Америк ардчилал унаж байна. Учир нь, ...

Монгол суу ухааны манукол академи ТББ-ын Ерөнхийлөгч З.Бат-Отгонтой ярилцлаа.

-Монголын төрт ёсны хөгжил 13 – р зуунд хамгийн оргилдоо хүрсэн гэж та монгол суу ухааны лекцэндээ хэлсэн. Өргөн уудам нутгаар тарж бутарсан хүн амыг нэгэн гарт зангидаж, удирдаж байсан туршлагаас өнөөдөр авч хэрэгжүүлэх ямар санаа байгаа гэж боддог вэ?

Төрт ёсыг ярихын тулд “төр” гэдэг үгийг ойлгох ёстой. Төр гэдэг үг нь төрүүлэх буюу эх хүн хүүхдээ төрүүлдэгтэй адилаар амьдралын төвшин сайхныг төрүүлэх гэсэн утгатай. Монголчууд 13 – р зуунд улсдаа төдийгүй дэлхийд төвшин сайхныг төрүүлж, тогтоож  төрт ёс гэж юу байдгийг жинхэнэ утгаар нь харуулсан, заасан. Монголын төрийг 2222 жилийн өмнө буюу Хүннүгийн үед дөнгөж тулгаа тулсан мэтээр сурталдаж байна.

Дөнгөж тулгаа тулахтай зэрэгцээд Хүннү улс хүчирхэгжээд ази, европыг донсолгосон нь үнэн юм бол хүүхэд эхээс төрөнгүүт шууд бүхнийг чаддаг бие хүн болж байгаатай эсвэл хөгжиж боловсорчихсон хүн шууд төрж байгаатай адил үзэгдэл. Юу гэж хэлэх гээд байна гэхээр 13 – р зуунд Монголын төрт ёсны хөгжил оргилдоо хүрсэн, Хүннүгийн үед хүчирхэгжсэн, Хүннүгээс өмнө тулгаа тулсан. Энэ хугацааг монгол суу ухаанд 100 мянган жилээр ярьдаг. Орос улс саяхан өөрсдийгөө 40 мянган жилийн түүхтэйг тунхаглан зарлалаа шүү дээ. Манайхан улс төр гэдэг үгийг ойлгодоггүй.

Монгол суу ухаанд улсыг төр болгох үйл явцыг улс төр гэдэг. Өнөөдөр улс төрийг бараг аравдугаар ангийн боловсролгүй шахуу луйварчин, дээрэмчин, мафичин, олигархиудын улсыг луйвардах үйл явц гэж ойлгож байна. Ард түмний амьдралыг төвшин сайхан болгох ажлыг УИХ - ын хэдэн гишүүн хийчихгүй нь ойлгомжтой. Ард түмэн өөрсдөө хийх ёстой. 2,9 сая монгол хүн бүрт хамаатай. Хувь хүн өөртөө төр байх ёстой. Өрх гэр ч, улс гэр ч өөрийнхөө дотоод амьдралыг засаад төвшин сайхан болгож байвал тэд өөрөө өөртөө төр. Дэлхий ч мөн ялгаагүй. Яг энэ талаас нь харах ёстой.

Төр гэдэг чинь эцсийн эцэст 76 биш, ард түмэн. Ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд, их хурлын дарга биш, ард түмэн. Дөрвөн жилд нэг удаа болдог сонгуулиар ард түмэн өөрийн төлөөллөө буюу төрийн төлөөллийг сонгодог. Ард түмний саналыг авч чадахгүй бол хэн ч ерөнхийлөгч, сайд болж чадахгүй. Ард түмэн бол төр гэдгийн том баталгаа энэ.

13 дугаар зуунд Монголын төрт ёсны төдийгүй тархи оюуны хөгжил дээд оргилдоо хүрсэн учраас айл гэр, улс орон цаашлаад дэлхийг төвшитгөж чадсан юм. Тэр тусмаа төрт ёсны ухааны дээд оргилдоо хүрсэн. Өнөөдөр яагаад америк ардчилал мухардаад байна вэ. Хүн болгонд тэгш эрх өгсөнөөрөө мухардсан. Гэтэл өөрийнхөө хувийн амьдралд, өрх гэрийн амьдралынхаа төлөө, улс орныхоо хөгжилд хамгийн их хариуцлага хүлээж, үүрэг гүйцэтгэж байгаа нь хамгийн их эрх эдлэх ёстой. Хамгийн бага үүрэг гүйцэтгэсэн хүмүүс хамгийн бага эрх эдлэх ёстой.

Ингэвэл бага эрхтэй хүмүүс их эрхтэй хүмүүсийг хараад би ингэвэл өөрийгөө, өрх гэрээ, улсаа төвшин сайхан болгох ёстой юм байна гэж үлгэр авч, хичээж чармайх болно. Гэтэл та бид өөрийнхөө төлөө, улсынхаа төлөө юу ч хийхгүй гараа хумхиад, тархиа хумхиад, биеэ хумхиад сууж байгаа хүмүүстэй, гудамжны архичидтай адилхан эрх эдэлж байна. Тэгэхээр америк ардчилал нь өнгөц харахад хүн бүхэнд тэгш эрх өгч байгаа юм шиг харагдах боловч цаанаа хариуцлагаа хүлээдэггүй, үүргээ гүйцэтгэдэггүй хүмүүсийг далдуур тэтгэж, дэмждэг тогтолцоо юм. Энэ нь ядуурлыг, ажилгүйдлийг, гэмт хэргийг, муу муухай бүхнийг төрүүлдэг. Жинхэнэ ардчилал бол нийгэмийг, улсыг цэвэрлэж, төвшитгөж байх ёстой. Буруу ардчилал эсрэгээр муу муухай бүхнийг төрүүлдэг.

-Гэтэл өнөөдөр ядуу, эмзэг байвал надад олгогдох шагнал олон байгаа. Ядуу, эмзэг бол төрөөс автобус, хүнсний талон, халамжийн мөнгө, гэр, нүүрс, төслийн шугамаар тавган антень авдаг. Тогтолцоо нь хүнийг ядууруулж байна шүү дээ?

Яг тийм. Зүтгэж байгаад нь ч, зүтгэхгүй байгаад нь ч эн тэнцүү эрх эдлүүлдэг. Харин ч зүтгэдгээс нь илүү их татвар аваад зүтгэхгүйг нь тэтгэнэ. Ингэхээр хэнд Монголын төлөө зүтгэх хүсэл төрөх юм. Ингэхээр aмерик ардчилал, хүний тэгш эрх гэдэг чинь залхуу хүмүүсийг дэмждэг, тэтгэдэг тогтолцоо. Харин хэн ажиллаж, өөрийнхөө болон улсынхаа төлөө зүтгэж байгааг нь торгож, ялладаг. Тийм учраас aмерик ардчилал унаад байгаа юм. Ардчилал байхгүй.

Өнгөрсөн хавар олон улсын ардчилалын чуулган Монголд болох үеэр Ансансончу дүр эсгэсэн ардчиллын тухай ярьсан. Монголд дүр эсгэсэн ардчилал байгаа бол дэлхийд ч дүр эсгэсэн ардчилал байгаа. Тэд тийм л ардчилалыг заасан, бид тийм л ардчилалыг хуулсан учраас. Үнэхээр Монголд ардчилал байхгүй, дэлхийд ч байхгүй. Би Монголоос, дэлхийгээс ардчилалыг хайгаад олоогүй.

-Таныхаар ардчилал гэж чухам юу вэ?

Ардчилал бол ард түмний төр. Ард түмэн биеэ, гэрээ, улсаа засаж төвшин сайхныг тогтоож гэмээнэ амьдралын муу муухай бүхнээс ангижирч, төвшин сайхны эрх чөлөөнд хүрнэ, аз жаргалтай амьдарна. Эрх чөлөө гэж үүнийг л хэлэх байх. Түүнээс дураараа аашилдаг, дунд чөмгөөрөө жиргэхийг эрх чөлөө гэхгүй байх.

Гэтэл Монголд ч, дэлхийд ч хүмүүс биеэ засах, гэрээ засах, улсаа төрөө засах ажлыг хийхгүй байна. Өөрөө өөртөө төр болохгүй байна. Харин төрийн төлөөлөл болсон их хурал, засгийн газрыг хараад сууж байна. Надад ямар халамж өгч, хэзээ намайг ажлын байртай болгох бол гэж хүлээдэг болсон. Унжаад байхаар унаад ирээсэй гэгчээр хүлээгээд, горьдоод суугаад байна. Ийм зүйл байх ёсгүй.

Ардчилал бол ард түмний төр

1990 оноос хойш ардчилалыг хувь хүний эрх чөлөө, дураараа аашилж дунд чөмгөөрөө жиргэх явдал гэж буруу ойлгуулсан. Гэтэл эрх чөлөөнд хүрэхэд учир бий. Эртний их сэтгэгч Демократ хэлэхдээ: “Хүний эрхэм чанар болсон хэмжээгээ мэдэрч сахигтун. Хэрвээ хэмжээ хэтэрвэл хамгийн сайхан зүйл ч хамгийн муухай болно” гэсэн байдаг. Эрх чөлөө хамгийн сайхан зүйл мөн. Гэвч хэмжээнээсээ хэтэрвэл харгислал, дарангуйлал. Хэмжээнээсээ багадвал хүлцэнгүй дорой боол болдог.

Тэр хэмжээндээ байсан цагт л эрх чөлөө мөн. Ардчилсан хувьсгал ялахад би 20 настай оюутан байсан. Социализмын үеийг тодорхой хэмжээгээр мэднэ. Социализмын үед дарга нарыг шүүмжилж болдоггүй, хаалттай байсан. Өнөөдөр бас тийм. Хэн ч шүүмжилж чадахгүй байна. Бүгд айдастай. Харин ч социалист нийгэмд гадныхан ирээд нутгийг маань дээрэмдээгүй, газар шороог маань сүйтгээгүй, баялгийг маань ухаагүй. Хүүхдүүд нь траншейнд ороогүй, өтгөс хөгшид нь үхэгсэддээ атаархаагүй, залуучууд нь мэддэггүйгээ мэдэмхийрдэг байгаагүй.  Хүн хүнлэг сэтгэлтэй, хүмүүнлэг, хүний мөс чанартай байсан. Өнөөдрийн ардчилсан гэх нийгэмтэй харьцуулахад гэгээн нийгэм байсан шүү.

Өнөөдөр их дээд сургууль нь хүн тоосго, хүн роботуудыг бэлдэж байна. Бодол сэтгэхүй нь яг тоосго шиг ижилхэн хэмжээтэй. Хүсэл мөрөөдөл нь яг адилхан. Харин зүрх сэтгэлгүй, бусдыг хайрлах энэрэх сэтгэлгүй болсоныг нь хүн робот гэнэ. Харин хүн робот, хүн тоосго бишүүд нь гудамжинд хүн хаягдал болсон. Бүр дор нь хүн араатан болчихсон. Ард түмний төр, жинхэнэ ардчилал ярьж байгаа бол эхлээд хүмүүсийн тархи, оюун, зүрх сэтгэл, сүнс нь гоё болох ёстой. Харамсалтай нь, эд материал л гоё болоод байгаагаас биш хүн нь улам муухай болж байна. Муухай хүмүүс гоё эддээ гологдоод байна. Харин 23 жилийн өмнө Монголд хүн байсан шүү. Одоо байхгүй. Би социалист нийгэмд хүүхэд насаа өнгөрөөсөн учир хоёр нийгмийн ялгааг харьцуулж мэднэ.

-Бидний эцэг дээдсүүд сонгодог бөгөөд жинхэнэ ардчиллыг бий болгож байсан гэсэн. Ард түмний төрийг хэрхэн тогтоосон юм бэ. Гол нууц нь юундаа байсан бэ?

Ард түмний төрийг айлын засаглалаар шийдсэн. Айл гэдэг нь ойролцоогоор зуун мянган хүн амтай, хамтын өмчтэй, өөртөө 5 тусгаар тогтнолтой, бие даасан бүтэц байсан. Айлд шинэ хүүхэд төрөөд 3 нас хүрэхэд нь бүртгэж аваад төллөх 50 толгой хонийг өмч болгож өгнө. Хүүхэд зургаан настай болохоор нь өсгөсөн малаас нь гурван сайн иргээр татвар авна. Идэр настайгаас нь арван сайн иргэ, ахмад хөгшнөөс нь таван сайн иргээр ижил татвар авдаг тогтолцоо байсан. Чи хонио зуу, мянга болгож өсгөнө үү, тэр хамаагүй. Тогтсон татвараа л авна. Тиймээс хүмүүст малаа өсгөх тусам ашиг нь өөрт нь ирж, өсч дэвжих, ажиллах, хийж бүтээх хүсэл эрмэлзлэл дүүрэн байсан байна. Гэтэл одоо хүүхэд төрөхөөр юу ч өгөхгүй.

Чардайж явсаар байгаад жаахан орлого олоод эхлэхээр нь орлогын албан татвар, хүн амын орлогын албан татвар, НӨАТ гээд маш олон татварыг авдаг. Хэдийг олсон, хэр олныг өсгөсөн гээд нэг зүйл дээр хоёр талаас нь татвар авчихаж байгаа юм. Энэ бол ял. Ийм учраас томоохон компаниуд давхар данс хөтөлж орлогоо нуудаг. Эхлээд төр нь хүнээ өмчтөн, баялагтан болгочихоод, түүний нь өсч олшрох хугацаа өгч, өсгөсний дараа нь татвар авдаг байжээ. Тийм учраас 13 дугаар зуунд ядуу, залхуу, арчаагүй, ухаангүй ард түмэн байгаагүйн, харин ч эсрэгээр хүчирхэг ард түмэн байсны учир нь энэ. Одоо бэлэглэлээс хүртэл татвар авна гэж байна. Инээдтэй. Угаасаа төрт ёс, төрт ёсны тогтолцоо нь буруу учраас энэ мэт инээдтэй зүйл их байдаг бололтой.

-Эрх чөлөө, тэгш эрх хэмээгч нь бидний туйлын зорилго мэт явж байгаа шүү дээ. Энэ буруу гэж үү?

Эрх чөлөөний нөгөө талд үүрэг хариуцлага гэхээсээ илүү оюун ухаан, ухамсар, сахилга бат, дэг журам, ёс суртахуун, гэгээрэл гэх мэт хүнийг жинхэнэ хүн болгодог хүчин зүйлс байдаг. Жинхэнэ хүн болоогүй хүмүүс яаж үүрэг, хариуцлагаа ухамсарлах юм. Яаж үүрэг хариуцлагаа хүлээж, гүйцэтгэх юм. Энэ нь амьтныг сэтгэ гэж шаардахтай адил юм. Тэгэхээр өндөр ухамсар, ёс суртахуун, гэгээрэл, дэг журам, сахилга баттай хүмүүс л хариуцлагаа ухамсарлаж үүргээ гүйцэтгэж чадна. Тийм үмүүс л эрх эдлэх ёстой.

Их Монгол улсад ийм л тогтолцоо үйлчилж байсийм байна лээ. Гэтэл бид алганы нэг талыг хараад байна.  Монголчууд хүн ахтай, дээл захтай хэмээн удирдах удирдуулахуйн, захирах захирагдахуйн асар өндөр ёс суртахуунтай байсан. Энэ бол зуун мянган жилийн түүх.  Гэхдээ өнөөдөр дураараа аашилж, дунд чөмгөөрөө жиргэж байгаа хүмүүс яаж биеэ засч, гэрээ зач, төрөө төвшитгөх юм бэ.

-Энэ байдлыг яаж өөрчлөх вэ?

Дээдийг засъя гэвэл доодоос эхэл, гадаадыг засъя гэвэл дотоодоос эхэл хэмээх сургаальтай. Тиймээс 2,9 сая монголчууд бүгд өөрчлөгдөж байж ард түмэн өөрчлөгдөх ёстой. Түүнээс Элбэгдорж, Алтанхуяг юмуу хэн нэг хүн өөрчлөхгүй. Өнөөдрийн дэлхийн луйвар, мөлжлөгийн нийгэмд гэгээтэй юм тун ховор. Эдээр засаглах ухааныг хэрэгжүүлдэг учраас зөвхөн эд зүйл л гоё болоод байна. Эдээр эдийг л засдаг болохоос  хүнийг засдаггүй, тархийг засдаггүй, амьдралыг засдаггүй.

Шувуу хоёр жигүүрээ дэлгэж байж тэнгэрт хөөрдөг. Гэтэл эд гэдэг ганцхан жигүүртэй, түүнийгээ мянга дэвээд газраас хөндийрөхгүй. Нөгөө Англи, Америкийн бодож олсон ардчилал, зах зээл нь өдөр ирэх тусам муу муухай руу явж байгааг харсан хэрнээ, мэдэхийн дээдээр мэдсэн хэрнээ, мэдэрсэн хэрнээ бид дагаад л байна. Нийслэлд ч, улсад ч  их бүтээн байгуулалт өрнөлөө гэхэд дандаа байшин барилга, зам, гэрэл, метро ярьдаг. Хүний асуудал тэнд алга. Хүнийг, хүний ухааныг, хүмүүжлийг, гэгээрлийг, ёс суртахууныг, хүн чанарыг ярихгүй байна.

Эд зүйлсийг мянгантаа засаад, бүтээгээд хүнгүй бол яах юм бэ. Одоо нийслэлийн иргэдийг соёлтой болгохын тулд соёлын дүрэм гаргана гэж байна. Бүх зүйлийг хууль, дүрэм журмаар шийдэж, зохицуулж болохгүй биз дээ. Бүх хүнийг ухаантай, гэгээрэлтэй болгочихвол тэр асуудлууд аяндаа цэгцэрнэ.

-Одоо төр өөрийгөө сайн менежер биш, бүхнийг чадагч биш гэдгээ ойлгоод иргэдэд эрх мэдлийг нь өгнө, иргэдийн оролцоотой төсөв, сум хөгжүүлэх сан гээд ажлуудыг хийж байгаа шүү дээ?

Төр чадахгүй нь гэдгээ ойлгож байгаа ч улс төрийн тогтолцоо буруу байна гэдгийг ойлгохгүй байна.  Жинхэнэ ард түмний төрд ард түмэн нь өөрөө бүх юмаа мэддэг, шийддэг, хийдэг, засдаг. Төрт ёс нь зөв байвал ард түмэн төр болдог учраас хэнд ч гай бололгүй, амьдралаа аваад явчихдаг юм байна.

Хөдөлмөрч сэтгэл бий болчихоор улс орон нь төвшин сайхан бололгүй яах вэ. Гэтэл өнөөдөр ард түмэн нь өөрөө амьдрах чадваргүй болчихсон. Чадваргүйг нь иргэн гэдэг, чадвартайг нь иргүн гэдэг. Амьдрах чадвар нь гүн болж, хурцлагдсан хүн бол иргүн. Аливаа асуудлыг шийдэх гарц гаргалгааг олохын тулд цогцоор нь томоор харах хэрэгтэй. Бүх юм зуун хувь хар, зуун хувь цагаан байдаггүй. Сайнтай, муутай.  Олон ТББ гарч ирсэн нь төр муу менежер гэдгийн баталгаа. 1990 оноос хойш зах зээлийн нийгэмд бүх зүйл өнгө мөнгө болсон. Мөнгөний дор бүх үнэт зүйлээ дэвсч өгсөн. Алд бие, алдар хүнд, бэлэг эрхтэн, гоо сайханаа тавьж өгсөн. Бүр халиад эх орон, байгаль дэлхий, соёл уламжлалаа мөнгөний дор дэвсчихсэн. Сүүлийн 23 жилийн түүх ийм л түүх.

Дэвсч өгөөд Оюутолгойгоос ганц ч копек авч чадахгүй, эсрэгээр нь өрөнд орчихоод байна. Түүн шиг олон ТББ төсөл бичээд гадаадаас мөнгө саана гээд амьдарч байна. Сайны хажуугаар саар гэдэг энэ. Гэтэл үнэхээр чин шударгаар ажиллаж, улс орныхоо хөгжилд хувь нэмэр оруулж байгаа нь ч бий. Манай ТББ байгуулагдаад таван жил болж байгаа ч нэг ч удаа гадаад руу төсөл бичиж мөнгө нэхээгүй. Монголын төрөөс ганц ч копек аваагүй. Монголын ард түмнээс нэг ч хандив гуйгаагүй.

Хэн нэгэн улс төрчийн ивээлд багтаагүй. Өөрийнх нь инерцээр л явуулж байна. Өнөөдөр Монголын төр сохор, дүлий  байна. Монгол суу ухаан, хаан ухаан, хатан ухааныг олон нийтэд дэлгэчихээд, мэдэхгүй хүнгүй болчихоод байхад нүдэн балай, чихэн дүлий байна. Монгол суу ухаан нийгмийн том үзэгдэл болж чадсан шүү. Зөвхөн Монголоор зогсохгүй нийт монгол туургатанд хүрчихээд байна. Өвөрмонголын дунд сургуулийн захирлуудын холбооноос монгол суу ухааныг сурах бичиг болгож ашиглах санал тавьчихаад байгаа. Харин Монголын ерөнхий сайд, ерөнхийлөгч, боловсролын сайд таг.

-Монгол суу ухааныг дэлхий судалж байгаагийн жишээ нь өнгөрсөн есдүгээр сард манай оронд болсон монгол суу ухааны эрдэм шинжилгээний томоохон хурал болсон. Энэ талаар?

Өнгөрсөн 9 – р сард монгол суу ухааны эрдэм судалгааны хурал 2 дахь жилдээ бүтэн 3 өдөр болсон. Америк, Канад, Голланд, Австрали, Шинэ Зеланд зэрэг гадаад орноос болон монгол туургатнаас хүмүүс оролцсон. Хурал маш амжилттай болсон. Тэд монгол суу ухааны онол, сургаалиудыг үнэхээр дэвшингүй, төгөлдөр болохыг хүлээн зөвшөөрч байсан. Монгол суу ухааныг судлах төдийгүй хэрхэн суралцах тухай ярьж байгаа. Өөрсдийн нутагтаа монгол суу ухааныг дэлгэрүүлэх салбаруудыг байгуулах саналаа тавьсан. Монгол суу ухаан их өрнөлттэй байгаа шүү.

-Бид өнөөдөр өчнөөн хуультай хэрнээ яагаад төвшин сайхан байж чадахгүй байгаа юм бэ?

13 дугаар зуунд дэлхийн талыг эзэлж, төвшин сайхныг тогтоосон. Тэр агуу улс Их засаг хэмээх 1893 заалттай ганцхан хуультайгаар дэлхийг төвшитгөсөн. Нийт зүйл заалтын 70 -80 хувь нь байгальд зориулагдсан. Бусад нь хүнтэй холбоотой. Учир нь, хүмүүс тийм их гэгээрэлтэй байсан байна. Тухайн үед дэлхийн улс орнууд Монгол улсыг яагаад ойр ойрхон хүчирхэгжээд байгааг судлуулахаар оюуны тагнуулуудаа илгээсэн байдаг.

Түүхийн судраас үзэхэд aрабчууд Монголыг үнэхээр гэгээрсэн улс мөн үү үгүй юу гэдгийг мэдэхийн тул 17 настай хүүд шижир алтан цар бариулаад Их Монгол улсын баруун хязгаараас зүүн хязгаар хүртэл явган аялуулсан байдаг. Тэр хүүг хэн ч булаагаагүй дээрэмдээгүй, зодоогүй цохиогүй, хуураагүй мэхлээгүй, алаагүй хядаагүй, ямар ч муу зүйл тохиолдоогүй гэдэг.

Ингэж үнэхээр гэгээрснийг нь мэдсэн учир aрабчууд зөвхөн хааны удмынхан судалдаг төр барьдаг худам монгол бичгээр бичсэн төрийн алтан судруудыг хулгайлсан байдаг. Тэгэхээр хүмүүс гэгээрсэн тохиолдолд олон хуулийн хэрэг байхгүй. Хүмүүс гэгээрээгүй тохиолдолд хэдэн зуу битгий хэл хэдэн сая хууль байсан ч хэрэгжихгүй, нэмэргүй. Тийм учраас л хууль, дүрэм журмаар бүхнийг шийдэж болохгүй шүү дээ.

-Улс орны хөгжил нь хүний хөгжилтэй салшгүй холбоотой. Гэгээрэл гэдгийг яг ямар утгаар нь хэлж байна вэ?

Гэгээрнэ гэхээр бурхан будда шиг ууланд суухгүй. Зөв, үнэн шударга, ариун байх нь гэгээрэл юм. Маш энгийн. Ер нь манай эцэг дээдсийн суу ухаан дэндүү энгийн. Шинжлэх ухаан, өрнө дорнын гүн ухаан шиг хэцүү биш. Бүх хүн ойлгоно. Монгол суу ухааны лекцийг телевизээр цацахад жирийн иргэд, эрдэмтэн доктороос авахуулаад хэн гуай ч ойлгодог. Харин манай монголчууд өөрсдийнхөө юмыг тоодоггүй болохоор ашиглахгүй байна.

Гэтэл Хятадын хүнд дарангуйлалд байгаа хүмүүс надад ярьж байсан. Ордосын 750  хүүхдийн дунд сургуультай танилцаж байх үеэр захирал Түвшин нь яаж том сургууль байгуулсанаа хэлэхэд би гайхаж байсан. Тэрээр Хятадад байхгүй том сургуулийг Америкийн стандартаар байгуулахдаа шинжлэх ухааны онолоор шийдэж болохгүй, Хятадын хууль ёсоор шийдэж болохгүй зүйлсийг суу ухааны уялгын онолоор хэрхэн шийдсэнээ хэлсэн. Амьдралдаа хэрэглэчихсэн байна шүү дээ. Бид харийн хүний үгийг л  сонсч байна. Айлаас эрэхээр авдраа ух гэдэг дээ. Авдраа ухвал дэлхийг төвшитгөх Монгол суу ухаан байна.

Ярилцсанд баярлалаа.