-ХЯТАДУУДААС МӨНГӨ ГУЙХЫНХАА ОРОНД НҮҮРСНИЙ ҮНЭЭ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ТАЛААР ХЭЛЭЛЦЭЭР ХИЙМЭЭР ЮМ ДАА -

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Орон нутгийн сонгуульд Баянгол дүүргийн АН ялалт байгуулах нь нэгэнт тодорхой болчихож. Орон нутгийн сонгууль УИХ-ын сонгууль хоёрын ялгаа юу байна вэ. Баянгол дүүргийнхэн ардчилалд үнэнч гэдгээ батлан харуулах шиг боллоо. Энэ удаа УИХ-ын гишүүн асан С.Одонтуяаг дүүргийн Засаг даргаар ажиллуулна гээд шууд зарласан нь нөлөөлөв үү?

Сонгуулийн процессыг эргээд харахад Баянгол дүүрэг өнгөрсөн дөрвөн жилд маш их бүтээн байгуулалт хийсэн нь үр дүнгээ өглөө. Иргэдийн өмнө тулгамдсан олон асуудлыг шийдсэн. 2012 онд дүүргийн ИТХ- ын төлөөлөгч Д.Оросоог бид олонх болбол Засаг дарга болгоно гэж амлаад нэрийг нь зарлаад оруулж байсан.

Энэ удаагийнх хоёр дахь нь. Манай дүүргийн АН 5А хөтөлбөрөө дэвшүүлж орон нутгийн сонгуульд оролцлоо. Дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрийн биелэлт хангалттай гарсан. Баянгол дүүргийн иргэд ямар бүтээн байгуулалтын ажлууд хийгдэв гэдгийг маш сайн мэдэж байгаа.

Эрүүл мэндийн салбарт огт материаллаг баазгүй байсан бол одоо 150 ортой иргэдэд үйлчлэх эмнэлэг, өдөрт 600-700 хүнд үйлчлэх эмчилгээ үйлчилгээний төв, хүүхдийн эмнэлэггүй байсан бол 150 ортой хүүхдийн эмнэлэг ашиглалтад орлоо.

Хэдхэн хоногийн дараа 150 ортой хүүхдийн эмнэлэг ашиглалтад орох гэж байна. Улсын хэмжээнд ахмад настны анхны 80 ортой эмнэлэг ашиглалтад орсон гээд эрүүл мэндийн салбарт ахмад, хүүхдэд чиглэсэн эрүүл мэндийн салбарыг өнгөрсөн дөрвөн жилд хөгжүүлж чадсан. Үүнийг дөрөв байтугай жилд хийж чаддаггүй бол бид дөрвөн жилд хийж чадлаа.

Хоёрдугаарт, боловсролын салбарт гэхэд 17 сургууль, цэцэрлэгийг шинээр бий болгосон. Үндсэндээ дээврийн их засварын 80 хувь, орон сууцуудийн солих шаардлагатай нийт цахилгаан шатны 90 гаруй хувийг шинэчилсэн. Гэр хорооллыг 100 хувь гэрэлтүүлэгтэй болгосон, зам, уулзварын ажлууд гээд нэрлээд явбал бүтээн байгуулалтын ажил өнгөрсөн дөрвөн жилд хангалттай хийгдсэн.

Энэ бүх ажлын үр дүн гарч байна. Хийсэн ажилтай, хэлэх үгтэй шинэчлэлийн баг маань шийдлийн баг болж ажиллана. С.Одонтуяа маань дүүргээ мэднэ. Энэ дүүргээс НИТХ-ын төлөөлөгчөөр сайн ажилласан. Дараа нь УИХ- ын гишүүн болж бүлгийн дэд даргаар мөн л амжилттай сайн ажиллаж байсныг манайхан мэднэ.

-Гэхдээ өнгөрөгч дөрвөн жилд АН бүтээн байгуулалтын ажил хийсэн ч ард түмэнд бүтээн байгуулалтаас өөр зүйлийг илүүд чухалчилсан үр дүн гарсан л даа. Гэхдээ орон нутгийн сонгууль арай өөр болж байх шиг байна?

Орон нутгийн сонгуулийн урьдчилсан дүнгээр гуравны нэгт АН ялалт байгуулаад байна. Хоёрдугаарт, УИХ- ын сонгуулийн үеэр АН- ын гаргасан алдаа маш их байсан. Манай нам хийж бүтээсэн ажлаа иргэдэд ойлгуулж чадаагүй. Ямар байсныг нь ямар болгож, бүтээн байгуулалт хийснээр тухайн иргэнд ямар үр дүнтэй байснаа үнэхээр ойлгуулж чадаагүй юм. “Бид юм хийсэн. Бидний хийснийг харж бай. гэдэг бардамналын үүднээс газарт бууж чадалгүй явсан эхний алдаа.

Мөн дөрвөн жил биднийг идсэн, уусан, өр тавьсан, эдийн засгийг элгээр нь хэвтүүлсэн гэдэг гүтгэлэг явсан. Худал үгийг 1000 давтвал үнэн болдог гэдэг шиг ард түмнийг үнэхээр тийм байна гэж итгэтэл нь явуулсан. Үүнд нь бид ямар ч сөрөг тайлбар хийгээгүй, гэрэл гэгээтэй талаас нь тайлбарлаж чадаагүй. Болж бүтсэн зүйлсээ тайлбарлаагүй нь бидний хамгийн том алдаа байсан. Энэ нь сонгуулийн дүнд шууд нөлөөлсөн.

Гуравдугаарт, сонгуулийн тогтолцоо буруу байлаа. Өнөөдөр 65 суудалтай байгаа МАН-ынхан нийт сонгогчдын 50 хувийн саналыг авч чадаагүй. Гэтэл АН 35 хувийн санал авсан хэрнээ есхөн суудалтай үлдсэн. Тэр бүү хэл МАХН 11 хувийн санал авчихаад ганцхан суудалтай гээд бод доо.

Хувилаад үзэхээр МАХН дор хаяж 10, Ардчилсан нам багаар бодоход 27- 28 суудалтай байх байв. Гэвч төлөөллийн зарчим алдагдсан. Маш бага хувийн зөрүүгээр маш их савладаг тогтолцооны алдаа байлаа. Сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөхдөө АН том алдаа гаргасан.

-Өөрсдөө эрх барьж байсан байж өөрсдөдөө л гомдох хэрэгтэй байх...

Хэт бардсан, эрдсэн.

-Засгийн газар 100 хоногийнхоо үйл ажиллагааны тайлангаа тавьж эхэлж байна. Иргэдийн зүгээс юу ч хийгээгүй гэж байгаа бол нөгөө хэсэг нь удахгүй хийнэ гэдэг ч юм уу, тиймэрхүү зүйл яригдаж байна. Харин орон нутгийн сонгуулиар иргэдийн итгэл АН руу хэлбийж байна гэж ярих боллоо?

Аль ч улс оронд шинээр байгуулагдсан Засгийн газар 100 хоногийн тайлангаа тавьж, мэдээлэл өгдөг бичигдээгүй жишиг байдаг. Засгийн газар 100 хоногт ямар ажил хийсэн биш ямар ажлыг хийхээр эхлүүлэв гэдгээ зарладаг. Харамсалтай нь эрх баригчид гуравхан сарын өмнө дэвшүүлж байсан мөрийн хөтөлбөрөөсөө 180 градус буцсан зорилт, хөтөлбөр дэвшүүлснээ зарлахад ард түмнийг цочирдуулсан.

Тухайлбал, татвар нэмэхгүй, шинэ төрлийн татвар бий  болгохгүй гэчихээд татвар нэмэх арга хэмжээ авахаар болсноо дуулгасан. Нийгмийн хамгааллын түвшнээс ухарсан алхмуудыг хийсэн. Хүүхдийн мөнгийг ялгаваргүй олгоно, оюутны 70 мянган төгрөгийг олгоно гэж байснаасаа ухарсан.

Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг хүчингүй болгохын дээр хүүхэд хамгааллын тухай хуулиудыг хойшлуулсан. Яагаад хүүхдийн эрхийг хамгаалахаасаа ухраад байгаа юм. Гэр бүлийн хүчирхийллийн тухай хуулийн хэрэгжилтийг хойшлуулсан гээд яриад байвал олон зүйл бий.

Энэ бүгд өнөөдөр эрх баригчдын хувьд залилан мэхлэх замаар төрийн эрхийг авсан гэдэг ойлголтыг бий болгосон. Гэтэл сүүлийн үед тэд улс орны эдийн засгийг авахад ийм болчихсон гэж мэдээгүй. Өрөндөө баригдаад эдийн засаг хямарчихсан байсан юм байна гээд байгаа ч үнэндээ тийм биш байгаа.

-Эдийн засаг тэгээд тийм сайн сайхан байгаа юм уу?

Төсвийн алдагдлыг 4.3 их наяд гэж төсөөлж байгаа боловч гүйцэтгэл нь ердөө гурван хувьтай л байна. Үлдсэн хугацаанд дахиад гурван их наядын алдагдлыг бий болгож чадах уу гэх мэтчилэн бодит боломжгүй юмыг тэд ярьж байгаа.

Энэ оны төсвийн алдагдал 18 хувьтай байна гэж төсөөлж байгаа бол бид 2016 оны төсвийг 4.3 хувьтай байх болов уу гээд 950 орчим тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байхаар баталсан. Гэтэл үүнийг 4.3 их наядын алдагдалтай байлгах гэж эрх баригчид ядарч байна л даа, хөөрхий. “Сайн” хөтөлбөрүүд дээр гарч хөрөнгийг татаж авч ирээд төсвийн өр болгоод бичиж байна.

Тухайлбал, ипотек, “Сайн хашаа", “Сайн хувьцаа", “Сайн оюутан", “Сайн малчин” гээд “Сайн” нэртэй эдийн засгийг идэвхжүүлж байсан, Монголбанкнаас гаргаж байсан мөнгийг төсвийн өр болгоод биччихэж байгаа юм. Үүнийг төсвийн өр мөн үү гээд аваад үзэхээр биш. Төсвөөс гадуур эдийн засгийг эрчимжүүлэх чиглэлээр авч байсан хөтөлбөрүүд. Гэтэл үүнийг зогсоочихсон. Балаг нь түрүүчээсээ эхлээд мэдэгдэж байна. Эдийн засгийн эргэлт удааширч, мөнгөний нийлүүлэлт удааширч байгаа.

Шууд 4.5 хувиар Монголбанкны бодлогын хүүг нэмдэг Төв банктай улс манайхаас өөр хаана ч байхгүй. Инфляци нь хоёр хувьтай болчихсон байхад бодлогын хүүгээ нэмж, мөнгөний нийлүүлэлтээ хязгаарладаг улс манайхаас өөр байхгүй. Энэ нь эдийн засгийн наад захын мэдлэггүй хүмүүсийн хийдэг алхам л даа.

Хоёрдугаарт, Ардын намынхан “АН-ынхан өнгөрсөн дөрвөн жил эдийн засгийн талаар ямар ч мэдээлэл өгдөггүй байсан. Тийм учраас бид ийм мөрийн хөтөлбөр боловсруулсан" гэж яриад байгаа. 2012 онд АН засгийн эрхэнд гарахдаа олонх болж чадаагүй ч 35- уулаа олуулаа болж очсон.

Тухайн үед “Шударга ёс" эвсэлтэй Эвслийн Засгийн газар байгуулсан. 2014 он хүртэл ажиллаж байгаад МАН орж ирснээр их эвсэл болсон. Тэд 2015 онд арга буюу засгаас буцаад гарсан. Учир нь арга барил таараагүй юм. Энэ хугацаанд эдийн засгийн талаар мэдлэг, мэдээлэлгүй байсан уу гэхээр тэр бүү хэл эдийн засгийн захиран зарцуулах эрхтэй байсан. 2012-2014 онд Сангийн сайд, мөнгөний авдрын түлхүүрийг өнөөдрийн МАН-ын гишүүн Ч.Улаан барьж ажилласан. 2014-2015 онд өнөөдрийн Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат Сангийн сайдаар ажиллаж захиран зарцуулах бүх зүйлийг хийж байлаа.

Харин 2015-2016 онд Б.Болор Сангийн сайдаар ажилласан. Ингээд үзэхээр дөрвөн жилийн гурван жил гаруйд нь өнөөдрийн МАН- ын УИХ-ын хоёр гишүүн Сангийн сайдаар ажиллаж байсан байгаа биз дээ. Ийм байсан байж яахаараа мэдээлэлгүй байдаг юм. Мөнгөний бодлогын талаар ямар ч мэдээлэлгүй байсан гэж худлаа хэлсэн. Монгол Улсын мөнгөний бодлогыг тодорхойлдог Монголбанкны Тэргүүн дэд захирлаар өнөөдрийн МАН-ын УИХ- ын гишүүн Б.Жавхлан ажилласан шүү дээ. Өнгөрсөн дөрвөн жил УИХ-ын Төсвийн байнгын хорооны даргаар өнөөдрийн МАН-ын УИХ- ын гишүүн Ц.Даваасүрэн ажиллаж байсан юм.

Өмнөх дөрвөн жилийн сүүлийн гурван жилийн төсвийг боловсруулах ажлын хэсгийг өнөөдрийн Сангийн сайд Б.Чойжилсүрэн ахалсан, Ингээд яриад байхаар өнгөрсөн дөрвөн жил АН биш МАН Монгол Улсын эдийн засгийг барьж байсан юм биш үү. Хэрэв хямраасан гэж үзэж байгаа бол МАН-ынхан зориудаар хямраачихсан юм биш үү гэдэг хардлага төрөхөөр нөхцөл байдал үүсч байгаа биз дээ. Одоо “Бид төсвийн талаар ямар ч төсөөлөлгүй байсан” гэж худлаа ярихаа л больчих. Төсвийн талаарх мэдээлэл бүү хэл захиран зарцуулж байсан хүмүүс чинь, МАН-ынхан. Яаж ингэж ярьж чадаж байна аа гээд өөрийн эрхгүй гайхаж байна.

-Ирэх оны төсвийн төслийг хэлэлцэж байна. Бүлэг байр сууриа нэгтгэв үү. Ямархуу төсөв орж ирлээ гэж дүгнэж байгаа бол?

2017 оны төсөв дээр ажиллаж байна. Төсөв оруулж ирж байгаа хүмүүс нь төсвийн аргачлалаа мэдэхгүй байна л даа. Ний нуугүй хэлэхэд төсөв боловсруулахдаа асуудлаа яаж шийдэх вэ гэдгээ тооцоод судалсан зүйл алга. Ирэх оны төсвийг 2.6 их наядын алдагдалтай байхаар оруулж ирсэн байна лээ.

Үүний сацуу намын удирдлагууд нь Хятад руу явж урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээл олж ирэх асуудал яриад явах юм. Хэвлэлээс авсан мэдээллээс дөрвөн тэрбум ам.долларын зээл авахаар хөөцөлдөж байна гэсэн мэдээлэл авсан. Бид одоо бусдаас гуйдгаа больчихвол яасан юм. Яагаад эдийн засгийн реформыг зоригтой хийхгүй байна аа.

Нэг тулгуурт эдийн засгийн бодлогоо яагаад олон тулгуурт эдийн засагтай болохгүй байгаа юм бэ. Манай улс чинь дааж давшгүй ачаатай орон биш. Монголын хэрэглээ бага. Яагаад экспортыг нэмэгдүүлэх чиглэлд үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж болдоггүй юм. Тэгсэн хэрнээ дандаа л гаднаас бэлэн мөнгө гуйна.

Ийм байдлаар улс орон хөгжихгүй. Үүнийг би эдийн засгийн хөгжил гэж харахгүй байгаа. Тийм болохоор 2017 оны ядуу сэтгэлгээтэй төсөв орж ирлээ гэж хараад байна. Яахав ээ, өнөө маргаашаа аргацаасан төсөв байсан. Маргааш (өнөөдөр) АН-ын бүлэг хуралдаж төсвийн тал дээр байр сууриа нэгтгэнэ.

Манайхан үндсэндээ мөнгөний бодлогоо тавиад туучихсан. Монголбанкны ерөнхийлөгч нь 1.3 тэрбум ам.долларын нөөцтэй банк хүлээж авчихаад хасах байсан гэж худлаа зарласан. Түүнээс нь болж ам.долларын ханш өсч, монгол төгрөгийн ханш 400 төгрөгөөр уначихлаа. Энэ чинь юу болоод байна аа. Оны эцэст 500 хүрэх нь байна.

-Тийм л юм бол ингэж хариуцлагагүй мэдэгдэл хийгээд байгаа Төв банкны ерөнхийлөгчийг яах ёстой юм?

Энэ нь хэт амиа бодсон хүний арчаагүй үйлдэл. Н.Баяртсайханы анхны мэдэгдлээс харахад Монголбанкны ерөнхийлөгчийн ажлыг хийж чадахгүй гэдэг нь мэдэгдсэн. Тийм чадваргүй, эдийн засгийн мэдлэггүй хүн. Банкир хүн огт биш. Зүгээр л санхүүч, нябо байж магадгүй. Шулуухан хэлэхэд Н.Золжаргалын хаана ч хүрэхгүй.

-6.1 их наядын төсвийн алдагдлыг бонд босгож, зээл авч нөхөхөөс өөр аргагүй гээд байгаа?

Одоо боль л доо. Алийн болгон ингэж ядуу сэтгэх юм бэ. Зэсийн үнэ нэмэгдэх хандлагатай байна. Зэсийн үйлдвэр барихад анхаараачээ. Эцсийн бүтээгдэхүүн болго л доо. Таван толгойгоо хөдөлгөөд өгөхгүй юм. Хятадуудаас мянга гуйхынхаа оронд нүүрсний үнээ нэмэгдүүлэх талаар хэлэлцээр хиймээр юм даа. Хүнээс хоосон мөнгө гуйж байхаар манай нүүрсийг зах зээлийн үнээр аваад өгөөч, бид экспортоо нэмэгдүүлье, та нар импортоо нэмээч гээд яагаад гуйж болдоггүй юм.

Хэзээ төлөх нь тодорхойгүй хоосон мөнгө гуйж байснаас хамаагүй дээр. Энэ чинь бодит, ажил хэрэгч санал байхгүй юу. 2015 оны байдлаар Оюу толгойн экспортолсон нийт бүтээгдэхүүний үнэ 20 орчим тэрбум ам.доллартай тэнцэж байсан. Гэтэл манай ДНБ- ий хэмжээ 20 орчим тэрбум ам.доллар байгаа.

Гэтэл тэр мөнгөний тавхан хувьтай тэнцэх хэмжээний татвар төлсөн байна шүү дээ. Яагаад тэд ингэж Монголыг шулах ёстой юм. Ядаж тэр мөнгө нь яагаад Монголын банкаар дамжиж болдоггүй юм бэ. Өнөө “шударга” Н.Багабанди чинь тэнд ТУЗ-ийн дарга ч бил үү, гишүүн нь ч бил үү болчихоод сууж байна. Тэнд юу болж байгааг зоригтой мэдээлчих хэн ч алга.

Монголд асар их мөнгө байгаа. Тэр мөнгөө яагаад төсөвтөө татаж хэрэглэхийг бодохгүй байгаа юм. 16 дэд сайд хэнд хэрэгтэй юм. Т эднийг тансаглуулж байхаар Хүүхэд харах үйлчилгээний хуулиа хэрэгжүүлээд явахгүй яав аа. Зургаан мянган хүүхэд цэцэрлэггүй, 1000 гаруй хүн ажлын байргүй болчихлоо.

Нохойд спираль тавина гэж балайрч таван тэрбум төгрөг ярьж байхаар дөрвөн тэрбум төгрөгөөр Хүүхэд хамгааллын тухай хуулиа хэрэгжүүлсэн бол илүү үр дүнтэй байх байлаа. Эдний хувьд эдийн засгаа сэргээе, улс орноо хөгжүүлье гэсэн ямар ч бодлогогүй явна. Ерөнхий сайдынх нь эдийн засгийн онцгой хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ гээд амлаад байсан зүйл хаашаа алга болчихов.

-М.Энхболд дарга Хятад руу, Ж.Эрдэнэбат Ерөнхий сайд Японд айлчлаад ирсэн. Үр дүнг нь юу гэж харж байна вэ. М.Энхболд дарга 20 жил ийн хугацаатай, хоёр хувийн бага хүүтэй зээлийн асуудал яриад ирсэн гэх юм?

Ж.Эрдэнэбат ажлын айлчлалын хүрээнд Японы Ерөнхий сайдтай уулзсан, ярьсан, ирсэн. Дорвитой өөрчлөлт гараагүй. УИХ-ын дарга М.Энхболдын айлчлал албан ёсны айлчлал биш. Намын буюу улс төрийн айлчлал байсан. Намын даргын хүрээнд айлчилсан бол намынхаа л ажлыг ярих ёстой. Гэтэл улс орны үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх хэмжээний бодлогын асуудлыг гаргаж тавих эрх тэр хүнд байсан уу.

УИХ дээр энэ асуудлаа яриагүй.Жилийн хэдэн хувийн хүүтэй байх нь хамаагүй ээ. Үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх хэмжээний мөнгөний бодлогын асуудал ярих эрхийг тэр хүнд хэн ч олгоогүй. УИХ-ын дарга бол Их хурлын хуралдааныг зохион байгуулах эрх бүхий хүн болохоос давуу эрх байхгүй. 76 гишүүний л нэг. Эрх барьж байгаа намын дарга байж болох ч ҮАБЗ, УИХ-ын шийдвэргүйгээр тэр хүнд Хятадад очиж санал тавьж байгаа юм.

Улстөрч хүний хувьд Хятадад улс төрийн айлчлал хийж байхад Ерөнхий сайд Японд айлчилсан. Уг айлчлалууд яагаад давхацсан гэхээр Хятадын айлчлалыг саармагжуулах, олны анхаарлыг сарниулах зорилгоор Ерөнхий сайд нь Японд айлчилсан гэж харж байгаа. Ерөнхий сайдын айлчлал ямар ч үр дүнгүй байлаа.

М.Энхболдын айлчлалаас өмнө Хятадаас ийм хэмжээний мөнгө авах нь гэсэн мэдээлэл хэвлэлээр гарсан. Үүнийг саармагжуулах гэж явсан. Олж ирсэн мөнгөө хууль ёсны юм шиг харагдуулах гэж ийм бодлого явуулсан. Урт хугацаатай, бага хүүтэй хүн сонсоход жигтэйхэн сайхан юм шиг хэрнээ нэг улсаас хэт их хэмжээний зээл авах гэж байна. ҮАБЗ, Их хурал, Байнгын хороон дээр ярих ёстой байсан юм.

-Орон нутгийн сонгууль болоод дууслаа. АН-ын шинэчлэл хаашаа явах бол гэдэг хүлээлт дахин эхлэх байх?

АН шинэчлэлийн эхний алхмуудаа зөв хийж байна гэж харж байгаа. Хэн нэгэн хүнийг нөгөөгөөр сольж намын дарга болгох нь шинэчлэл биш. Өнөөдрийг хүртэл 18 нам эвсэл нэгдэж АН-ыг бий болгосон байдаг. Энэ олон намыг эгнээндээ нэгтгэж, ардчиллын үнэт зүйлийг өөртөө тээж 26 жил явсан нам түүхэн үүргээ амжилттай хэрэгжүүлж чадсан гэж харж байна.

Өнөөдрийн цикльд АН шинэчлэгдэх шаардлагатай. АН үзэл баримтлал, онолын түвшинд шинэчлэл хийх ёстой. Түүндээ тулгуурласан Үндсэн дүрмийн шинэчлэлийг хийх цаг болсон. Дараа нь бүтцийнхээ шинэчлэлийг хийх ёстой. Ийм гурван шинэчлэл хийгдэж байж манай нам жинхэнэ утгаараа олон түмний талархлыг хүлээнэ.

Үзэл баримтлал, онолын өөр өрсөлдүүлэх төсөл байгаа бол гаргаж ирээд тавь. Олны дэмжлэг авсан төслийг хэлэлцээд батлаад явах хэрэгтэй. Зарим нэг хүмүүс “шинэчлэл, шинэчлэл” гээд цээжээ дэлдээд л явж байна. “Яг яаж шинэчлэх гээд байгаа юм бэ” гэхээр хариулж чаддаггүй. Юу шинэчлэх гэж байгаагаа ч мэддэггүй. Зүгээр л шинэчлэх ёстой гээд орилоод байж хэн ч чадна.