- Нөөц ашигласны болон гааль, нэмүү өртгийн албан татвараа бүрэн авна гэсэн зарчмыг л баримталчихвал бидэнд өгөөжтэй -

УИХ-ын гишүүн Жамъянсүрэнгийн Батсуурьтай ярилцлаа.

-“Рио Тинто”, “Айвенхоу майнз” компанийн зарим удирдлагаас УИХ-ын гишүүдэд илгээсэн итгэмжлэгдсэн захидал нэлээд дуулиан тарьж байна. “Гадаадын хөрөнгө оруулагчид УИХ-ын гишүүдийн бүрэн эрхэд халдаж, Монголын парламентчдыг толгой дараалан дарамталж эхэллээ” гээд. Танд тийм зүйл мэдрэгдэв үү?

-Би хөдөөгүүр явж байгаад ирсэн учраас тодорхой мэдээлэлгүй байна. Бид Монголын ард түмний эрх ашгийг төлөөлж, парламентын гишүүнээр сонгогдсон. Тийм учраас бид тэдний дарамтад ямар нэгэн хэмжээгээр орох шаардлагагүй.

-Итгэмжлэгдсэн захидлын утга агуулгад шантаажилсан өнгө аяс ажиглагдаж байна. “Хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийг хэрхэн батлахаас Монголын хувь заяа шалтгаална. Монгол Улс салаа замын уулзварт байна. Хэрэв УИХ гэрээний төслийг батлахгүй бол хөршөөсөө хамааралтай, хаалттай эдийн засагтай орон болно” гэж. Үнэхээр тийм нөхцөл байдал нүүрлэх үү?

-Тийм нөхцөл үүсэхгүй. УИХ “Гэрээний төслийг бид баталъя. Тэгвэл хөдөлье” гээд байгаа юм биш шүү дээ. Гэрээг хууль болгон оруулж ирээд Татварын ерөнхий хуульд баахан өөрчлөлт оруулахаар төсөлд тусгачихсан байсан. Мэдээж хэрэг, “Үүнийг хуульчлан батлахгүй. Татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт үзүүлж, хуулийг өөрчлөхгүй” гэж үзсэн. УИХ ийм л зарчим баримталж байгаа. Одоогийн мөрдөж буй хууль, эрх зүйн орчинд нийцүүлэн Засгийн газар, ажлын хэсэг, яамны сайд гэрээгээ байгуулна л биз. Тэр бидэнд хамаагүй шүү дээ. Тэртэй тэргүй УИХ Засгийн газарт гэрээ байгуулах эрхийг нь өгчихсөн. Тиймээс тэдэнтэй эргэж яриад байх зүйл байхгүй л гэж ойлгож байна.

-Гэрээний төсөлтэй холбоотой хоёр шинэ мэдээлэл байна. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид “Гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвараас бусад татварыг төлж болох юм” гэжээ. Харин Монголын талын ажлын хэсгийнхэн “68 хувийн татвараа энэ удаад орхиод 2-3 жилийн дараа УИХ-аар сэм батлуулчихъя” гэж байгаа сурагтай?

-Гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар бол тогтвортой мөрдөх албатай татвар биш. Цаг үеийн шинж чанартай л татвар. УИХ-ын бусад гишүүний санал бодлыг сонсч байхад “68 хувийн татварыг хатуу мөрдье гэсэн бодлого баримтлахгүй” гэсэн чигтэй байна. Бусад татварын хувьд бид хатуу байр суурьтай байгаа. “Нэмүү өртгийн албан татвар, гаалийн татвараас чөлөөлөх шаардлагагүй” гэж. Ер нь манай улс Азийн бусад орныг бодвол харьцангуй бага татвартай. Харин Австрали, Канадад татварын хэмжээ маш өндөр.

-Зарим улстөрч “Дэлхийн жишгээс үзвэл, 10-15 хувийг үнэгүй өгдөг” гэсээр байгаа. Гэтэл 34 хувиа яагаад “хөдөлгөхгүй” байгаа юм бол?

-Хүмүүс янз бүрийн л санал бодолтой байгаа байх. Тэртэй тэргүй тэр хувийг худалдаж авна. Оюутолгойд таван тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай гэж байгаа. Тэгэхээр 34 хувийн 30 хувь гэдэг чинь бараг хоёр тэрбум ам.доллар болно. “Тухайн компани хөрөнгө оруулалтаа нэгмөсөн хийгээд манайд зээл болгож, хүүтэй өгнө” гэсэн яриа хөөрөө ч байна. “За, бүр болохгүй бол өөр газраас мөнгө авч, зээл босгох замаар 34 хувиа авъя” гэж бас ярьдаг. Хоёр тэрбум шахам ам.долларыг арилжааны журмаар зээлж аваад зээлээ төлсний дараа ногдол ашиг гэж гарч ирэх юм уу, үгүй юү. Монгол-Оросын хамтарсан “Эрдэнэт” үйлдвэр, “МонРосцветмет”-ийнхний ажиллаж байсан нөхцөлийг сонсч байхад ноогдол ашиг хуваагаад нэг их айхтар ажиллаад байх боломж хомс л юм шиг байна лээ. Тийм учраас 34 хувьтай зууралдаад түүнийг авч байгаа нэрийн дор бүх татвараас чөлөөлүүлэх гээд байгаа нь зохимжгүй л дээ.

-Засгийн газар гэрээний төсөл оруулж ирснийг сонгуулийн амлалттай холбон тайлбарлаж байна. Энэ талаар та юу гэж хэлэх вэ?

-Ер нь бид амьдралд яарч байна шүү дээ. Байгалийн арвин баялагтай, дэргэдээ зах зээл сайтай ийм улс орон богино хугацаанд хөгжиж, нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ хэмжээг дэлхийн дундаж орнуудын төвшинд ядаж хүргэх боломжтой. Тийм учраас би монгол хүнийхээ хувьд их яарч байна. Улаанбаатар хотын байж байгаа царайг хар. Энд эрүүл саруул хүүхэд төрж, өсөх нөхцөл ажиглагдахгүй л байна. Дэлхий даяарчлагдлаа. Гэтэл бидний амьдрах орчин нөхцөл сайхан болохгүй байна шүү дээ. Нийслэлийн гэр хорооллоос авахуулаад ядуурал их байна. Ер нь төсвийн байгууллагынхны цалин ч гэсэн дээ. Нэг бодлын доромжлол ч юм шиг. Сарын 200 мянган төгрөгийн цалин гэдэг бол амьдралын наад захын хэрэгцээг хангаж чадахгүй. Энэ бүхнийг маш яаралтай өөрчлөх хэрэгтэй. Сонгуулийн амлалт гэж яриад байгаа болохоос биш төр засгаас иргэдийнхээ амьдрал ахуйг яаж өөрчлөх вэ гэсэн арга сүвэгчилж буй л хэрэг. Өгөх гэхээр “Өгөх гээд байна” гэж уурлаад байдаг. Тэгж болохгүй шүү дээ. Өгсөн зүйлийг амьдралдаа зөв зарцуулж чадвал ард түмний маань нэг хэсгийнх нь ч болтугай амьдрал дээшилнэ. Нэг хэсэг хүн шигдсэн намгаасаа гарна. Хуримтлал бий болгодог дэлхийн улс орнуудын түүх байдаг. Япон, Өмнөд Солонгост ард иргэдээ хангалуун амьдруулахын тулд хуримтлал бий болгож, хүмүүсээ амьдралаа авч явах чадвартай болгодог жишээ байдаг л юм билээ. Иймэрхүү түүхийн сургамж олон бий. “Ард түмэндээ баялгийн үр шимийг хүртээж, хангалуун сайхан амьдруулах юм сан” гэсэн нэгэн үзүүрт маш том зорилго бидэнд бий. Энэхүү зорилгоо биелүүлэхийн тулд улс төрийн намууд янз бүрээр л оролдож байна. Нэг хэсэг нь “Байгалийнхаа баялгийг эдийн засгийн эргэлтэд яаралтай оруулж, түүнийхээ тодорхой хувийг иргэддээ хувь тэнцүүлэн оногдуулъя” гэсэн зарчим, үзэл санаа л зонхилж байгаа.

-“Энэ улстөрч Хятадынх уу, аль эсвэл Австрали, Канадынх уу” гэсэн яриа гарчээ. Та сонссон уу?

-Сонссон.

-Нэг хэсэг улстөрч Хятадын “Чайналко” компанийнханд үйлчлээд нөгөө хэсэг нь “Рио Тинто”, “Айвенхоу майнз” руу ханарч байна гэж үү?

-Би үүнийг нарийн зааглаж ойлгохгүй байна. За яах вэ, “Хятад бол хаалттай, дэлхийн улс түмнүүдийн баримталж буй жишгийг дагадаггүй” ч гэдэг юм уу, ингэж ярьдаг л даа. Хятад бол Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн. Тийм учраас дэлхийн улс орнуудын баримталж буй жишгийг дагаж л таарна. Түүнээс биш тэр нь, энэ нь гэж заавал зааглах шаардлага байна уу, үгүй юү. Хардалт хэрээс хэтэрлээ. Монголчууд маш муухай хардамтгай болсон. Юу ч хийсэн харддаг. “Цаанаа нэг л “но”-той. Өөрт нь ямар нэгэн ашиг хонжоо байгаа учраас үүнийг хийлээ” гэдэг. Сургууль, цэцэрлэг барьсан ч хардаж, сэрдэж, худал цуурхал тараадаг. Баялгийг аль нэгэн улс орон ашиглаж л таарна. Даяарчлагдсан эрин үед олон улсын жишгийг мөрдөхгүй, түүнээс ангид явна гэж хэзээ ч байхгүй.

-Хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийг хэрхэн шийдэхээс С.Баярын тэргүүлж буй Засгийн газрын хувь заяа хамаарч таарах нь. Зарим улстөрч Засгийн газрыг огцруулах тухай ярьж яваа гэх юм. Гэхдээ энэ нь цаг үеэ олсон хэрэг мөн үү?

-Хүн болгонд янз, янзын бодол бий. Цаг үе их ээдрээтэй байна. Засгийн газрын тухайд, нэлээд шуурхай, хариуцлага тооцож, үр дүн рүү чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулах шаардлагатай гэж үзэж байна.

-Таны хувьд, гэрээний төслийг сайн гэж үзэж байна уу. Аль эсвэл…?

-УИХ оны өмнөхөн Засгийн газарт үүрэг, чиглэл өгсөн. Оюутолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, хөрөнгө оруулагчидтай гэрээ байгуулах асуудлыг уг тогтоолд тусгасан байсан. Засгийн газар өнгөрсөн гуравдугаар сард УИХ-д Оюутолгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийг оруулж ирсэн л дээ. Миний хувьд, гэрээний төслийн талаар ойлгоогүй, гайхсан зүйл нэлээд байсан. Ер нь уул уурхайн салбарыг ашиглахаас өмнө маш их хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай байдаг. Нэлээд олон тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийж байж, орд газрыг ашиглах шаардлагатай байгаа учраас гадаадын хөрөнгө оруулагчид болон мэргэжлийн компаниудтай хамтран ажиллах нь зайлшгүй хэрэг. Энэ бол гэрээг байгуулах гэсэн анхны оролдлого биш шүү дээ. Өмнөх парламентын үед гэрээний төслийн талаар хэлэлцсэн ч шийдэлгүй хойшлуулсаар өнөөг хүрсэн. Цаг үеийн нөхцөл байдал хүнд байна. Учир нь дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ ханш буурсан. Тодорхой хувь эзэмших гэж зүтгэхээсээ илүү хөрөнгө оруулалт хийж, гадна, дотны компаниудтай их нарийн гэрээ байгуулж, татварын орчноо тогтвортой болгон төсвийн орлогоо бүх төрлийн татвараар бүрдүүлэх нь чухал. Оюутолгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээний төсөлд “Олон төрлийн татварыг хөнгөлье, 30 жилээр чөлөөлж, хууль болгон батлуулъя” гэдэг асуудлыг тусган оруулж ирсэн.

-Та дэмжсэн үү?

-Үгүй, дэмжээгүй. Яахаараа заавал татварын хөнгөлөлт үзүүлж байж, Оюутолгойн гэрээг байгуулах ёстой юм. Ер нь бид явж, явж 34 хувийг худалдаж авч таарна. Гучин дөрвөн хувьд оногдох ашиг гэж явцын дунд гараа ч уу, үгүй ч үү. Тэр хувь, энэ тэртэй зууралдаж байхын оронд татварын орчноо тогтвортой байлгая. Нөөц ашигласны болон гааль, нэмүү өртгийн татвараа бүрэн авна гэсэн зарчмыг л баримталчихвал бидэнд өгөөжтэй. Оюутолгойд олон зуун монгол хүн ажиллана, дагавар олон компанийнхан ажилтай болно. Дагавар компани гэж юуг хэлээд байна вэ гэхээр, эрчим хүчний компанийнхан тэнд үйл ажиллагаагаа явуулж тодорхой орлоготой болно гэсэн үг. Мөн түлш, нефтийн салбарынхан түлшээ борлуулна. Тийм учраас энэ бол мэдээж өгөөжтэй.

-Дорноговьд ураны томоохон орд илрүүлсэн гэж үнэн үү?

-Ашигт малтмалын салбарынхан “Дорноговь аймаг бол уул уурхайн баялаг нөөцтэй нутаг” гэдэг. Үнэхээр ч олон сайхан орд газар, илэрцүүд тэнд бий. Гэвч үүнийг судлан тогтоож, ашиглаж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудал нэлээд хоцрогдож байна гэж би хувьдаа дүгнэдэг. Нүүрсийг тодорхой хэмжээгээр ашиглаж, экспортолж байна. Эдгээрээс гадна манай Дорноговь аймагт ураны арвин нөөц байх боломжтой. Даланжаргалан, Айраг сумын нутагт урьд нь энэ талаар судалж байсан. Зүүнбаян, Улаанбадрахт Дулаан хар-Уулын орд орчимд ураны чиглэлээр мэргэшсэн Францын дэлхийд нэр хүндтэй компани Монголын компанийг гүйцэтгэгчээр ажиллуулж, үндсэндээ 10 гаруй жил хайгуул хийж байна. Бас боломжийн нөөцтэй орд газар илрүүлснээ ашиглах талаар Засгийн газартай ярьж байгаа. УИХ-ын хаврын чуулган завсарлахаас өмнө цөмийн эрчим хүч болон ураныг ашиглах тухай хууль баталсан шүү дээ. Энэ нь орд газруудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад нэлээд тус дөхөм болно гэж ойлгож байна. “Монгол Улс бол ураны нөөцөөрөө дэлхийд эхний 15-д орно. Цааш нь судлах юм бол ураны нөөц тогтоолтоороо дэлхийд эхний тавд орох боломжтой” гэж мэргэжилтнүүд үздэг юм билээ. Ер нь цөмийн эрчим хүчний хэрэглээ ихэсч байна. Ялангуяа манай урд хөрш болон томоохон гүрнүүдэд цөмийн эрчим хүчийг ашиглах шаардлага улам нэмэгдэж буй энэ цагт уран гэдэг асар ач холбогдолтой түүхий эд. Уранаас гадна нефтийн томоохон орд газрууд байна. Үндсэндээ 10-аад хайгуулын талбайг газрын тосны салбарынхан тогтоож, зарлан ихэнх талбайд хайгуул хийхээр гэрээгээ хийгээд эхэлчихсэн.

-Та саяхан тойрогтоо ажиллаад ирсэн. Хөдөөгийнхний амьдрал ахуй ямар байна вэ?

-Дорноговь аймгийн Даланжаргалан, Айраг, Сайншанд, Алтанширээ, Дэлгэрэх, Иххэт болон Говьсүмбэр аймгийн бүх суманд ажиллаад ирлээ. Говийн нөхцөлд мал аж ахуй, газар тариалан эрхлэх боломж хомс. Ер нь бэрхшээл ихтэй шүү. Ядаж л задгай ус байдаггүй. Гүний худаг ашигладаг. Иймэрхүү учир шалтгаантай учраас хөдөөгийнхний маань орлого бага, амьдрал сайнгүй байна.

-“Хөдөөгийн хөгжил зогсонги байдалд орлоо” гэж зарим хүн ярьдаг. Энэ нь баялгийн ашиглалт, хуваарилалттай холбоотой юу?

-Санхүү, эдийн засгийн хямралаас шалтгаалж, хөдөөгийнхний зах зээлд борлуулдаг ноолуур, арьс шир, түүхий эдийн үнэ ханш уналтын байдалд байна. Тэднээс бүтээгдэхүүн худалдаж авдаг үйлдвэрүүд түүхий эдээ өндөр үнээр худалдан авч чадахгүй байгаа. Ихэнх улс орон санхүүгийн хямралд өртөж, худалдан авах чадвар муудсан. Энэ хэрээр хэрэглээгээ их хязгаарлалаа. Миний сэтгэл зовинож явдаг нэг зүйл бол арилжааны банкууд зээлийг хавтгайруулан тараасан учраас хөдөөгийнхөн зээл их авсан. Зээл авна гэдэг авсан мөнгөө хүүтэй нь буцааж төлнө гэсэн үг. Гэтэл авсан зээлээ бизнесийн зориулалтаар үр дүнтэй зарцуулж, өгөөжтэй ашиглахын оронд хүүхдээ сургуульд сургах, эмнэлэгт үзүүлэхийн тулд зээл авснаас хөдөөгийнхөн маань зээлийн дарамтад багагүй орж байна. Үүнээс гадна үр хүүхдээ боловсролтой хүн болгохын тулд их, дээд сургуульд сургах зэргээс болж, санхүүгийн бэрхшээлд их орж байна л даа. Гэвч залуус маань сайн суралцаж, мэргэжилдээ эзэн болж чадаж байна уу гэвэл дийлэнх нь тийм биш байх шиг байна. Тэднийг сургуулиа төгслөө гэхэд ажлын байр маш хомс. Нөгөөтэйгүүр эрэлт ихтэй байгаа мэргэжлүүдээр залуус суралцдаггүй. Инженерийн мэргэжил эзэмшиж, барилга, уул уурхай, дэд бүтцийн салбарт ажиллахад суралцахгүй байна. Их, дээд сургууль төгссөн залууст ажил олдохгүйгээс эдийн засгийн давхар, давхар хүндрэл бэрхшээл учирч байна.

-Таны дараагийн маршрут аль зүгт хандах вэ. Тойрогтоо ажиллах тухайд тань асууж байна л даа?

-Дорноговийн баруун урд болон урд талын сумдад ажиллана.

-Ярилцсанд баярлалаа. Хууль тогтоох үйлст тань амжилт хүсье!

Ж.Батсуурь: “34” гэдэг нэрийн дор бүх татвараас чөлөөлүүлэх гээд байгаа нь зохимжгүй