэх гэж, талбай дүүрэн хангинах цагаан - хоолойн чимээг сонсох гэж наадамд очдог. Идэр залуус барилдахыг харах гэж, хэн нэгнийг өвдөг шороодох мөчид уулга алдах гэж, сэтгэлдээ сэмхэн харуусах гэж наадам үздэг.

Хурдан хүлгүүд барианд орохыг харахдаа самсаа шархирах гэж, хүүхэдгүй морь барианд ороход нь өрөвдөн хайлах гэж, хурдтай соёолонгийн тоосонд даруулан сэтгэлээ даргадах гэж наадамд очдог. Эрхий мэргэн харваачдын оночыг харах гэж, эртэй хүмүүний цэц мэргэнийг бахдах гэж, энгүй талдаа дуурсах уухайн түрлэгийг сонсох гэж наадамд очлог.

Хэдэн зуу, хэдэн мянган жилийн үеэс л эхлэн монголчууд үр удмаараа ач холбогдол өгч ирсэн баяр бол наадам. Монголд бөх, морь сурандаа дургүй хүн байхгүй.

Ёстой нөгөө амьд явахад улсын наадам үзнэ гэдэг үгийг зүгээр ч нэг хэлчихээгүй юм байна.

Үнэхээр сайхан гэгээлэг баяр.

 -Хүүхэд ахуйдаа наадамлаж байсан тэр дурсамжаасаа хуваалцаач?

- Би Ховд аймгийн төвийн хүүхэд л дээ. Зун болохоор аймгийн төвийн бүх айл голоо дагаад зусланд гарчихна. Манайх ч гарна. Хүүхдүүд Буянт долоо дагаад тоглоно. Сэтгэлээс гарамгүй хамгийн аз жаргалтай үе байсан даа.

Харин наадам болохоор байгууллага болгон ачааны машин гаргаад өгчихнө. Хөгшин, хөвөөгүй бүгдээрээ нөгөө машиндаа суугаад наадмын талбайд очно. Одоо бодоход их гоё байжээ. Ер нь юмны учир начрыг ойлгодог болсон цагаасаа эхлэн наадмын сайхныг мэдэрч өссөн.

Хүүхэд байхдаа аавыгаа дагаад наадамд явна. Бөх үзнэ, хурдан морь унасан үеийнхээ хүүхдүүдийг харж баясна. Тэр үед орчин үеийн хүүхдүүдийн идэж уудаг амттан байсангүй. Будаатай хуурга, хуушуур, улаан ус л байна. Хүүхэд бидэнд будаатай хуурга авч идээд, улаан усаа уухаас өөр аз жаргал байсангүй. Одоо бол улс орон хөгжөөд хүүхдүүдийн идэж уудаг нь ч өөрчлөгдсөн байна.

-Наадамд уралдааны морь унаж байсангүй юу?

 -Зуныхаа амралтаар эмээ дээр очиж мал малладаг хүүхэд байсан. Хонинд явна, морь унана. Морь унаж өссөн үү гэвэл өссөн. Харин уралдааны морь унаж байгаагүй. Яах вэ, хонь хариулж байхдаа саахалтынхаа хүүхдүүдтэй уралдана аа бас. Мал болоод монгол ахуйтайгаа ойрхон өссөн.

-Монгол эрчүүдийг наадамд гурван даваатай. Найранд гурван дуутай гэдэг. Та барилдана биз?

-Би бөхөөс бусад спортоор хичээллэж байсан хүүхэд шүү дээ. Амжилт гаргаад улс, тив дэлхийн аварга болчихоогүй ч гэсэн тухайн үед сургуулиас эхлээд аймгийнхаа уралдаан тэмцээнд оролцдог байлаа. Гэхдээ эр хүн болсны хувиар ноцолдоно оо. Одоо ч гэсэн хөдөө очоод гар зөрүүлээд барилдана.

 -Спорт дотроо аль төрлөөр нь хичээллэж байв?

-Намайг бага байхад биеийн тамирын хичээлээр хөнгөн атлетик голдуу ордог байлаа. Тухайн үед сургуулийн гадна биеийн тамирын талбай ч их том. Биднийг байнга гүйлгэж, янз бүрийн дасгал сургуулилт хийлгэнэ. Уртын харайлт, өндрийн харайлтаар хөөрхөн амжилт гаргачихдаг сурагч байсан.

Дээрээс нь сагсан бөмбөгөөр хичээллэнэ. Арван жилд байхдаа боксоор хичээллээд боксын улсын аваргад хүртэл оролцож байлаа. Харин сүүлийн үед гар бөмбөгөөр тоглож сурч байна.

-Их хожуу сурч байгаа юм байна?

-Сагсан бөмбөг тоглохоор залуучуудын хөлд нь үрэгдэж бэртчихээд хэцүү юм. Харин бөмбөг харилцаад тоглоно гэдэг их гоё спорт юм байна.

 -Таны баз С.Бямбацогт гишүүн гар бөмбөгөөр сайн тоглодог байх аа?

 -Тэгэлгүй яах вэ. Ер нь манай ховдынхон бүгдээрээ тоглоно. Ховд чинь өөрөө гар бөмбөгийн өлгий нутаг шүү дээ. Ховдын залуучууд л гар бөмбөгөөр улсын аварга болдог нь нууц биш. Одоо ч болж байна. Намайг хүүхэд байхад Ховд аймгийн төвд ерөнхий боловсролын хоёр сургууль байлаа.

Миний сурч байсан нэгдүгээр 10 жилийн хүүхдүүд голдуу сагсан бөмбөг тоглоно. Хоёрдугаар 10 жилийнх нь гар бөмбөгөөр хичээллэнэ. Багаасаа сагсан бөмбөгөөр дагнаад хичээллэчихсэн болохоор өнөөдөр дөнгөж гар бөмбөгөөр тоглож сурч байна шүү дээ /инээв/.

-Та Ховд аймгийн Уяачдын холбооны ерөнхийлөгч гэсэн үү. Танай нутаг хурдан хүлэг олонтой юу?

-Манайд алдартай хурдан хүлэг их бий. Нийслэлээс хэт алслагд- мал учраас тэр болгон уралдаж амжилт гаргаж чаддаггүй юм. Харин орон нутагтаа домог болсон хурдан хүлгүүд олон байна. Ойрын жилүүдэд Ховдын гаралтай уяачид улсад айраг түрүү авч байгаа шүү.

Энэ сарын 24-27- ны өдрүүдэд Ховд аймагт баруун бүсийн даншиг наадам болно. Даншигаа Галданбошигт хааны 370 жилийн ойн хүрээнд хамтатган тэмдэглэнэ. Манай нутгийнхан монголчуудынхаа нэгэн адилаар мориндоо хайртай ард түмэн.

Ховдын даншигийг зорьж олон уяач явах шинжтэй байна. Миний хувьд нэг их айхтар морь уяад байдаг хүн биш. Өөрийн гэх адуу мал байхгүй.

Нутгийн маань уяачид найман жилийн өмнө “Та уяачдын холбоог тэргүүлээд ажиллаач.

Бидэнд нийслэлд гүүр болоод ажиллах хүн хэрэгтэй” гэж хандсан. Итгэлийг хүндэтгээд энэ холбоог өнөө хүртэл тэргүүлж байна.

Уяачид руу чиглэсэн хөрөнгө оруулалтаас эхлээд уяачдын холбоог бэхжүүлэх, аймгийнхаа адууны удам угшлыг сайжруулах чиглэлээр нэлээд олон ажил зохион байгуулсан. Энэ хэрээр Ховдын уяачид надад элэгтэй, сайн байдаг юм. Яах вэ, сүүлийн үед “Уяачдын холбооны тэргүүн байж морь уяхгүй байна” гээд шоглоод байхаар нь ганц адуу авлаа. Хэр давхих юм бол, бүү мэд.

 -Энэ жил уралдуулах уу?

 -Мэдээж аймагтаа уралдуулна. Х.Болорчулуун гишүүн надад бэлэглэсэн юм. Уяачдын холбооны дарга учраас миний ганц үрээг уяад өгөх хүн зөндөө байна. Нэг их давхиад амжилт үзүүлэх нь юу юм бэ. Эр хүн юм байна морины цулбуураас атгая гэж бодоод ганц үрээ уяж байгаа нь энэ. 

Ер нь манай гишүүдийн дунд морь уядаг хүн олон шүү дээ. Монголын морин спортын уяачдын холбооны ерөнхийлөгчөөс эхлээд аймгийн уяачдын холбооны тэргүүн олон байна. Миний хувьд морь уях, морины хойноос хөөцөлдөх ажил руугаа гүнзгий ороод хэрэггүй биз. Зөвхөн арга хэмжээ зохион байгуулахад нь туслаад явна гэж бодож байна. Тэгээд ч морь уях нь цаг зав, мөнгө, бэлчинтэй хүний хийдэг ажил бололтой юм.

-Таныг аймагтаа алдартай хар азаргатай гэх юм билээ?

 -Минийх гэхээс илүү уяачдын холбооны азарга гэвэл илүү зохимжтой. Би үүлдэр угсааг нь сайжруулах гээд өөр аймгаас тэр адууг аваачсан юм. Ойрын жилүүдэд нөгөө азарга маань аймгийнхаа наадамд аман хүзүүнд, айргийн тавд ороод хөөрхөн амжилт үзүүлж байгаа. Анх бол манай найзууд намайг шоолдог байлаа.

Морь таних нүдгүй гэж. Яагаад гэхээр нөгөө азарга маань анх очихдоо туранхай эцэнхий гэж жигтэйхэн. Ямар сайндаа “Бушхүүгийн хар азарга” гээд нэрлэчихсэн. Тэгсэн сүүлийн жил үүдэд амжилт гаргаад овоо сайхан давхиж байгаа шүү. Найзууд маань ч амаа барьж эхэлсэн/ инээв/. -Энэ жил Ховдоос улсын цолтон төрөх магадлал байна уу.

Та энийг юм дуулгах байх гэж харж байна даа?

-Манай аймгийн бөхчүүд энэ жил цагаан сарын барилдаан, заалны барилдаанд бүгдэд нь өнгөтэй сайхан барилдлаа. Олонх нь түрүүллээ. Энэ байдлаараа энэ наадмаар Ховдоос улсын цолтон шинээр төрөх нь дамжиггүй.

Харин цагаан хэл ам битгий хүрчихээсэй билээ. Улсын начин Пүрэвсайхан, аймгийн хурц арслан О.Хангай гээд олон сайхан шижигнэсэн залуус байна. Хэдхэн жилийн өмнө дөө. Ховдын бөхийн гал дээр очиход туранхай хэдэн залуучууд байсан.

Хэний ч нүдэнд тусахгүй, хэзээ бөх болох юм бол доо гэж бодогдмоор тийм залуучууд байсан. Одоо нөгөө хэд чинь бэлтгэл сургуулилт хийгээд хангай шиг сайхан эрчүүд болчихож. Залуусын бүтэн үе гараад ирчихсэн байна шүү дээ. Нутгийнхаа бөхчүүдийн дээлний захыг мушгиад л сууна даа, энэ жил.

 -Таны хүүхдүүд наадамд хэр ач холбогдол өгөх юм. Хүүхэд ахуй шиг чинь догдолж хүлээх юм уу?

-Би гурван охинтой. Тэр тусмаа  хотод өссөн хүүхдүүд болохоор доглоод нойргүй хонож байгаа нь харагддаггүй /инээв/. Ер нь сүүлийн үеийн хүүхдүүд чинь гар утсаа шагайгаад л суух юм байна шүү дээ. Харин бидний үед наадмыг хоног тоолон хүлээдэг байж билээ. Наадам дуусангуут нэг л гунигтай болоод явчихна.

 -Сүүлчийн асуултыг танд үлдээе?

-Миний Монголд дэлгэр сайхан зун болж байна. Дэлхийд байхгүй баяр цэнгэлийн өдрүүд эхэллээ. Ард олны маань сэтгэл санаа өөдрөг, мал тарган тэвээрэгтэй байна.

Нар хур тэгширсэн наадмын сайхан өдрүүдэд идэр чийрэг бөхчүүд маань хүчтэй, эргэмэг шандаст хүлгүүд нь хурдан, цэц магнай харваачид нь мэргэн байж хотол түмнээрээ сайхан наадаарай.