Олон улсын эксперт Д.Гантөмөртэй ярилцлаа.

- Одоогийн нөхцөл байдлаас ургуулаад гар урлалын салбарыг эдийн засгийн үйлдвэрлэл болгохын тулд маркетингийн ямар бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй вэ?

Монголд өдийг болтол гар урлалыг эдийн засгийн бусад салбарын араас дагаж явдаг, шоовдорлогдсон, чимэг зүүлт шиг зүйл мэтээр авч үзсээр ирсэн. Гэтэл 1940-өөд онд эрдэмтдийн тодорхойлж гаргасан “Соёлын үйлдвэрлэл” гэсэн ойлголт бий. Эдүгээ дэлхий ертөнц хүний оюун санааны ур ухаан, бүтээлч байдал (creative), мэдлэгт тулгуурласан эдийн засгийг хөгжүүлж байна. Байгалийн баялагт түшиглэсэн эдийн засаг байгальд буй хязгаарлагдмал нөөц баялгийг хэрхэн үр ашигтай ашиглах арга замыг хайдаг. Харин оюун санааны ур ухаан, мэдлэгт тулгуурласан үйлдвэрлэл бол хэзээ ч шавхагдашгүй. Тэр тусмаа гурван сая хүрэхтэй үгүйтэй хүн амтай Монгол улсын хувьд мэдлэгийг эдийн засгийн хамгийн үнэтэй баялаг болгох хэрэгтэй. Ийм баялгийн нэг нь гар урлал байх ёстой. Ингэхдээ нэг талаас гар урлал нь гоо зүйн өндөр таашаал өгдөг, нөгөө талаас мөнгөөр үнэлэгдэх бүтээмж байна. Тэгэхээр энэ хоёр чиглэлийг зангидах бодлого байж таарна.

Өнөөдөр дэлхийд гар урлалыг “соёлын аж үйлдвэр” (culture industry) гэдэг ойлголтын дор хөгжүүлдэг. Америкчууд оюун санааны бүтээмжит  үйлдвэрлэл буюу “creative industry” ч гэж нэрлэдэг. Өөрөөр хэлбэл гар урлал нь инновацид тулгуурладаг гэсэн үг.

Гар урлал гэхээр бид эсгий таавчиг юмуу эсвэл тав аравхан төгрөгөөр үнэлэгддэг энгийн бэлэг дурсгалын зүйлс мэт ойлгодог нь буруу. Гар урлал гэдэг бол оюун санааны өндөр бүтээмж бүхий, зах зээлд өндрөөр үнэлэгдэх бүтээгдэхүүн юм.

Түүнчлэн гар урлал нь дотроо хоёр янз. Нэг хэсэг урлаачид масс буюу олон нийт рүү хандсан зүйлс үйлдвэрлэдэг. Үүнд үнэ харьцангуй бага, оюуны бүтээмж өндөр биш бүтээгдэхүүн ордог. Нөгөө хэсэг нь ямар гэдгийг та бид хоёр сая ярилаа.

Түүнээс гадна энэ хоёрын дунд орших гурав дахь секторыг гаргаж ирж болно. Энэ бол гоо зүйн таашаал өгөхийн  зэрэгцээ ахуйн хэрэглээнд ашиглаж болдог бүтээгдэхүүн. Тухайлбал iPHONE5, iPHONE6 зэрэг утас нь дизайн хийцийн хувьд таашаал өгдөг, инноваци шингэсэн, хүний хэрэглээг тал бүрээс нь бодож хийсэн өндөр үнэ бүхий зах зээлийн бүтээгдэхүүн. Үүнийг “соёлын инновацийн үйлдвэрлэл” ч гэж нэрлэдэг. Манай улсын хувьд ийм үйлдвэрлэлийг дэмжсэн бодлогоо эхлээд гаргах хэрэгтэй.

Бодлогын нэг хэсэг нь маркетинг, менежментийн асуудал. Өөрөөр хэлбэл яаж бид гар урлалын энэхүү баялаг уламжлалыг эдийн засгийн үйлдвэрлэл болгох вэ гэдэг асуудал.

- Тэгвэл эдийн засгийн үйлдвэрлэл болгоход эхний алхам юу байх вэ?

Гар урлалын салбарт ухаалаг маркетингийн бодлого явуулах эхний алхам бол тухайн бүтээгдэхүүнийг эзэнжүүлэх асуудал. Энэ хэний бүтээл юм бэ гэдэг асуудал. Одоо байгаа бүтээл маань эзэнтэй болоод оюуны өмчөөр баталгаажаад ирэхээр зах зээлийн эргэлтэнд орох баталгаа нь бий болно.

Төрийг царайчлах ямар ч шаардлагагүй гэдгийг хатуу хэлье.

Хоёрдугаарт соёл, урлагийн салбарт ажилладаг, гар урлал эрхэлдэг, түүгээрээ бизнес эхлэх хүмүүсийг соёлын бизнес явуулах ухаанд тодорхой хэмжээнд сургадаг сургалтын бүтцийг бий болгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл Монголчуудын ярьдгаар наймаа хийх самбаанд сургаж, Итгэлт баян шиг хүмүүсийг бий болгоно гэсэн үг. Баруунд хосолсон мэргэшил буюу “dual degree” гэж нэрлэдэг. Тэнд бол тухайн хүнийг дизайн юмуу эсвэл дүрслэх урлагт сургахдаа сурсан зүйлээ үйлдвэрлэл болгож бизнес эрхлэх ухаанд давхар сургадаг. Үүнд чиглэсэн хосолсон программууд байдаг. Гэтэл манайд бизнесийн боловсрол олгож байгаа гээд ямар ч зорилгогүй баахан хичээл заадаг.

Соёлын бизнесийн ухаанд бага ч болов суралцсан хүн юун түрүүнд хийсэн зүйлээ эзэнжүүлэх ёстой гэдгийг мэддэг. Өвөрхангайн Уянга суманд хамгийн сайхан гэр хийдэг байлаа гэж бодоход сумынхаа гэр урладаг хүмүүсийг төлөөлсөн ТББ ч юмуу эсвэл сумын захиргаа өөрийн нэр дээр тэдгээр гэрийг эзэнжүүлж болно. Эзэнжүүлээд авчихвал Уянгын гэр шиг гэр хийх эрх өөр хэнд ч байхгүй болно гэсэн үг.

Зарчмын хувьд урлаач хүнд мөнгөний асуудалтай орооцолдох хэрэггүй.

Гуравдугаар багц асуудал бол хууль эрх зүйн орчин. Энэ бол зөвхөн оюуны өмчийн асуудал биш бөгөөд бодлогоор public компаниудыг, өөрөөр хэлбэл ХК-уудыг дэмжих хэрэгтэй. Тухайлбал дээр хэлсэн шиг Уянга сумынхан “Уянга” гэсэн бренд бүхий гэрийн үйлдвэрлэлийн эрхийг эзэмшихийн зэрэгцээ түүнийгээ сурталчлах, зах зээлд гаргах ажлыг хариуцна гэсэн үг. Хэрвээ аливаа урлагийн болон гар урлалын бүтээгдэхүүн хариуцах эзэнтэй болоод ирвэл ашгаас хувь хүртэх, IPO хийх, тэр байтугай хөрөнгийн бирж дээр гарах зам нээгдэнэ.

- Соёлын үйлдвэрлэлийг кластерын зарчмаар хөгжүүлнэ гэж юу гэсэн үг вэ?

Энэ бол дэлхийд түгээмэл арга. Үүнийг дараах байдлаар тайлбарлаж болно. Тухайлбал тархи нь сайн ажилладаг, маш бүтээлчээр сэтгэдэг (creative) 100 хүн байлаа гэж бодъё. Тэд морин хуур, монгол гэр, чулуун баримлын дизайныг яаж хийвэл дээр вэ гэдгийг мэддэг. Зураг төслийг нь гаргадаг. Цаана нь тэдний сэтгэсэн зүйлийг үйлдвэрлэдэг 100 хүн байна. Ахиад цаана нь үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний үнийг тодорхойлдог, зах зээлд гаргаж товойлгодог, маркетинг менежментийг хийдэг, зуучилж өгдөг 100 хүн байна. Ийм л сүлжээг кластер гээд байгаа юм.

Түүнчлэн кластерын ойлголтод соёлын биет болон биет бус өвийг хамгаалах, хадгалах асуудал ордог. Гар урлалын жишээгээр аваад үзвэл Монгол улс юун түрүүнд өвөг дээдсээс ирсэн гар урлалын бүх төрлийн баялаг уламжлалаа хурдхан бүртгүүлж хамгаалах, хадгалан авч үлдэх, цаашлаад эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хэрэгтэй. Энэ бол нэгдүгээр алхам. Монгол гэрийг дуурайсан жуулчны баазууд дэлхийд зөндөө бий. Бид тэднээс оюуны өмчлөлийн мөнгө авах асуудал ч яригдаж болно. Хоёрдугаарт уламжлал дээрээ тулгуурлаад бүтээлч байдлаар хандаж, дизайн, хийцийн шинэ шийдлүүдийг хийж цоо шинэ гар урлалын бүтээгдэхүүнийг бий болгож болно. Өөрөөр хэлбэл оюуны соёлын технологи, инженерчлэл, менежмент, маркетинг хийнэ гэсэн үг. Монгол улсын хувьд эдгээр ажлыг цаг алдалгүй цогцоор нь хийх хэрэгтэй.

- Энэ бүхнийг санаачлах, өөрөөр хэлбэл анхны очийг асаах субъект нь хэн байх ёстой вэ? Төр үүнийг хийх хэрэгтэй юу?

Төрийг хүлээх ямар ч шаардлагагүй гэдгийг хатуу хэлье. Төр зөвхөн бодлогыг нь гаргаад өгчихөд болно. Бодлого байхгүй болохоор соёлын салбарт зах зээлийн үнэлэмж хэтэрхий орж, соёлын элементүүд бараажиж эхэлдэг. Өөрөөр хэлбэл нөгөө соёлын унаган чанар нь алдагддаг. Тэгэхээр анхны оч асах газрууд нь соёлын бизнесийн ухаанд сургадаг сургалтын байгууллагууд. Хоёрдугаарт гар урлалын салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг, жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхэлдэг компаниудыг чадавхижуулах. Ийм компаниудыг төр-хувийн хэвшлийн зарчмаар тодорхой газар нутгийг түрээсийн гэрээгээр ашигладаг соёлын үйлдвэрлэлийн хотхон маягаар зохион байгуулах хэрэгтэй.

- Нийслэлийн дүүрэг болгонд Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих Инкубатор төвүүд ажилладаг. Ер нь жижиг дунд үйлдвэрлэлийн зарчмаар гар урлалыг хөгжүүлэх нь хэр үр дүнтэй вэ?

Миний хувьд жижиг дунд үйлдвэр гэдэг нь хэмжээгээр, эсвэл далайцаар, капиталаараа тодорхойлогдохгүй. ЖДҮ гэдэг бол том зах зээл рүү тэмүүлж буй гарааны компани.

Ер нь гуравхан сая хүн амтай манай улсад гар урлалын том зах зээлийг хөгжүүлнэ гэдэг бол бараг боломжгүй зүйл. Тэгэхээр бидэнд гадны зах зээл рүү хандахаас өөр замгүй.

Гадагшаа чиглэнэ гэдэг бол тухайн гар урлалын бүтээгдэхүүний талаар бодлого гаргана гэсэн үг. Морин хуурыг аваад үзье. Бид эхлээд морин хуурыг нүүдэлчин ардын бэлэг дурсгалын зүйл маягаар зах зээлд гаргах уу эсвэл хийл хөгжмийн дайтай дэлхийд данстай хөгжмийн урлаг болгож хөгжүүлэх үү гэдгээ тодорхойлох хэрэгтэй. Бодлого ойлгомжтой болсон цагт урлаачид морин хуураа яаж хийх, ямар бүтээлч хандлагыг нэмж болохыг шийднэ.Тухайлбал морин хууртай холбоотой үлгэрийн комикс номууд, сургалтын програм хийх зэргээр креатив бий болно.

Түүнээс зүгээр нэг байрных нь түрээсийг хөнгөвчлөх, зээл олгох төдийхнөөр жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхгүй. Гол асуудал нь тодорхой зорилго тавьж, ямар бүтээгдэхүүнийг зах зээл дээр яаж товойлгох вэ гэдэгт оршино.

Хоёрдугаарт борлуулалт дээр гацдаг нь үнэн. Үүний шалтгааныг хамгийн энгийн жишээн дээр тайлбарлая. Хөвсгөлийн цагаан загасыг аваад үзье. Хөвсгөлийн цагаан загас гэдэг бол дэлхийд өөр хаана ч байдаггүй загас. Бид болохоор тэр загасыг хөлдүүгээр нь сонинд боогоод зардаг. Ингэж зарахаар чинь яаж үнэд хүрэх юм бэ? Таван еврогоос хэтрэхгүй. Үнэхээр дэлхийд ганцхан байдаг загас юм бол борлуулахдаа үнэхээр амттай харагдахаар чимэглэж болно ш дээ. Худалдаж авч буй хүн идэхээс гадна гоо зүйн таашаал авна шүү дээ. Тэмээний сийлбэр хийлээ гэж бодоход хоёр бөхөн дээр лааны суурь хийгээд өгчихвөл бүр ч гоё болно. Тэгэхээр борлуулалтад нөгөө л бүтээлч хандлага дутаж байна гэж хэлэх гээд байна. Манай компаниудад соёлын технологи, инженерчлэл, үйлдвэрлэл, маркетинг, менежмент гэсэн энэ таван зүйлс алга байна. Тэдэнд зөвхөн сэтгэл зүрх л байна.

- Монголд одоогоор кластерын зарчмаар хөгжиж эхэлж буй ямар салбар байна вэ?

Уран зургийнхан энэ чиглэл рүү явж байна. Энэ салбарт үйлдвэрлэгч, худалдан авагч буюу эрэлт, нийлүүлэлтийг холбож өгдөг менежерүүд бий болчихож. Сийлбэр ч тэр, хөгжмийн зэмсгийн урлал ч тэр ийм зарчмаар хөгжих хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл урлаачид зөвхөн тухайн бүтээлээ яаж хамгийн сайхнаар хийх вэ, харин маркетингийн мэргэжилтнүүд нь бүтээлийг хаана, хэнд, яаж зарах вэ гэдэг асуудлыг хариуцна.

Хувь урлаач зөвлөгөө өгдөг мэргэжлийн байгууллагад хандая гэхээр мөнгө дутдаг гэж ярьдаг. Гэхдээ зарчмын хувьд урлаач хүнд мөнгөний асуудалтай орооцолдох хэрэггүй. Тэр хүн зөвхөн Айпон 6 утсаа л хийг. Эрэлтийг хангах, үүсгэх ажлыг мэргэжлийнх нь хүмүүс хариуцаг.