Хэрлэн, Орхон голын урсацыг уул уурхай руу татан, ашиглах боломжтой

Өмнөговь аймгийн ИТХ-ын дарга Л.Батчулуунтай орон нутгийн хөгжлийн асуудлаар ярилцлаа.

-Сүхбаатар, Дорнод, Өмнөговь, Орхон, Завхан аймаг 2013 онд хийж хэрэгжүүлсэн ажлынхаа амжилтаар улсдаа тэргүүллээ. Шилдэг таван аймгийн нэгээр шалгарсанд баяр хүргэе. Энэ жил танай аймагт ямар бүтээн байгуулалтуудыг хийсэн бэ?

Өмнөговь аймаг эдийн засгийнхаа хувьд ид бүтээн байгуулалтын үед явж байна. Энэ ч үүднээс нутаг орноо хөгжүүлэх хөтөлбөр үндсэн зорилтуудаа тавьж байна.

Тавантолгойн нүүрсний уурхайн компаний 51 хувийг манай орон нутаг эзэмшдэг нь том давуу тал юм. Тиймээс ч жил бүр 20-40 тэрбумын татварыг төсөвт өгдөг.

Сүүлийн жилүүдэд дэд бүтцээ сайжруулахад нэлээд анхаарч хөрөнгө оруулалтыг хийсэн. Түүнчлэн төрийн үйлчилгээ эрхэлж буй байгууллагууд, нийгмийн суурь үйлчилгээ сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг рүү  орон нутаг өөрийн төсвөөрөө хөрөнгө оруулалт хийж байна.

Манай аймгийн хувьд өөрийн хөрөнгөөр 1200 хүүхдийн сургуулийн барилга, 450 хүүхдийн цэцэрлэг барьж байгаа. Орон нутгийнхаа нөөц боломжийг ашиглаж байгаа нь бусдаас давуу талтай.

-Дэд бүтэцдээ ихээхэн анхаарч байгаа гэлээ. Тухайлбал ямар замуудыг төвтэй холбосон бэ?

Уул уурхайгаас олж буй орлогоо зөвхөн төвдөө зарцуулах бус сумуудыг төвтэй холбох, аймгийн нийслэлтэй холбох зорилгыг тавьж байгаа. Аймгийн төвийг алс зэргэлдээ байгаа сумдуудтай холбох гэж байгаа. Тухайлбал Даланзадгад хотыг баруун чиглэлийн 320 км замаар Гурвантэс сумтай холбох хатуу хучилттай замын ажлыг эхлүүлнэ. Хэрвээ энэ зам тавигдчихвал зүүн бүсийн боомт буюу Хятадын Альша аймагтай холбогдох боломж нээгдэнэ.

Энэ бол монгол улсаа гадаадтай холбож буй хэрэг. Манай аймаг гадаад худалдаа, экспорт, импортын хоёр хилийн боомттой. Дэд бүтцээ бэхжүүлж сайжруулсанаар айл өрх бүрийн эдийн засагт нэмэртэй тустай үйл ажиллаагаа болно.

-Эдийн засгийн боломж уул уурхайн давуу байдлаа ашиглаад бусад үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх талаар ямар санаачилга гаргаж байгаа вэ. Тогтвортой хөгжлийн талаар ямар бодлого баримтлах вэ?

Томоохон бүтээн байгуулалтыг дагаад аймгийн иргэд идэвхтэй болж, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүнийг уул уурхайн компаниудад нийлүүлж байгаа. Тухайлбал ажлын хувцас, хүнсний бүтээгдэхүүн, тохижилт мод мужааны ажлууд гэх мэт бага гэлтгүй ажлыг хийж, бүтээн байгуулалтад оролцож байна. Ингэснээр компани ард иргэдийн дунд харилцаа үүсч хамтарч ажиллаж байгаа юм.

-Хүн амын бодлогын хүрээнд ямар бодлого барьж байна вэ. Уул уурхайтай холбоотойгоор механик өсөлт өндөр байгаа шүү дээ?

2008 онд 48,000 суурин хүн ам байсан бол одоо суурин, хөдөлгөөнт хүн ам нийлээд 110,000 болсон. Жилд 10-аад мянгаар өсч байна.

Өмнөговь аймаг шилдэг таван аймгийн нэгээр шалгарлаа. 2013 он

Оюутолгой, Тавантолгой, Нарийн Сухайтын бүлэг том ордууд дээр ажиллах хүчин механикаар маш их нэмэгдэж байна. Тиймээс нийгмийн үйлчилгээнд илүү их анхаарч байгаа.

Наад зах нь 4000 хүрэхгүй хүн амтай байсан сум маань 20,000 болсон. Гэтэл тэнд үйлчилж буй эмнэлэг хуучин хүчин чадлаараа хүрэлцэхгүй болчихсон учир хүчин чадлыг нэмэгдүүлж, бүтцийг өөрчлөх шаардлага тулгарч байгаа юм. Тиймээс бүр сум дундын эмнэлэг байгуулах асуудал яригдаж байна.

Засгийн газар яамтай хамтарч шийдвэрлэхээр асуудлууд тавьж байгаа ч бодит байдал дээр удаашралтай байгаа.  

-Хүнээ хөгжүүлэх үүднээс ямар ажлуудыг хийж байна вэ. Уул уурхайн компани орон нутгийн иргэдээс ажилд авах гэхээр боловсон хүчин дутагдалтай байдаг?

Аливаа улс орны хөгжил хүний хөгжилтэй холбоотой. Сургууль цэцэрлэг барих нь боловсролын чанарыг сайжруулж байгаа хэрэг. Тийм учраас зөвхөн төрийн санхүүжилтээр сургах биш, аймаг өөрийн санхүүжилтээр тодорхой ажиллах хүчнийг бэлтгэхэд анхаарч байна. Хятад улстай хамтарч ажиллах хүрээнд ажиллах хүч бэлтгэхээр сургалт явуулдаг. Үүнд төр оролцдоггүй.  

Аймгийн зүгээс “Энержи Ресурс” ХХК, “Оюутолгой” ХХК, “Саусгоби Сэндс” ХХК зэрэг байгууллагууд өөрсдийн хамтын ажиллагааны гэрээний хүрээнд оюутан солилцооны хөтөлбөр, оюутан чадавхижуулах хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлдэг. Энэ хүрээнд жил бүр 40 гаруй оюутан гадаадад болон дотооддоо тэтгэлгээр суралцдаг.

Ер нь уул уурхай эрчимтэй хөгжиж буй үед боловсон хүчин бэлтгэх нь зүй ёсны хэрэг. Харин Оюутолгой компани аймагтай байгуулсан хэлцлийн үр дүнд мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэх сургуулийн байгуулах асуудлыг тавьж, аймгийн хувьд газар, инженерийн шугам сүлжээний асуудлыг шийдсэн. Одоо Оюутолгойн ажил эрчимжихгүй байгаа учраас удаад байна. Уг нь мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэх анхан шатны томоохон сургууль байгуулагдчихвал алс хэтдээ өндөр чадавхитай ажилтанг бэлтгэх боломжтой юм.

-Уул уурхайн компаниудтай хэрхэн хамтарч ажиллаж, иргэд болон орон нутгийн байр суурийг хадгалж, хамгаалж байгаа вэ?

Хоёр талтай асуудал. Өнөөдрийн өнцгөөс харахад компаниуд нийгмийн хариуцлагыг хүлээж, тодорхой ажлуудыг шийдэхээр санамж бичиг байгуулдаг ч амьдрал дээр зөрчилтэй зүйлүүд харагддаг.  

Энэ жил нүүрсний экспорт багассан учир аймгийн хувьд ч, иргэдийн хувьд ч хүндхэн байлаа. Тэгэхээр бид цаашид уул уурхайгаас үл хамааралтай тогтвортой хөгжлийг ярих хэрэгтэй. Бодлогоо сайн тодорхойлж, үүндээ хөгжлийн асуудлаа ярих хэрэгтэй.

Хариуцлагагүй уул уурхайгаас болж байгалийн доройтолд орж, зөрчлүүд гарч байгаа. Хэдийгээр компаниуд нөхөн сэргээж байгаа ч ард түмний маань байгаль орон нутгаа хамгаалах гэсэн сэтгэл зүйг яах ч билээ.

Энэ ч үүднээс нутгийн удирдлагын зүгээс зарим газруудыг хэсэгчлэн тусгай хамгаалалтад авах шийдвэрийг гаргасан ч тусгай зөвшөөрөлтэй компаниудад дээрээс зөвшөөрөл өгчихсөн учир зөрчилдөөд л явж байна.

-Байгаль орчин, усны асуудал дээр ямар арга хэмжээ авч байна вэ?

Бид тодорхой хугацааны эрсдлийг харж байгаа. Сүүлийн арван жилийн амьдрал тодорхой судалгаа болж байна. Газрын гадаргын ус эрс багассан. Говийн бүс нутагт байгаа энгийн гар худгийн усны хэмжээ ч эрс доошилсон, булаг шанд ширгэсэн.

Үүнийг хоёр талаас нь харах ёстой. Байгаль экологи, дэлхийн дулаарал бас үүнд нөлөөлж байгаа. Уул уурхайд асар их хэмжээний усыг хэрэглэж байна. Хэдийгээр усыг 90 хувь эргүүлэн ашиглах ёстой ч дэлхийн түвшинд тийм технологи байгаа эсэхийг мэдэхгүй учир хэрэгжилт хангалтгүй байна.

Ирээдүйгээ харсан шийдвэр гаргахын тулд газрын гүний усыг уул уурхайд ашиглахыг хориглосон шийдвэрийг өнгөрсөн 7 сарын 2-ны өдөр  гаргасан. Гэсэн өнөөдрийн том бүтээн байгуулалттай зөрчилдөж байна.

Бид нэгэнт аймагтаа ийм шийдвэр гаргасан учир компаниудад шаардлага хүргүүлсэн. Уул уурхайд ашиглаж буй усаа эргүүлэн ашиглах талаар шат шатандаа ярьж байгаа. Төрийн түвшинд ч янз бүрээр зөрчилдөж байна. Тухайлбал бидний хувьд Монгол улсаас гараад явчихдаг гадагшаа урсгалтай Хэрлэн, Орхон голын усыг ашиглах талаар санал гаргаж байгаа.

Хэрлэн голын усны урсацыг татаад говийн уул уурхайд ашиглах хөтөлбөр ч өмнө нь гарч байсан. Энэ асуудал хүчтэй яригдаж байгаа. Олон талын ашиг сонирхол байгаа боловч зөв шийдлээ олох байх гэдэгт итгэж байна.