УИХ-ын гишүүн Су.Батболдтой Сонгуулийн тухай, УИХ-ын дэгийн тухай болон Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахтай холбоотой асуудлаар ярилцлаа.

-Завсарлагааны хуга­цаанд Сонгуулийн тухай хуу­лийн ажлын хэсэг ажил­лаж байгаа юу. Хоёр нам холимог хувилбарыг дэм­жих нь тодорхой болсон шүү дээ?

-Ажлын хэсэг гаргасан санал дээрээ гишүү­дийн саналыг хурааж олонхийн дэмжлэгийг авах зайлшгүй шаардлагатай байна. Мэдээж наана нь намуудын зөвшил­цөөн энэ тэр явагдах байх. Өмнө нь Сонгуулийн тухай хуулиар хоёр ч хувилбар өргөн баригдсан. Нэг нь цэвэр пропорциональ буюу хүнээр дамжсан. Нөгөө нь Монгол Улсыг тойрогт хувааж тойргоор гарах систем буюу мажоритор. Төрийн байгуу­лалтын байнгын хороон дээр ажиллаж байгаа ажлын хэсэг хоёр хувилбарыг нэг болгож хамтад нь хэлэлцэх хувилбарыг гаргасан нь энэ.  Ажлын хэсгийнхний хувьд цаасан дээр бэлдчихсэн асуудлууд бэлэн болсон. Хамгийн гол нь үүнийг УИХ-д орж хэлэлцүүлэх асуудал байгаа юм.

-Яагаад заавал холимог хувилбар гэж. Ажлын хэсэг яагаад энэ хувилбарыг гаргаж ирсэн юм бэ?

-Холимог ч юу байх вэ зэрэгцээ паралель хувилбар гэж ойлгох хэрэгтэй. 26 мандатын эзнийг тойргоос сонгоно. 50 нь намын жаг­саалтаар сонгогдох юм. Энэ нь сонгуулийн сайн, муу хоёр талыг хоёуланг нь агуулсан хэлбэр. Иймээс зэрэг­цээ хувилбарыг сон­го­сон. Өнгөрсөн жилүүдэд мажоритор системийн сайн, муу талыг  сайн мэдэх болсон. Мажоритор системд сайн тал бий. УИХ, Парламент гэдэг өөрөө төлөөллийн байгууллага. Тэр утгаараа сонгогч өөрийгөө төлөөлж чадах, хүнээ асууж, лавлаж, таньж мэдэж байж сонгодог. Нэг мандат, нэг хувилбар гэдгээрээ сайн хувилбар.

-20 гаруй жил мажоритор системээр сон­гуулиа явуулсаар ирсэн. Ямар ч хуульд сайн, муу тал гэж бий. Заавал энэ тогтолцоог өөрчлөх хэрэгтэй гэж үү?

-Цөөн хүн амтай, цөөн сонгогчтой, нутаг дэвсгэр томтой орны хувьд жижиг тойрог дээр өрсөлдөхөөр мөнгө, амлалтын хүчин зүйл бий болох байдал  ажиглагдаад байгаа юм. Үүнээс аль болох зайлсхийх үүднээс өөр тогтолцооны элментүүдийг оруулж ирсэн нь энэ. Өөрөөр хэлбэл, зэрэгцүүлсэн хувилбарыг санал болгож байгаа юм.

УИХ-д суудалтай хоёр гол нам болох МАХН, АН зэрэг­цүүлсэн хувилбарыг байж болох юм гэж хүлээн зөв­шөөрч байгаа. Санаа зовоож байгаа нь энэ дотроо асуудлуудаа яаж ший­дэх вэ гэсэн асуудал. 50 мандатад хүн, нам хоёрыг алийг нь дугуйлах вэ. Эсвэл нам, хүн хоёроо зэрэг дугуйлах уу гэсэн гурван хувилбараас нэгийг нь сонгох хэрэгтэй.

-26-д бүдэрсэн хүнд 50-иар гарах боломжийг нээж өгөх саналыг АН дэв­шүү­лээд байгаа. Хэн хэндээ ашиг­­тай энэ саналыг  аж­лын хэс­гийн­хэн дэмжиж бай­гаа юу?

-Энэ асуудлыг ажлын хэсгээр ярьж байгаа. Одоогийн байдлаар тодорхой шийдэлд хүрч чадаагүй байна.  Мөн сонгуульд цахим систем нэвтрүүлэх үү, үгүй юу, сонгуулийг будлиан, маргаангүй явуулах зэрэг асуудлыг ажлын хэсэг хэлэлцэж байна. -Намуудын дэвшүүлсэн бүхий л хувилбарыг ажлын хэсгийнхэн хэлэлцэж бай­гаа байх. Шийдвэрлэж тогтсон зүйл одоогоор бий юу?

-Хэлэлцэж байна. Ямартай ч Төрийн байгуулалтын байнгын хороон дээр санал хураахад бэлэн болчихсон. Гол нь асуудлыг ажлын хэсэг дээр сайн зөвшилцөж байж, УИХ-д оруулах хэрэгтэй. Ажлын хэсэгт УИХ-д суудалтай намуудын төлөөлөл багтсан.

-50 мандатын тухайд нөлөө бүхий лидерүүдийн нэрээр хэний ч мэдэхгүй аавын хүүхэд гараад ирэх нь гэсэн яриа гадуур их бий. Үүнийг хуульд хэрхэн тусгах вэ?

-Хүнээ дугуйлах дээр мар­галдаж байгаа асуудал нь энэ л дээ. Хэдэн лидерүүд нь олон санал авах, түүнийх нь нөлөөн дор хэн ч танихгүй нөхөд орж ирэхийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ листүүдээ намууд танилцуулна. МАХН-ын төлөө тэдэн хүн саналаа өгсөн байвал эхний хэдэн хүн нь энэ байх ёстой гээд гаргачихна. Тэгэхээр тухайн листэн дотроос хүнээ дугуйлах юм. Ингэхээр ялгаа байхгүй нэр дэвшсэн хүмүүс л сонгогдож байна гэсэн үг.

УДААН ХЭЛЭЛЦЭЭД САЙН БОЛДОГ ГЭВЭЛ ХАМГИЙН САЙН ГЭРЭЭ БОЛСОН

-Оюутолгойн гэрээг таны хувьд хэр сайн болсон гэж үзэж байгаа вэ?

-УИХ боломжийн ярьж бай­гаад л баталсан. Хэрэг­жээд эхлэхээр сайн, муу нь мэдэгдэнэ. Хэрэгжээгүй байхад нь сайн, муу гэж дүгнэх нь эртдэх байх. Гэхдээ гурван Засгийн газар дамжуулаад бараг таван жил ярьсан. Тэр утгаараа харьцангуй сайн болсон болов уу л гэж бодож байна. Бүгдээрээ хэлэлцсэн шүү дээ. Дуу хоолойгоо оруу­лаагүй иргэн ч гэж бараг байхгүй байх. Гурван Засгийн газар таван жил дамжуулж хэлэлцдэг ийм хэлэлцээ гэж байх уу. Удаан хэлэлцээд сайн болдог гэвэл хамгийн сайн л гэрээ болсон байх. Хэрэв хууль зүйн өөр орчин байсан бол Засгийн газар нэг л өдөр хийчих гэрээ шүү дээ.

-Гэрээ батлагдаад жил болоогүй атал сөрөг мэдээ­лэл цацагдах боллоо. Гэрээг батлалцсан хүний хувьд ямар хариулт өгөх вэ?

-Мэдэхгүй. Тэгж хэлж байгаа хүмүүс л юу нь яагаад байгааг хэлэх байх. Анх 2007 онд баталсан бол 38 хувийнхаа хөрөнгийг бид өөрсдөө гаргахгүй цаад хүмүүсээр гаргуулчих боломж байсан. Харамсалтай нь тухайн үед улс төрийн тэмцэл болсоор байгаад хойшлуулсан.

Үүнээс үүдэж өнөөдөр бид илүү муу нөхцөлтэйгөөр гэрээ хийсэн нь үнэн. Учир нь хөрөнгөө бид өөрсдөө гаргана. Бүр сүүлдээ зээлж гаргахаар болсон шүү дээ. Тухайн үед баталсан бол тэр хүмүүсээр гаргуулчихаад өөрсдөө хувиа хүртээд л сууж байх байлаа.

Харамсалтай нь одоо өөрсдөө хөрөнгө гаргана. Хөрөнгө оруулалтаа нөхөж байж ашиг хүртэнэ гэдэг жаахан тийм л байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, маш их хугацааны алдагдалтай л болсон.

-Намуудын амлалтаас болж хугацааны хувьд яаравчилсан гэдэг. Энэ үнэн үү?

-Ашиглах зайлшгүй шаард­­лагатай шүү дээ. Бид­ний хөгж­лийн гол гарц уул уурхай. Өөр юм чаддаг бол хамаа алга. Монголчууд компьютер, машин хийгээд, үгүй бол мундаг оюуны чадалтай байж сансрын пуужин бүтээдэг бол тэрийгээ хийгээд амьдрахсан. Гэтэл монголчуудад тийм бүтээлч байдал, оюуны чадамж, мөнгө төгрөг байхгүй.

Монголчуудын хөгжлийн гараа болох зүйл нь л энэ хөрсөн дор хадгалж ирсэн баялаг. Үүнийгээ цаг алдалгүй ашиглах ёстой. Гэхдээ зөв ашиглах хэрэгтэй. Түүнээс биш хүрз барьсан хэн нэг нь дайраад орохдоо чухал биш. Зөв ашиглаад гарсан баялаг, олсон орлогыг нь ард түмэн хүртдэг байх ёстой. Гэтэл өнөөдөр байгалийн  баялгийг лиценз нэрээр өөрсдөө авчихдаг. Ингээд өнөөх баялгаа хутгаж гаргаад л хэдэн тэрбум ам.доллар олж байх жишээтэй. Миний хувьд үүнийг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Газрын доорх баялаг бүх ард түмний өмч биз дээ.

Гэтэл харийн этгээд ганц цаас худалдаж авчихаад энэ минийх гээд суугаад байх нь зохимжгүй санагддаг. Монголын төр, ард түмэн нь ядуураад байхад хэсэг нөхөд газрын баялгаар нь хөлжөөд байж болохгүй л дээ. Ийм байлгахгүйн үүднээс ашиглах гэж байгаа ордод төр, ард түмний оролцоог бий болгоё гэдэг санал яваад байгаа юм. Жижиг Тавантолгойг хар л даа. Нэг хэсэг нөхөр л ашиг олоод байдаг. Монголын ард түмэнд наалдсан зүйл ганц ч алга. Гадагшаа гаргахад нь татварыг нь ч бүрэн авч чаддаг юм уу, үгүй юу мэдэхгүй. Тэр утгаараа ард түмэндээ хишиг хувь хүртээх нь зохимжтой. Тэгэхгүй бол таван хүн баяжаад, 500 мянган хүн ядуу байгаад байна.

МЭДЭЭЛЭЛ ӨГӨӨГҮЙ БАЙГУУЛЛАГА 250 МЯНГААР ТОРГУУЛНА

-Мэдээлэл авах эрх чөлөө­­ний тухай хуулийг олон түмэн ихээхэн хүлээ­дэг. Яагаад өдий болтол батлаг­дахгүй байгаа юм бэ?­

-Энэ хууль хоёр парламент дамжчихлаа. Мэдээлэл авах эрх, эрх чөлөөний хууль нэрээр төслийг өмнөх УИХ-д өргөн барьсан ч байнгын хороодоор хэлэлцэх явцад зайлшгүй тодруулах зүйл байна  гэж гишүүд үзсэн. Тэгээд одоо­гийн парламентаас намуудын төлөөлөл оролцсон ажлын хэсэг байгуулсан. Одоо анх­ны хэлэлцүүлэг хийхэд бэлэн боллоо. Энэ төслийг Төрийн нууц, Төрийн нууцад хамаарах жагсаалт батлах тухай хуультай хамтад нь хэлэлцье гэсэн санал гарснаас удааширсан.

-Энэ хуулиар ямар харилцааг ­ зохи­цуулах юм бэ.  Төрийн  байгуул­лагын­хан  хэв­лэл  мэдээл­лийнхэнд нэг үеэ бод­вол нээлттэй болж байгаа ч учир дутагдал бий. Хууль батлагдвал энэ байдал нааштай болж мэдэх юм?

-Иргэд мэдээлэл авах хүсэлт тавихад “даргаасаа асууя, зөвшөөрөл авсны дараа” гэх мэтээр хойрго ханддаг явдал бий. Төрийн байгууллагын мэдээлэл нээлттэй байх тусам иргэдээс санал, шүүмжлэл их ирж, түүнийг зохистой ашиглаж бодитой хэрэгжүүлэх үндэс­лэл болдог. Хууль батлагд­санаар иргэдийг мэдээллээр хангах үүргийг төрийн байгууллага, төсөвт болон төрийн өмчийн оролцоотой байгууллага хүлээх юм. Хувийн болон төрийн бус байгууллагууд үүнд хамаа­рахгүй.

Мэдээлэл авахыг хүсэгч иргэн төрийн байгууллагаас мэдээлэл  авах хэлбэрээ чөлөө­тэй сонгох, мэдээлэл авах болсон шаардлага, үндэслэлээ тайлбарлахгүй байх, мэдээлэл авах эрхийг нь зөрчсөн төрийн байгууллага, албан тушаалтны талаар гомдол гаргах эрх үүснэ. Мэдээлэл нээлттэй болсноор нийгмийн амьдралд оролцох иргэдийн идэвх нэмэгдэж, төрийн үйл ажиллагаанд тавих хяналт сайжирна гэж үзэж байгаа.

-Мэдээлэл авах эрхэд хязгаар байх уу?

-Төр, байгууллага, хувь хүний нууцад хамаарах мэдээлэл авахад энэ хууль хамаарахгүй. Монгол Улсын иргэн, гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн, хуулийн этгээд, Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг гадаад улсын болон олон улсын байгууллага нь төрийн бай­гуул­лага, нийтлэг үйлчилгээ үзүүлдэг хуулийн этгээдээс мэдээлэл авах эрхтэй.

-Мэдээлэл өгөхөөс тат­галзсан байгууллага, ал­бан тушаалтанд ямар хариуц­лага хүлээлгэх вэ?

-Хууль зөрчсөн байгуул­лагыг 200-250 мянга, албан тушаалтныг 15-30 мянган төгрөгөөр торгох шийтгэлийг шүүгч ногдуулна.

МАНАЙХ ШИГ ГИШҮҮДЭЭСЭЭ ОЛОН СЭТГҮҮЛЧ ОРДОНД ОРДОГ ГАЗАР ХАА Ч БАЙХГҮЙ

-Таны хэсэг нөхөд Дэгийн тухай хуулийг өргөн барих гэж буй. Энэ хуульд байнгын хороодыг хаалттай хуралдуулахаар заасан байх аа?

-Хаалттай гэж ойлгоод байх юм. Тийм биш л дээ. Бусад орны парламент дээр байнгын хороо нь хэвлэл мэдээллийнхэнд нээлттэй хуралддаггүй. Байнгын хороо асуудлаа ярьчихаад дараа нь мэдээлэл хийдэг зарчмаар явах юм. Тэгэхгүй бол зураглаачийн дуран харсан гишүүд асуудалд анхаарлаа хандуулдаггүй. Илүү улс төр хийгээд явчихдаг. Маргаан дэгдээж, асуудлыг дэвэргээд, зураглаачийн дурангийн өмнө өөр хүн болж жүжиглээд явчихдаг байхгүй юу. Уг нь байнгын хороо чуулганы хуралдаанд асуудал орохоос өмнө жинхэнэ мэргэжлийн байнгын хороод асуудалд нухацтай хандаж ямар нэгэн сэтгүүлч, дуран харалгүйгээр үг үсгийн алдаа, агуулга нь тийм байна гэж маргалдаж байх учиртай. Гэтэл манай байнгын хороо ингэж хуралдаж чадахгүй байна.

-Үүнд гишүүд буруутай болохоос буруутныг сэт­гүүл­чид, зураглаачийн ду­ран руу чихэх хэрэг бай­на уу. Мэдээлэл хийнэ гэдэг хаалттай гэх нэг л хэлбэр шүү дээ?

-Сэтгүүлчдэд тусгай мэдээ­­лэл өгдөг болъё гэхээр хаалттай болчихлоо гэж ташаа ойлгоод байх юм. Бидний эрх чөлөөг хаалаа гээд л. Манай парламент шиг гишүүдээсээ олон сэтгүүлч орж ирдэг улс дэлхийн хаана ч байхгүй. Дэндүү эрх чөлөөтэй. Гэхдээ та нарыг олноороо явж байна гэдэгт асуудал байгаа юм биш. Ер нь ийм байж болохгүй. Жишээ нь, Японы засгийн газарт сэтгүүлчид огт ордоггүй. Сэтгүүлчид үүдэнд нь тусгай газар хүлээж байгаад мэдээллээ авдаг. Хүн хаалгаар гарч орж байхад нь амжиж мэдээ авбал авна. Бусад мэдээллийг зөвхөн хэвлэл мэдээллийн албаараа дамжуулж өгдөг байхгүй юу. Манай гишүүд өөрсдөө улс төр хийх сонирхолтой, дээр нь сэтгүүлчид ийм байгаа болохоор төрийн ажил явахгүй байна.