ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач Сергей Львович Кузьминийг Монголд ирээд байхад нь ярилцлаа. “ХХ зууны Монгол, Төвдийн төр улсын төлөвшил“ сэдвээр судалгаа хийдэг, биологийн ухааны дэд эрдэмтэн энэ хүний эмхтгэсэн “Монголчуудтайгаа бол би Лиссабон ч хүрнэ. Барон Унгерн”, “Домогт барон”, “Барон Унгерн: Баримт бичиг, дурсамжууд”, бичиж туурвисан “Нууц Төвд орон” номууд нь манайд орчуулагдсан юм.

-Монголын Ардын хувьсгалын үеийн түүхийн хуудсуудыг, тэр дундаа барон Унгерний үнэн үйл хэргийг сэргээх ажлынхаа хүрээнд таны эмхтгэсэн номуудыг манай уншигчид талархан хүлээж авч байгаа. Тэр хүний талаар бодит үнэнийг дэлгэснээрээ түүхэн ач холбогдолтой бүтээл гэмээр байна. Та биологич мэргэжилтэй гэсэн. Тэгсэн хэрнээ энэ хүнийг судлах болсон учир юу бол. Таныг юу тэгтлээ татав?

-Миний номыг сонирхон уншсан монгол уншигчдад талархлаа илэрхийлье. Биднээс олон жилийн турш нууж байсан чин үнэнийг мэдэхийг эрмэлзэх болсон энэ цаг үед номуудыг маань орчуулсан нь үнэ цэнэтэй байж болох юм. Аливаа шинжлэх ухааны түүх цаг үргэлж сонирхлыг минь татсаар ирсэн. Би оюутан байхдаа Монголын түүхийн талаарх Зөвлөлтийн үеийн ном уншсан юм. Гэтэл тэнд бодит түүх болон түүний талаарх бичлэг ямар их зөрүүтэй байгааг мэдэж, гайхах болсон. Тухайлбал, Барон Унгерн Хятадын түрэмгийлэгчдийг хөөн гаргаж, Өргөөг чөлөөлж, Богд хаант засгийг эргүүлэн тогтоосон байдаг. Гэтэл Монгол ардын намынхан Монголыг гамингуудаас болон маш хэрцгий, эзлэн түрэмгийлэгч “цуст барон”- оос чөлөөлсөн гээд биччихсэн байх жишээтэй. Би танай оронд судалгааны ажлаар ирсэн. Хөдөө орон нутгаар явж байхдаа эвдэрхий сүм, хийд олон байгааг харсан. Зарим нь бүр хотын дайтай байсан. Энэ бол большевикуудын даалгавраар улаантнуудын хийсэн ажлын гэрч. Барон Унгерн хэзээ ч тийм юм хийж байгаагүй. Гэхдээ Унгерний алдаанаас болж монголчууд амиа алдсан. Гэвч улаантнуудын харгайгаар амиа алдсан монгол хүний тоотой харьцуулбал хэдэн зуу дахин цөөн. Энэ мэтийн ойлгомжгүй зүйлүүд удаан хугацааны туршид шийдлээ олохгүй байсан. Зөвлөлт засгийн үед Унгерний түүх намтар бүрэн хаалттай байж, үнэнийг гуйвуулж, түүний тухай мэдээллийг хүмүүсийн ой санаанаас арчиж хаяхыг үүрэгдэж байлаа. Тиймээс би Унгернийг хувь хүн талаас нь сонирхох болсон. Сонирхол татахгүй байхын аргагүй. Учир нь өрнөдийн сурвалжит гаралтай хүн монголчуудад таатай хандаж, хувцас хунарыг нь өмсөж, монголоор яриад л, тэр бүү хэл буддын шашинд нь орж, Монголын харьяат иргэн болсон байдаг.

-Түүх талаас нь Унгерний үйл хэрэгт товчхон дүгнэлт өгвөл?

-Унгерний түүхэнд оруулсан гол хувь нэмэр гэвэл Монголыг Хятадын түрэмгийллээс чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино. Тэр үед Хятадын түрэмгийллээс салгаж өгөөч гэсэн Монголын гуйлтыг энэ дэлхийн өөр ямар ч хүч тоогоогүй шүү дээ. Харин ч дипломат тоглоомуудыг л сэдэж байсан. Тэгвэл Унгерн бол дипломат үр дагаврыг тоолгүй, түрэмгийлэгчдийг нь хөөгөөд гаргачихсан. Тэр бол хуучныг баримтлагч, хаант засгийг дэмжигч цагаан гвардичуудын цорын ганц агуу их төлөөлөгч нь байлаа. Тэр хэзээ ч Бүгд найрамдах талын хүн байгаагүй. Мөн Европ, Азийн газар нутагт улаан хувьсгалаар унагаагдсан хаант засаглалыг буцаан тогтоохыг хүсэж байсан хүн. Энэ нь уран зөгнөл юм уу, үл гүйцэлдэх үзэл биш байсан юм шүү. Социализм ч гэсэн тухайн цаг үедээ уран зөгнөл л байлаа шүү дээ, тэр тусмаа Монголын хувьд. Унгерн нүүдэлчин ард түмэн, Оросын хасгуудын хүчинд тулгуурлахыг эрмэлзэж байсан. Учир нь түүний бодлоор тэд өв уламжлалаа авч үлдэж чадсан, улаан хувьсгалд автаж амжаагүй байсан юм. Гэвч улаантнуудыг бодвол Унгернд бага хүч байснаас гадна суртал нэвтрүүлгийг тэр үл тоомсорлодог байсан. Үүнийг дайснууд нь овжноор ашиглачихсан юм. Тухайн цагийн Холбоот Орос Улс улаан хувьсгалаа Монгол руу экспортлохын тулд асар их хүч, хөрөнгө хаясан. Коммунист суртал нэвтрүүлэг гайхалтай сайн ажиллаж, биелшгүй атлаа шохоорхом амлалт өгч эхэлсэн. Унгерний ялагдсан гол шалтгаан үүнд л байсан юм.

-Азийн морин дивизийн штабын дарга, хурандаа Торновский, комендант ангийн офицер, дэслэгч Князев гэх мэт хүмүүсийн гар бичмэлүүдийг та хаанаас, яаж олсон юм бэ?

-Би Унгерний талаар хангалттай мэт санагдах их материал цуглуулчихаад боловсруулан, хэвлүүлэх гэж байтал АНУ-ын Гуверийн хүрээлэнгээс Торновскийн гар бичмэлийг надад илгээсэн юм. Харин Князевийн дурсамжийг нийтэлсэн сэтгүүл, номыг би өөрөө олж авсан. Энэ хоёр эх сурвалж асар үнэ цэнэтэй бөгөөд Унгерний талаар маш бодитой дүр зургийг гаргаж чаддаг. 1942 онд Манжуурт хэвлэсэн Князевийн ном бол хэвлэлийн хорионы улмаас социалист лагерийн орнуудад огтхон ч үзэгдээгүй эд. Торновскийн анд Лавров түүний дурсамжийн гар бичмэлийг АНУ руу авч гарсны ачаар он удаан хадгалагдаж чадсан гэж боддог. Торновский дайны дараа ЗХУ-д эргэн ирэхэд нь “Агуу их Новгородын ноёноос дэлхийн их далай хүртэл” гэдэг гар бичмэлийнх нь төлөө хорих болсон юм шүү дээ. Тэр бол уг нь Оросын түүхийн бүтээл. Одоо ч нэг архивт хадгалагдаж байгаа. Хэрэв тухайн үед Унгерний талаарх Торновскийн гар бичмэл ЗХУ-д мэдэгдсэн бол тэрбээр шууд л буудуулах байсан.

-Та Монголд үе үе ирж, ахмадуудын дурсамж, баримт материал цуглуулдаг гэсэн. Энэ удаа олон шинэ зүйл тодруулсан гэв үү?

-Дайн тулаан болсон газраас одоо тухайн үеийн зэр зэвсэг, хувцас хунар олдохоо больсон байна. Дээхнэ үед Төв аймгийн Талын улаан хад хэмээх уулын хавиас буу зэвсгийн үлдэгдэл, хонгио, талийгаачдын яс, үс их олддог байжээ. Одоо бол тэндээс хонгио ч ховор олдож байна. Тиймээс би одоо олж чадаж байгаа юмаараа л, жишээ нь хонгионуудаар, орос, монгол хүмүүсийн дурсамжид үндэслэн, хэрэглэж байсан буу зэвсгийнх нь марк төрөл, тулааны явцыг тодруулах ажил хийж байх шив дээ. Ер нь иймэрхүү газар түүхийн онцгой ач холбогдолтойд тооцогдох ёстой. Талын улаан хаданд дурсгалын хөшөө босгож, музей байгуулаад, аялал зохион байгуулдаг байж болох юм. Орон нутгийн төсөвт ч нэмэртэй шүү дээ. Тэр хавиас олсон хонгио, сумны дайзнуудыг би бүгдийг нь Монголын түүхийн музейд өгсөн. Түүнчлэн Чойр, Модчин, Гүн Галуутай зэрэг олон газарт Унгерний хийсэн тулааныг тодруулж чадлаа. Үр дүнг нь нэгтгээд Монголд хэвлүүлэх болно. -Монголд энэ тухай ярихыг нэгэн үе хорьдог байсан. “Хүн, араатан, бурхад” номыг л гэхэд орчуулах нь байтугай уншихыг ч хориглодог байсан. Коммунизмын үед Орост ч тийм л байсан? -Тэгэлгүй яахав. Тэр ном Москва дахь Лениний нэрэмжит номын сангийн тусгай хөмрөгт хадгалагдаж байсан юм. Тэр Оссендовский өөр хэд хэдэн ном, тухайлбал “Бурхангүйчүүдийн бурхан Ленин” гэдэг роман бичсэн байдаг. Тэр номыг Орост орчуулан хэвлэсэн. Харин Монголд нэг хүн аль хэдийнэ орчуулчихсан гэж сонссон. Одоо болтол хэвлүүлэхгүй байгаа нь харамсалтай. Оссендовскийн бүх бүтээлүүд Зөвл өлтийн үед хориотой байсан. “Хүн, араатан, бурхад” бол унших шаардлагатай, маш сонирхолтой ном. Би нэг найзтайгаа Польшоос Оссендовскийн өдрийн тэмдэглэлийг олж аваад Монголын тухай бичсэн хэсгүүдийг нь уг номтой харьцуулж харсан. Унгернтай холбоотой үйл явдлууд үндсэндээ таардаг. Харин Оссендовский Төвдөд очоог үй болохоор тэр хэсгийг өөр номоос авсан нь илт байдаг. Буддын шашин, Жавзандамба хутагтын тухай ч гэсэн дэгсдүүлсэн тал бий. Ертөнцийн эзэн хаан, Агартийн хаант улсын тухай хэсэгт ч мөн адил. Яагаад гэвэл аяллынхаа явцад олж авсан буддизмын тухай мэдээллээ Оссендовский тухайн үед Өрнөдөд моод болж байсан шашны ид шидийн урсгал-теософийн (хойд насандаа бурхан болон төрөх тухай сургаал) хэлбэрээр туурвичихсан байдаг. Теософийн сургаалыг баримталдаг Николай болон Елена Рерих нарын нэртэй хүн олон байсан л даа. Гэтэл теософи гэдэг чинь буддизм биш. Унгерн, Монгол, Төвд ч түүнд хамаагүй. Харин Оссендовский л энэ бүхнийг нэгтгэчихсэн анхны хүн нь. Сонирхуулахад би энд ирээд теософийн сургаалд захируулсан орос номуудыг монгол руу орчуулаад хэвлэчихсэн байгааг олж харлаа. Жишээ нь, Эрнст Мулдашевийн “Гималайд явуулсан судалгааны гайхам үр дүн”, “Бурхдын хотын эрэлд” гэх мэт хэдэн боть байна билээ. Газар доорх хотууд, нууцлаг хаант улс, атлантчуудын тухай өгүүлдэг номууд л даа. Зохиогч нь хэдийгээр тэр талаар муухан ойлголттой ч гэлээ, Төвд, буддизм, шинжлэх ухааныг мэддэг гэж өөрийгөө дөвийлгөөд байгаа бололтой юм. Мулдашевийн номууд бол шинжлэх ухаанч бус уран зөгнөлийн хэлбэр төдий зүйл. Мулдашев бол Оссендовскийн хаана нь ч хүрэхгүй шүү дээ.

-Монгол орны талаарх таны сэтгэгдэл?

-Монгол бол надад маш дотно санагддаг, гайхалтай сайхан орон. Би энэ орны амжилтад баярладаг. Коммунист дэглэмийг туулаад гарсан бусад орны адил хамгийн түрүүнд устгах шаардлагатай нэг шударга бус зүйл танайд байдаг. Одоо танайд шашин шүтэх эрх чөлөө хангагдсан болохоор христ, мормоны гээд зүсэн бүрийн шашны суртал ухуулагчид цуглаж байна. Шашны суртлаа ч сайн явуулж байна. Хилийн цаанаас харийн шашныг сурталчлагчдын мөнгө орж ирж, монголчуудыг өөрийн шашинд оруулахын төлөө зүтгэж байна. Уг нь буддын шашнаа дэмжих ёстой юм даа, танайх.