Сангийн сайд Ч.Улаантай ярилцлаа.

-2014 оны төсвийн гол онцлог юу вэ?

-2014 оны төсөв өмнөх онтой харьцуулахад хэд хэдэн онцлогтой болсон. Нэгд, өнөөдөр хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хууль эрх зүйн хүрээнд боловсруулсан төсөв. Түүнээс биш төсөв дэ шинээр ийм арга хэмжээ авна, хууль гаргана гэж төсвийг зохиогоогүй. Энэ нь татварын хуульд илүү тодорхой харагдана. Татварын нэг ч хуулийг шинээр нэмэгдүүлэхгүй, татварын шинэ төрөл бий болгохгүй, татварын байгаа орчиндоо боловсрогдсон төсөв.

Өөрөөр хэлбэл, ямар ч татвар шинээр бий болгохгүй, татварын хувь хэмжээг огт нэмэхгүй гэдэг хатуу бодлого тодорхойлсон. Харин хуулийн хүрээнд төлөх татвараа бүрэн авах, татвар төлөгчдийнхөө бааз суурийг өргөтгөх замаар бий болж байгаа зарлагыг дайчилна. Өөрөөр хэлбэл, нөөц бололцоондоо тулгуурласан төсөв гэсэн үг. Хоёрд, бодит хөрсөн дээр буусан төсөв болсон.

Өмнөх жилүүдэд орлого маш өндөр төсөвлөж түүнийг дагаж зарлага их өссөн. Өөрөөр хэлбэл, хүсэл мөрөөдөл шингэсэн төсөв болдог байсан л даа. Ирэх жил зөвхөн байгаа боломжиндоо тулгуурлаж нэн чухал шаардлагатай арга хэмжээг онож хэрэгжүүлэх бодлогод чиглэсэн. Хөөс нь нэлээд шахагдсан гэсэн үг. Гуравт, шинэ төсвийн хуулийн дагуу хэрэгжүүлж ирсэн механизмуудыг жигдрүүлж түүний үр өгөөжийг хүртэх зарчим руу чиглэсэн.

-Төсвийг маш богино хугацаанд баталж, төсвийн хууль зөрчсөн гэж зарим хүн үзэж байна. Үнэхээр хууль зөрчиж төсвөө баталсан юм уу?

-Сангийн яам хуулийн хүрээнд төсвөө боловсруулсан.

-Сангийн яам хуулийн хүрээнд төсвөө боловсруулсан. Зас­гийн газар хуулийн хүрээнд УИХ-д төсвөө өргөн барьсан. УИХ хуу­лийн хүрээнд төсвөө хэлэлцэж баталсан. Хугацааны хувьд боги­но хугацаанд батлагдсан тал бий. Өргөн барьсан төсвөөс юу өөрч­лөгдсөн гэхээр хөрөнгө оруулалтын обьектууд дээр тодруу­лах асуудлыг илүү тусгасан. Зарим нэг обьект нийт дүн дотроо баг­таж зохицуулагдсан. Зарим нэг нь хасагдсан, зарим нь нэмэгд­сэн.

Үүнээс гадна Засгийн газар өрийн дээд хязгаарыг УИХ-аар оруу­лахдаа ДНБ-ий 60 хувьтай тэнцүү байх буюу өрийн хязгаараа нэ­мэгдүүлье гэсэн санал оруулсан. УИХ өрийн хязгаарыг нэмэг­дүү­лэхгүй, одоо байгаа хуулийнхаа хүрээнд байхаар баталж өгсөн.

-УИХ өрийн хязгаарыг ДНБ-ий 40 хувьтай тэнцэхээр баталсан хэрнээ энэ хуулиа ойрын хугацаанд дахин хэлэлцэх гэж байгаа юм биш үү?

-Өрийн хязгаар бол хөгжлийн, бүтээн байгуулалтын шаардлагад нийцсэн хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэрийг шинээр бий болгох харилцааг зохицуулдаг. Өрийн хязгаар ДНБ-ий 40 хувьтай тэнцэхээр батлагдсан нь ирэх онд бодож төлөвлөсөн бүтээн байгуулалтын ажил явуулах эх үүсвэр байхгүй болно гэсэн үг. Харамсалтай нь, хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр нэлээд танагдаж батлагдлаа.

-Одоо өрийн хэмжээ ДНБ-ий хэдэн хувьтай тэн­цэж байгаа юм бэ?

-Энэ жил хуулиар бол ДНБ-ий 50 хувьтай  тэнцэж байх ёстой. Оны эцэст одоогийн байгаа үзүүлэлтийг харахад 49.5 хувьтай гарна. Өөрөөр хэлбэл, хуулийн хязгаартаа багтана.

-Оноос өмнө “Самурай” бонд босгоно гэж ярьсан. Гэтэл өрийн хязгаар хэтэр­чихсэн юм байна. Нэмж бонд босгох боломжгүйгээс гадна ирэх жил ч гадаад зах зээлээс хөрөнгө босгох боломжгүй гэсэн үг үү?

-Гадаад зах зээлээс нэ­мэлт эх үүсвэр дайчилна гэ­вэл өрийн үзүүлэлтээ өөрч­лөхөөс өөр аргагүй. Амьдрал баян. Гэхдээ сонголт олон биш байна. Манай улсад хоёр сонголт байна. Нэгд, бүтээн байгуулалтын ажлыг хийх үү, эсвэл амьдралаа чадан ядан залгуулж бахь байдгаараа байх уу гэдэг сонголт. Бидний зүгээс бүтээн байгуулалтын ажлаа хийж цаашдын хөгж­лийнхөө суу­рийг хамтад нь авч явъя гэдэг санал оруул­сан. Харин УИХ төсөв батлах­даа амьдралыг энэ төвшинд нь залгуулаад яваарай гэлээ.

-Та нар УИХ-ын баталж өгсөн сонголтыг өөрчлөх гээд байгаа юм биш үү?

-Сонголтыг өөрчлөх шаардлагыг амьдрал өөрөө тавьж байна. Өрийн хязгаарыг огт хөдөлгөхгүйгээр эдийн засгийнхаа тогтворжилтыг хадгална гэж байхгүй. Хэрэв хадгалъя гэвэл эдийн засгаа эрсдэлтэй байдалд оруулна. Хэрвээ манай улс энэ хэвээрээ, “Самурай” бондыг босгохгүй явна гэвэл эрсдэлд орно.

Тухайлбал, оны эцэст валютын эрэлт өсч, төгрөгийн ханш үргэлжлэн унах, хомс­дол бий болох бодитой эрсдэл гарч болзошгүй, ийм нэг сонголт байна. Хоёр дахь нь өрийн хязгаараа нэмэг­дүүлэх сонголт хийснээр  эдийн засгаа тогтворжуулж эрсдэл гаргахгүйгээр цааш явж болж байна. Аль сонголтыг хийх вэ гэдгийг УИХ дахиад нэлээд нухацтай ярьж шийдэх байх.

-Мэргэжлийн хүн, эдийн засгийн үүднээс харахад аль нь зөв сонголт вэ, таны­хаар?

-Мэргэжлийн үүднээс нь харахад эдийн засгийн тогтвортой байдлаа хадгалж гарахаас өөр сонголт байхгүй. Сангийн сайдын хийж байгаа сонголт бол эдийн засаг, ханшийн тогтвортой байдлаа хадгалахаас өөр үнэтэй зүйл өнөөдрийн төвшинд алга.

-Гэхдээ өрийн хязгаарыг нэмэгдүүлснээр Монгол Ул­сын зээлжих зэрэглэл буу­рах, өрийн дарамтад орох сөрөг нөлөөтэй юм биш үү?

-Сөрөг үр дагавар гарч бол­зошгүйг үгүйсгэхгүй. Бүх зүйл хоёр талтай. Мөн тодор­хой хэмжээний эрсдэлтэй байдаг. Гэхдээ ингэлээ гээд бүх үйл явц саатах, зогсох хэмжээнд хүртэл эрсдэл гарахгүй. Мэдээж гаднаас олж ирсэн мөнгөний хүү өсөх байх. Одоо “Чингис” бондыг олж ирсэн үнээр тийм хэм­жээний мөнгө олдохгүй. Тэр үед хамгийн оновчтой цаг нь байсан. Үүнтэй харьцуу­лахад илүү өндөр үнээр босгоно. Гэхдээ хөрөнгө босгохгүй бол ямар эрсдэл байгааг хэлсэн шүү дээ. Энэ эрсдэлийг гаргахгүй гэвэл хөрөнгө босгохоос өөр арга байхгүй.

-Ирэх жилийн төсөвт цалин тэтгэвэр нэмэхэд 200 тэрбум төгрөгийг хуваарилсан. Бүх төрийн албаны цалинг нэмэх юм уу. Шүүх буюу шүүгчдийн цалинг нэмэхгүй нь , байгууллагын төсөвөө бага батлууллаа  гэж гомдоллосон  яриа нэлээд гараад байгаа?

-Сангийн яам хэний ч цалинг тогтоодоггүй.

-Сангийн яам хэний ч цалинг тогтоодоггүй. Тогтоодог байгууллага нь ч биш. Цалин нэмнэ, нэмэхгүй гэсэн санал ч оруулаагүй. Хуулийн хүрээнд л төсвөө боловсруулж өргөн барих хуулийн заалтынхаа дагуу ажилласан.

Хүчин төгөлдөр байгаа хуулийг үндэслэж төсөв хийх үндсэн дээр салбаруудынхаа зардал доторхи цалин хөлсний зардлыг тооцож оруулсан. Шүүгчдийн цалингийн хувьд бол  УИХ-аар тогтоосон цалингийн хэмжээ байдаг. Тэрийг нь үндэслэн цалингийн тооцооллыг нь хийж танилцуулсан. УИХ бүрэн эрхийнээ хугацаанд шийдэх эрхтэй. Цалин нэмэх эх үүсвэр нь бол батлагдсан байгаа.

-Ирэх жил улсын төсвөөс хийх хөрөнгө оруулалт нэлээд танагдсан уу?

-Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт үндсэн хоёр чиглэлээр ашиглагддаг. Нэгд, төрийн болон төсөвт байгууллагын хэвийн үйл ажиллагааг хангахад чиглэдэг. Энэ нь нийгмийн салбар руу чиглэнэ гэсэн үг. Энэ чиглэлийн хөрөнгө жил ирэх тусам боломжийн хэрээр өсч байгаа. Гэхдээ энэ ашиглаж байгаа хөрөнгө үр дүнтэй байгаасай гэсэн гол зорилго байна. Олон жилээр үргэлжилдэг, үнэ өртөг нь өсдөг, түүнээсээ болж үр өгөөж нь буурдаг энэ дутагдлыг арилгана.

Хоёр дахь нь эдийн засгийн хөгжлийн үндэс суурь тавих дэд бүтцийг бий болгоход төсвийн хөрөнгө оруулалт зарцуулагдах ёстой. Зам тээвэр, шугам сүлжээ гэх мэт. Үүний үндсэн дээр хувийн хэвшил, эдийн засаг цаашдаа хөгжинө шүү дээ. Энэ хоёр чиглэлд хөрөнгө оруулдаг. Ирэх жил хөрөнгө оруулалт нийт дүнгээрээ буурсан. Гэхдээ улсын төсвийн зарлагад эзэлж буй хувийн жингийн хувьд өсөх хандлагатай харагдаж байгаа ч цаана хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх бодлого явж байна.

-Үүнээс зам, барилгын хөрөнгө оруулалт буурсан байна лээ?

-Тийм. Зам, барилгын хөрөнгө оруулалт буурч байгаа. Учир нь, өөр эх үүсвэрээр санхүүжүүлнэ. “Чингис” бонд буюу Хөгжлийн банкны эх үүсвэрээр санхүүжүүлж байгаа учраас төсвөөс гарч буй хувь хэмжээг бууруулсан.

-Жил болгон улсын төсөв батлагдсаны дараагаар Сангийн яам руу чиглэсэн шүүмжлэл, санал тасардаггүй. Шүүмжлэл, саналыг хэрхэн хүлээж авдаг вэ?

-Ер нь Сангийн яам, Сангийн сайд бол байнга шүүмжлэлийн дунд байдаг субьект. Энэ нь бидний мэргэжлийн онцлогтой холбоотой байх. Тиймээс бид хэр баргийн шүүмжлэлд эмзэглэдэггүй. Бараг дасал болсон гэхэд болно. Хөрөнгө мөнгө үргэлж хязгаартай байдаг. Харин хэрэгцээ үргэлж өсдөг. Бүх байгууллага л хурдан хөгжиж, нийгмийн асуудлаа шийдэж, цалин хөлсөө нэмүүлэх хүсэлтэй байдаг.

Гэхдээ түүнд нь болохгүй, хөрөнгө байхгүй гэж саад тавьдаг ганц байгууллага нь Сангийн яам. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө мөнгө байхгүй, байгаа хөрөнгөндөө тааруулж асуудлаа шийд гэсэн үг л дээ. Тэгэхээр хүний хязгааргүй их хүслийг хязгаарлаж байгаа учраас Сангийн яам шүүмжлэлд байнга өртдөг. Бидний гол зорилго бол татвар төлөгчдийн мөнгийг аль болох үр дүнтэй, тэргүүн ээлжийн арга хэмжээнд зарцуулах. Хуулийн хүрээнд гэсэн үг.

Энэ шаардлагыг тавьдаг учраас аль улс орны Сангийн яам, Сангийн сайд байнга шүүмжилд байдаг. Гэхдээ яваандаа бодит байдлыг мэдэрч санал нэгддэг. Нөгөө талаас Сангийн сайд их шүүмжлэгддэг учраас найзгүй найраагүй алба гэдэг. Шүүмжлэл гарч байвал өөрийнхөө байр сууринаас хандаж бай гэж үнэлэгддэг. Тиймээс янз бүрийн шүүмжлэл гарч байгаад эмзэглэхгүй, зарчмын шаардлагаа тавьж ажилладаг.

-Төсвөөс гадуур бондын мөнгөөр зам барилгын төслийг санхүүжүүлж бай­гаа хэрнээ бондын хүүгийн төлөлтөд ирэх жил 74 сая ам.доллар суулгасан бай­сан. Энэ нь төсөвт дарамт болохгүй юу?

-Гаднын зах зээлээс бос­го­сон бүх хөрөнгө цаанаа үнэ­тэй. Үнэгүй юм байхгүй. Тэгэхээр үнийг нь төлөөд ашиглах ёстой. Тиймээс Чингис бонд, Хөгжлийн банкны хүүгийн зардлыг төсөвт суулгаж төлөөд явж байгаа юм. Цаана нь оруулаад ирсэн хөрөнгөө эдийн засгийнхаа үр өгөөжтэй төсөл арга хэмжээнд оруулж, эдийн засгаа идэвх­жүү­­лэх  зорилго руу чиглэж байгаа. Бүтээн байгуулалт явагдаж буй 1-2 жилд төсвөөс хүүгийн төлөлтийг хийхээс өөр арга байхгүй. Энэ утгаараа төсөв дээр нэмэлт ачаалал ирж байгаа нь үнэн. Цаашид төслүүд үр ашгаа өгч эхэлбэл энэ нь төсөвт өгөөж болно.

-Энэ жилийн төсвийн орлого тасалдах болсон гол шалтгаан бол эрдэс баялаг, тэр дундаа нүүрсний экс­пор­тын хэмжээ. Орлогыг хэт өөдрөгөөр төсөөл­сө­нөөс болсон. Гэтэл ирэх жилийн төсөвт дахиад нүүрсний экспортын хэм­жээг өндөр тооцжээ. 31.4 сая тонн нүүрс экспортлох тооцоог хэрхэн гаргасан бэ, биелэх боломжтой тоо­цоолол уу?

-Аль болох биелээсэй гэдэг үүднээс л бичсэн. Манай нүүр­сийг худалдаж авдаг урд хөр­шийн хэрэгцээ, дэлхийн зах зээл дээрх үнэ ханшийг харгал­зан үзэж 31 сая тонн нүүрс экспортлох бололцоо байна гэж үзээд төсөвт суул­гасан. Гол хэрэглэгч болох урд хөршийн жилийн хэрэгцээтэй харьцуу­ла­хад өчүүхэн бага хэмжээ шүү дээ.

Мөн Ерөнхий сайд Хята­дад айлчлах үеэрээ зарч­мын маш чухал хэлэл­цээр хийсэн. Жил бүр 50 хүртэлх сая долларын нүүрс экспортлохыг зарчмын хувьд аль аль талдаа зөв­шөөр­сөн шүү дээ. Энэ бо­лом­жоо аль болох бүрэн дүүрэн ашиглая гэдэг үүднээс ингэж тооцсон. Харин бодит байдал дээр хэрхэн хэрэгжих нь олон зүйлээс хамаарна.

Үнэ ханш, нүүрс гаргах өртөг зар­дал, бүтээгдэхүүнийг зах зээлд нийлүүлэх, дэд бүтцийн хөг­жил ямар байх уу зэрэг олон асууд­лыг шийдэх болно. Тавьж бай­гаа зорилго нь аль болох ахиу нүүрс л экспорт­лох явдал. Тоо­цоолсон хэм­жээнээсээ давуу­лахын төлөө зүтгэнэ. Учир нь, манай улсад хөрөнгө мөнгө олж гаднаас орж ирэх валютын урс­галыг нэмэх шаардлага байнга л байсаар байгаа шүү дээ.

-Ирэх жилийн төсөвт дөрвөн сарын дараа тодот­гол хийхээр болсон. Тодот­голоор ямар асуудлыг цэгцлэх юм бэ?

-Ирэх оны төсөвт тодотгол хийхдээ зөвхөн хөрөнгө оруу­лал­тын  асуудлыг л авч үзнэ. Хө­рөнгө оруулалтын нэ­лээд асууд­лыг авч үзэх шаард­лага­тай төсөв болчихлоо. Нийт 240 гаруй обьектыг судалж, өртөг зардал, үндэслэлийг хянаж, өссөн нэмэгдсэн шалт­гааныг тодруулж цаашдын үр өгөөжтэй нь уялдуулан хэрэг­жүүлэх үү, үгүй юү гэдгийг шийднэ. Үн­дэсний аудитын газраар дүгнэл­тийг үндэслэнэ. Энэ хүрээнд л төсөвт тодотгол хийнэ.

-Ирэх жилийн төсөв дээр маргаантай байгаа нэг асуудал нь ам.долларын ханшийг 1384 төгрөг гэж тооцсон. Олон нийт ирэх онд ам.доллар 1384 төгрөг­тэй тэнцэх юм байна гэж ойлгож байна. Үүнийг тайл­барлаж өгөөч. Ямар үндсэн дээр ингэж тооцов?

-Санхүү эдийн засагчид өөрсдөө их сонин хүмүүс бай­даг. Маш энгийн зүйлийг ойлгохгүй байгаа юм шиг. Өнөөдөр 1750 төгрөгтэй тэнцэж байгаа ам.долларыг 1384 гэж төлөвлөж байдаг. Хэн ч харсан энэ бол парадокс. Гэхдээ санхүү эдийн засагчид ойрын болон холын ирээдүйд ямар өөрчлөлт гарч түүнийг хэрхэн давж туулах вэ гэдгийг үргэлж бодож байж шийдвэр гаргаж алхмаа хийдэг.

Тэгэ­хээр 1750 байгаа долларын ханшийг 1384 төгрөг болгож буулгахыг бодсон байна. Үүнд чиглүүлж бодлогоо тодорхой­лоод байна. Мөн нийгэмд зөв сигналь өгч байна. Бидний бодсон амьдралгүй мөрөөдөл байж магадгүй. Гэтэл манай улсын туулж өнгөрүүлсэн амьдралыг харахад 1750-аас 1300 руу унасан тохиолдол бий. Тэгвэл бидэнд зөвхөн мө­рөөдөл биш, өмнө нь ажиллаж байсан тэр арга барилаар ажиллаж, тэр үр дүнг давтах бололцоо бидэнд байгаа юм. Тиймээс тэр рүү зорьж байна. Бидний төлөвлө­сөн арга хэмжээ хэрэгжвэл ханш 1384 төгрөгт тогтох боломж бий.

-Жишээ нь яаж?

-Өрийн хязгаарыг нэмэг­дүүлж хөгжлийн эх үүсвэр дайч­лах. Ингэснээр 3.5 тэр­бум ам.дол­ларын эх үүсвэр бос­гож, валютын нөөц бүрдүү­лэх бололцоо байна. Дээр нь “Самурай” бонд гаргаж өртөг багатай эх үүсвэр босгох чиг­лэлээр ажиллана. Хятад ард улсын банктай яриа хэлэлцээр хийж төгрөг юанийн солилцоог чөлөөтэй болгох.

Ингэснэр гаднаас валют орж ирэх урсга­лыг нэмэгдүүлье гэж бодож байна. Энэ их мөнгө эдийн засагт орсноор эдийн засаг идэвхжиж, бүтээгдэхүүн үйлд­вэрлэлийн хэмжээ нэмэгдэж, өртөг зардал буурч, хамгийн гол нь өөрөө хийдэг нь нэмэг­дэж импортын бүтээгдэхүүн багасна. Энэ үр дүн харахад ханш 1384 болж унах бүрэн бололцоотой. Харамсалтай нь, энэ бодлогоо эргэн харж үзэх шаардлагатай боллоо. Учир нь, ийм эх үүсвэр татах болол­цоогүй болсон шүү дээ.

-Хэрвээ өрийн шатлалаа нэмэгдүүлж ДНБ-ий 60 хувьтай тэнцүүлбэл, “Саму­рай” болон “Чингис” бон­дын үлдэгдлийг босгох бололцоогүй юу?

-”Чингис” бондын 3.5 тэрбум ам.долларыг дунд хугацаанд босгохоор тооцсон. Тэгэхээр 1.5-2 тэрбумыг “Чин­гис” бондоос босгож, Самурай бондоос 500-600 сая ам.дол­ла­рыг босгох бололцоо­той. Дээр нь, Газрын тосны үйлд­вэр байгуулахад тодорхой хэмжээний баталгаа өгөх зэрэг тодорхой асуудлыг ший­дэх бололцоо нээгдэх байсан.

-Одоо тэгээд яах вэ?

-Нөгөө хоёр сонголтынхоо алийг хийхээс хамаарна. Бахь байдгаараа амьдралаа чадан ядан залгуулж, юу болохыг хүлээх нэг сонголт. Өөрөөр хэл­­бэл, ханш өсвөл өсөг дүүрч гэсэн үг шүү дээ. Нөгөө сонголт  нь идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж, хөрөнгө босгож эдийн засгаа тогтвор­жуулж, цаашдаа хөгжих асуудлаа шийдээд явах  арга байна. Алийг нь сонгох вэ.

-Том сонголт уу?

-Маш том хувь заяаны сонголт ирсэн. Энэ сонголтыг зөв хийх ёстой.