Халхын “Хэцүү То ван” хэмээн алдаршсан Бат-Очирын Тогтохтөр вангийн тухай өгүүлсэн “Эрт цагийн сургаал, эдүгээ цагийн сэтгэлгээ” номыг Олон улс судлалын профессор Т.Молотов бичсэн бөгөөд сургаалын энэ зохиолд одоо хэнд ч болов аж төрөх, ажиллах, мал маллах, гэр ахуйгаа авч явах олон зарчим ухааныг өгүүлжээ.

Номын зохиолч Т.Молотов номынхоо Өгүүлэхүйд ийнхүү бичжээ.

...То ван одоогоос 200 гаруй жилийн тэртээ уламжлалт аж ахуйгаа хэрхэн яаж өөд татах, тэтгэн дэмжих хийгээд эдийн засгийн агуулга бүхий шинэлэг сэтгэлгээ сургаал номлол гаргаж байсан нэгэн юм.

Дэлхийн монгол судлалын шинжлэх ухааны сан хөмрөгийг арвижуулж буй Б.Тогтохтөр вангийн бүтээл “Хэбэй вангийн аж төрөхийг заасан сургаал болой” бүтээл гарсан цагаас манай монголчууд, суут эдийн засагчид, эрдэмтэд Адам Смитийн “Эдийн засгийн ухаан”-аас дутуугүй эдийн засгийн нэгэн бүтээлийн зиндаанд судалж “То вангийн аж төрөхийн үйлийг заасан сургаал болой” хэмээн нэрлэж иржээ. Түүний бүтээлийн дотор, Монголын түүхэн уламжлалт үеийн нийгэм, эдийн засгийн төдийгүй эдүгээ зах зээлийн үед ч То вангийн эдийн засгийн сургаал нь нэн ач холбогдолтой хэвээр байгааг юуны түрүүнд онцлон тэмдэглэлтэй. Энэхүү “ЭРТ ЦАГИЙН СУРГААЛ ЭДҮГЭЭ ЦАГИЙН СЭТГЭЛГЭЭ” номын “Өмнөтгөл”-д Төрийн соёрхолт, Шинжлэх Ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Хүмүүнлигийн шинжлэх ухааны доктор (Sh.D), профессор Цэвэлийн Шагдарсүрэн гуай ...Энэ номыг үзээд ... Хэцүү То ван хэмээн алдаршсан Илдүн жун ван Тогтохтөр (1797-1868)-ийн хоёр гол зохиол бүтээлийн талаар Т.Молотовын "Эрт цагийн сургаал, эдүгээ цагийн сэтгэлгээ" нэртэй номын эхийг үзээд, үүнээс өмнө То вангийн бүтээлтэй танилцаж, нутаг орноор нь шинжээний ангиар хэдэнтээ явж, бас хоёр ч удаа эргэцүүлэл - дурсамж бичин нийтлүүлж ирсний учир дотор юу бодогдсоноо товч толилуулсу гэж бодсон минь зохиогчийн санаанд нийцсэн тул урамшив.

Одоо зах зээлийн нийгэм, зах зээлийн сэтгэлгээ гэж олонтаа ярьж бичиж, наймаа худалдааны сүүхээг сүрхийеэ магтах болжээ. Хүмүүний нийгэм буй болоод хэдэн мянган жил болжээ. Монгол газар нутаг дээр хүмүүн аж төрсөөр найман зуугаад мянган жил болсон гэдгийг археологи хэмээх эртний судлалын баримт хэдийнээ баталжээ. Энэ бүх хугацаанд "нялхсыг угтаж, өтгөсийг үдсээр" хүмүүн төрөлхтний аж төрөх ухаан огтхон ч амсхийсэнгүй бөгөөд одоо бидний ам мэдэн магтсаар буй зах зээлийн нийгэм ч тэр бүх үеийн нэгээхэн хэсэг, нэгээхэн үргэлжлэл бөлгөө. Өөрөөр хэлбэл цоо шинэ зүйл огтхон ч биш, бүр түрүү үед ч худалдаа арилжааны сэтгэлгээ байсаар ирсэн, тэгэхдээ шуналаас үүдсэн нүгэл нь одоогийнхноос хамаагүй бага байсан ч байж мэднэ. Өнгөрсөн нийгмийн үед өмнөх үеэ харлуулж. сайныг нь даран нууж, саарыг нь дэврээн муулсаар ирсэн гэх боловч энэ бүхэн нь одоо ч гэсэн, аль ч үед байдаг нийгэм үзэгдэл ажээ. Монголд аль ч үед олон малтай, тэр хэрээр амь амжиргаа тэгш айл захаас аван байсан нь тэдний ажилсаг, аж төрөх ухаан сайтай. амьдралын туршлага ихийг давхар илтгэнэ. Тэдний нэг нь яах аргагүй Илдүн жун ван Тогтохтөр. Энэ хүн аж төрөх зөв ухааныг ганц биеэрээ биш нийтэд эрх тэгш хүртээхийг эрмэлзсээр ирсэн нь, түүний бүтээл, үйл ажиллагаанаас бэлхнээ харагддаг. Тэрээр чухамхүү одоогийн ухаарлаар "бизнес" сэтгэлгээтэн байлаа.

Наад захын хэдэн жишээг дурдсу. То вантан тухайн цагт Монголын сүзэгтэн Төвөд, Лхас, У-тай, Гүмбүмд мөргөнө гэж байдаг юмаа гадагш нь авч яваад зам зуураа элдэв зүдгүүр үздэг байсан тул Монголдоо тийм ариун дагшин газрыг буй болгох гэж зорин Халх голд "Их бурхан", Тамсагт "У-тай"-н таван уулыг байгуулсан нь мөргөлчдийн зүдгүүр алжаалыг багасгах, нутаг орондоо ая тааваараа явах боломжийг хангах гэсэн бодлого байжээ. Хэдийгээр атаа сэтгэлээр тэдний хошуу нутагт ашигтай мэт санагдаж болох боловч эцсийн дүнд тэр олон мөргөлчдийн мөнгө хөрөнгө монгол газраа л шингэнэ гэдийг То вантан бодолцоогүй байх учиргүй.

Бас нэгэн баримт: гаднаас авдаг юмаа багасгах гэж Үзэмчинээс авдаг байсан давсны оронд "Сангийн далай"-д давс ургуулсан нь одоо ч ардууд ашигласаар байгаа гэдэг. Бас тариа тариулж, цэмбэ нэхэх үйлдвэр байгуулж ойр орчноо тариа, давс, цэмбээр хангаж байсан гэдэг баримт буй.

Энэ мэт аж ахуйн ажлын хажуугаар монгол бичиг үсгийн, уран дархны сургууль нутаг хошуундаа байгуулж ойр орчмын хошуудын хүүхэд багачуудыг сургадаг байжээ.

То вантаны хашир сууж 56-тайдаа бичсэн "Хэбэй вангийн аж төрөхүйг заасан сургаал болой" хэмээх бүтээлд монголжин дураар аж төрөх хэн бүхнээ анхаарваас зохилтой олон зүйлийг багтаасан, хэдэн зууны өмнөх нийт монголчуудад ойлгомжтой байсан бол одоогийн хүмүүст нэмж тайлбарлахгүй бол ухахааргүй болсон нь чухамдаа олон гадаад хэлтэй "боловсрол өндөр" гэгддэг ч уламжлалаасаа холдсоны харгай. Жишээ нь: уг сургаалд "...хэрэв хүйтэн бороо орвол төмөр хүрз олныг бэлд!" гэсэн өгүүлбэр буй Энэ нь"...хонь осговол нойтон шороогоор булвал даруй сэргэнэ..." гэсэнтэй холбоотой буюу газар ухах төмөр хүрзээ бэлд гэсэн үг болж таарна. Бас нэгэн дурсамж хэлэхэд Оюутан байх үед минь академич Ш. Лувсанвандан багш Англид ажиллаж байхад То вангийн "... Аж төрөх сургаал"-ыг англиар орчуулж байсан бөгөөд "...Зуслан газар ирсээр аргал авч шавбаас ус борооны цагт сүү гашлахгүй тустай..." гэсэн өгүүлбэрийн учрыг олж чадалгүй олон монгол хүнээс асуусан боловч олигтой тайлбар авч чадаагүй байсан тухай бидэнд ярьж билээ.

Зарим монгол хүн тэдэнд саасан сүүгээ аргалаар хучвал..., зарим нь нойтон аргалаар шавдаг байсан гэх мэтээр мэдэмхийрсэн гэдэг. Тэгээд Лувсанвандан багш монголчууд, зун аргал түүн цомцойлгон хураагаад нойтон баасаар бороо ус нэвтэрхээргүй шавдаг, тэгээд ч хэчнээн бороо устай байсан ч хуурай түлштэй байдаг, сүүгээ хөөрүүлэх түлштэй байна гэсэн үг хэмээн тайлбарласан гэдэг. Үүнээс үүдэн хэлэхэд, хэдэн зууны туршид тал хээрийн монгол малчид залхууралгүй аргал хорголоо түүж, аргалаа шавж, хөрзөнгөө хурааж жилийн дөрвөн улиралд гал тасарсангүй, даарч хөлдөлгүй амар мэнд ирсэн бөлгөө.

Сургаалын энэ зохиолд одоо хэнд ч болов аж төрөх, ажиллах, мал маллах, гэр ахуйгаа авч явахад дагаваас зохилтой өдий төдий зарчим буй. Ялангуяа мал аж ахуйн салбарт бараг үе тасраад байгаа залуу малчдын тухайд жилийн дөрвөн улирал, ган гачаал, зуд турханы үед мал сүргээ хэрхэн маллан адгуулах талаарх олон нарийн сургаал байдаг.

Бас нэг ажлын далимаар нөгөө ажлыг гүйцэтгэж "цаг хожих" зэрэг өдий төдий боломж байдгийг ч дурдсан байдаг. Үүнээс гадна энэ сургаалийн зохиол нь эрдэм шинжилгээний хувьд тухайн үеийн монгол аж төрөх хэм хэмжээ, арга зарчмыг судлах чухаг баримт болж өгнө. Тэгээд ч орос, англи зэрэг гадаад хэлээр хэсэг бусгаараа Жишээ нь: М. И. Тубянский, Три главы из "наставления" То вана, - журнал Современная Монголия,N.6.Улан-Батор,1936.болон бүтнээрээ орчуулагдан гарчээ. Сургаалын энэ зохиолд одоогийн хүмүүст бараг байхгүй болсон гэж нийтээр яриад байгаа бүх шатны хариуцлагыг асуудлыг тэр үеийн жишигаар буян заяатай холбон хөндсөн байдаг. Үүнд: "... Ер үнэн санаагаар сүслэн алба барьдаг хүн хоосорсон удаа үгүй, хойно ч гарахгүй нь маш үнэн. Тиймийн тул алба өгсөн хүнийг тэнгэр тэтгэдэг, буян үйлдсэн хүнийг бурхан авардаг хэмээх хуучин үг биш үү. Заримууд давдув шударгыг барьж (амрыг бодож Ц.Ш.) биеэр явж албыг бүтээж өгөхгүй ямагт бошго нараар өр зээл хийлгэн хураасан цаг аргагүй бариулан өр өгч нэгмөсөн хоосроод сүүлд манай малыг албанд барин авч хоосруулав хэмээн хэлж дээшийг албанд, дэргэдэх занги хүнд нарт муу нэрийг гаргаваас шийтгэж цээрлэл үзүүлбээс зохих ард мөн болой..."хэмээжээ.

Энд буй "алба" гэдэг ухагдахуун бол орчин үед татварын асуудал гэсэн үг.

Т. Молотовын энэ ном нь “Дээр дурдсанчлан одоогийн олон хүмүүст "харь" мэт санагдах монгол уламжлалыг сэргээн ойлгож ухахад нь үлэмжхэн тус болно гэж товчоор тодорхойлж болно.” ...хэмээн бичээд Польшийн монголч эрдэмтэн В.Котвичийн зуу гаруй жилийн өмнө татсан зураг илгээснийг номдоо хамтатган оруулсан бөлгөө.

Монголын уламжлалт арга ухааныг хойч үедээ өвлүүлэн эзэмшүүлэх, өв соёлоо хадгалан хамгаалж хөгжүүлэх, монгол бичгийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх зорилго бүхий “ЭРТ ЦАГИЙН СУРГААЛ ЭДҮГЭЭ ЦАГИЙН СЭТГЭЛГЭЭ” номын тухай товчхон өгүүлэхэд ийм буюу.

Олон улс судлалын профессор Т.Молотов

"Харь" мэт санагдах монгол уламжлалыг сэргээн ойлгуулах “Эрт цагийн сургаал, эдүгээ цагийн сэтгэлгээ”