“Манба дацан” эмийн үйлдвэрийн захирал, МУ-ын гавьяат эмч, доктор, профессор Д.Нацагдоржтой уламжлалт анагаах ухаан, уламжлалт эм бэлдмэлийн өнөөгийн хөгжлийн талаар ярилцлаа.

-Уламжлалт анагаах ухаан, эм бэлдмэлийн өнөөгийн байдал ямар түвшинд хөгжиж байна вэ. Үндэсний эм үйлдвэрлэл гэдэг утгаар яривал ямархуу байна гэж дүгнэдэг вэ?

Монголын уламжлалт анагаах ухаан олон мянган жилийн түүхтэй. Бидний судалсанаар 3000 орчим жилийн тэртээгээс эм үйлдвэрлэлийн салбар хөгжиж байсан. Монголын уламжлалт анагаах ухаанаар доод тал нь 5000-6000 жороор эмийг хийдэг маш том салбар бөгөөд судлагдахуун.

Манай Манба дацан эмийн үйлдвэр 1990 оноос хойш манай байгуулагдаж өдийг хүртэл тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулж, олон түмэндээ үйлчилж байна. Төр засгийн зүгээс тухай тухай үедээ эм үйлдвэрлэлтэй холбоотой арга хэмжээг авч ирснийг хэлэх нь зүйтэй.

Өнөөдөр уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр зургаан эмийн үйлдвэр байгаа бөгөөд нийтдээ 200 гаруй төрөл зүйлийн эмийг хийж байна. Гэхдээ цаашид энэ үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх ёстой юм. Монголчууд эм үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж, дэлхийд нэрээ гаргах учиртай.

Монголын брэнд болсон эм эмчилгээ нь уламжлалт анагаах ухаанд бий. Харин төрийн гаргасан бодлогоо хэрэгжүүлж, мөрдөх шаардлагатай. Харамсалтай нь үе үеийн засгийн газар өрнийн анагаах ухаан руу л хүч тавьсан болохоос биш төрийн бодлогын хэмжээнд боловсон хүчин, санхүүгээр дэмжээгүй.

-Уламжлалт эм үйлдвэрлэлийг дэлхийд гаргах боломжтой гэлээ. Энэ талаараа дэлгэрэнгүй ярина уу?

Монголын уламжлалт анагаах ухаан гэдэг нь бурханы айлдсан ном судар, шүүн онол бөгөөд үүнийг хамгийн эртнээс авч хэрэгжүүлсэн улс нь Төвд, Монгол хоёр юм. Тиймээс энэ хоёр улс дэлхий дахинд уламжлалт анагаах ухааныг гаргахад маш чухал үүрэгтэй. Өнөөдөр барууныхан уламжлалт анагаах ухааныг түлхүү сонирхож, Хятадын анагаах ухааныг сонирхох боллоо.

200 гаруй төрөл зүйлийн эмийг хийж байна.

Тиймээс манай улс Төвдийг бодвол тусгаар тогтносон, ардчилсан орон гэдгээрээ маш хурдацтай хөгжих боломжтой юм. Энэ том анагаах ухааныг өвлөж авчихаад бодлогогүй явж болохгүй. Бидний эм, эмчилгээ магнайд нь явах учиртай. Тиймээс үүнийг бодлогодоо тусгах хэрэгтэй. Бид өнөөдрийг хүртэл бор зүрхээрээ явж ирлээ. Одоо анхааралдаа авах цаг болсон.

-Хэрхэн дэмжвэл зүйтэй юм бэ?

Одоо эмийн үйлдвэрлэлд тавигдаж буй бүхий л олон улсын шаардлага хангасан тоног төхөөрөмжтэй байх, GMP стандартыг хангах гэх мэт асуудлууд ялгаагүй яригдана. Миний бодлоор арван жилийн дараа дахиад л шаардлага хангахгүй ажил хийж магадгүй гэсэн үүднээс эмийн үйлдвэрүүдэд цогц бодлого явуулж, стандартад нэгтгэх нь зүйтэй. Одоо Эрүүл мэндийн яам хурдацтай төлөвлөгөөтэй ажиллахыг л хүлээж байна.

-Өмнөх бодлогоос харахад уламжлалт анагаах ухааныг дэмжсэн зүйл байгаагүй. Одоо анхаарч байгаа зүйл байна уу?

Одоохондоо алга. Эмийн хуулинд дэмжих тухай байдаг ч ерөөсөө анхаардаггүй, улсын төсөвт ч төсөв төлөвлөөгүй.

Монгол уламжлалт анагаах ухааны эмийг бүх аймгуудын эмийн сангаар түгээж хүн ардад хүргэмээр байна. Тэгэхгүй бол иргэд хаа хол Увс, Ховдоос өөрийнхөө төлөө, мөнгө төгрөгөө зараад манайхыг зориод ирдэг. Сумынх нь хажууд ойрхон газраас авбал иргэн хүнд маш тустай. Түүнээс үүдээд уламжлалт анагаах ухааны эмч нарыг өрх, сум дундын эмнэлгүүдэд байршуулах асуудал яригдана.

-Ингэхэд монголын уламжлалт эм бэлдмэл Төвд, Хятад дорно дахины уламжлалт эмнээс юугаараа онцлог, ялгаатай байдаг юм бэ?

Цэвэр байгалийн аглагт ургаж буй ургамлуудыг ашиглан буйгаараа чанарын хувьд зуун хувь илүү. Манай орон байгалийн хуулиар устгалаа хийдэг сонин онцлогтой. Өвөл хүйтрээд устгалаа хийж, байгалийн сэлгэлт хийж, дахиад шинэ ургамал ургадаг. Харин бусад улсын хувьд жилийн дөрвөн улирал ургадаг учир чансаа багатай. Гэхдээ ийм сайхан байгалийнхаа үр шимийг бид зүгээр хүртээд, аваад байж болохгүй. Байгалийнхаа нөөцийг яаж хамгаалах талаар одооноос бодох хэрэгтэй.

Хүн эмчилсэн гучин жилийн туршлагаас үзэхэд монголын ургамал түүхий эд, гадны GMP-ийн шаардлага хангасан эмийн түүхий эдтэй харьцуулаад үзэхээр хамаагүй илүү бөгөөд  үнэхээр чанартай, сор болсон эм болдогийг мэдсэн. Түүнээс гадна уламжлалт эмийн 5000-6000 жороос 150-иад жорыг шилж сонгодог учир эмчилгээний үр дүн өндөр. Энэ бол олон жилийн хөдөлмөр, онол дадлага, практик амьдрал дээр биеллээ олсон хүний ур ухаанаас гардаг. Манбадацан эмийн үйлдвэр дээр 400-гаад нэр төрлийн ургамал, эмийн, эрдсийн, амьтны гаралтай түүхий эдийн ашиглан эмээ үйлдвэрлэдэг. Эм үйлдвэрлэл бол хүн харахад амархан юм шиг хэрнээ сэтгэл зовоосон нүсэр ажил.

-Уламжлалт анагаах ухаанд дотоодын эмийн ургамлаас хичнээнийг хэрэглэдэг вэ?

700 гаруй ашигт ургамал байна гэж үздэг. Дотоодоос түүхий эд авдаг ч манайд ургадаггүй түүхий эдийг гаднаас авах нь зайлшгүй байдаг. Гаднаас ургамал авахад үнэтэй тусах боллоо. Кг ургамал 400, 500, 1000 доллар болсон. Доод тал нь 60-70 доллар. Тиймээс монголынхоо сайхан хангайд эм тарималжуулах асуудлыг бодлогын хэмжээнд авч үзэх хэрэгтэй байна. Үүнд монголын засгийн газар анхаарч, эм үйлдвэрлэгчиддээ дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй.

-Та бидний ярьж буй зүйл бол эцсийн эцэст хүн ардын эрүүл мэнд, сайн сайхны төлөө гэдгийг уншигчид маань ойлгож байгаа. Гэхдээ монголчууд уламжлалт эмийг тэр бүр хэрэглэдэггүй юм шиг санагддаг?

Уг нь монголчууд ханиаданд хүртэл монгол эмээ уугаад төгс эдгээдэг гэдгийг мэдэхгүй л байна. Ханиадаа үгдрүүлээд дараагийн өвчнийг бий болгоод байдаг нь харамсалтай. Уг нь уламжлалт эмчдээ үзүүлээд ханиадаа төгс эдгээх боломжтой.  

-Тухайлбал ханиаданд ямар эм зохилтой талаар зөвлөгөө өгөөч?

Уламжлалт анагаах ухааныг“Цус шингэлдэг шүү аспирин уугаарай” гэдэг шиг ойлгож болохгүй. Бид өвчтөндөө тохируулаад ямар эм өгөхөө сонгодог. Одоо дэлхий нийтээрээ хувь хүний эмчилгээ рүү хандаж байна. Хувь хүний эмчилгээ байх ёстой юм байна, тухайн хүнд нь тохирсон эмчилгээг хийх хэрэгтэй гэлцэж эхэллээ. Барууны анагаах ухаан одоо л ийшээ орж байхад монголчууд аль 2000-3000 жилийн өмнө хийгээд ирсэн зүйл шүү дээ.

Уламжлалт анагаах ухаан, эм бэлдмэл гээд эрдэнэ шиг зүйл энд байсаар атал эмнэлэгт оочирлож байгаа нь их сонин. Манай Манбадацан эмийн үйлдвэр бол монголд байхгүй онцлогтой. Би эмээ хийхдээ үйлийн үрийг бодож хийдэг. Ургамлаа зөв цагт нь түүж, зөв жороор хийж, хэмжээг нь барьж, стандартыг сахих ёстой.

Манай номонд эмийн жорыг дутаавал есөн цаг бус үхлийн хамгийн түрүүнийх ирнэ хэмээн бурхан айлдсан. Тэгэхээр маш өндөр хариуцлагыг бодож эмээ хийдэг ёс зүйтэй. Үүний дараа тухайн өвчтөний биеийн болон сэтгэлийн үйлээр дамжуулж өвчнийх нь үндэс язгуураас эдгээдэг тарни номоор аравнайлж, адис жанлуулаад өгдөг. Энэ нь эмэнд их хөлөгний нууц тарнийн их хүчийг шингээж өгдөг. Уламжлалаа алдаж болохгүй. Сэтгэлийнх нь өвчнийг нь эдгээдэг бол хаашаа ч хөдлөшгүй анагаах ухаан. Өнөөдөр эх орныхоо бүтээгдэхүүнийг хэрэглэ гээд байгаа. Тэгвэл эх орныхоо уламжлалт анагаах ухааны эмийг ууж эрүүлжээрэй. Европ эмнэлгүүдээр яваад аргаа барсан өвчнийг нь бид эдгээж байна.

1950,60,70 онд хэрэглэгдэж байсан европ эмүүдийг одоо уухыг хориглосон. Зүгээр ч нэг хориглоогүй бөгөөд хортой гэж хэлээд жагсаалтаас хассан. Гэтэл уламжлалт анагаах ухаан 2000-3000 жил хэрэглэхэд ямар ч багаж, шинжилгээгээр шинжилсэн сайн, үр дүнтэй  эм гэдэг нь батлагддаг.

Өнөөдөр манайхан дэлхийгээр нэг эм хайгаад л явах юм. Уг нь айлаас эрэхээр авдраа уудал гэж сайхан үг бий. Дэлхий дээр үйлдвэрлэгдэж буй эмийг хэдэн том компаний бизнес гэдгийг илчилсэн ном хүртэл гарсан. Үүнийг засгийн газрынхан унших хэрэгтэй.

-Энэ анагаах ухааныг цаашид хөгжүүлэхэд боловсон хүчнийг хэрхэн бэлддэг вэ?

Бид Оточ манрамба дээд сургууль дээр Дорнын болон өрнийн анагаах ухааныг судалж мэддэг эм зүйчдийг таван жилээр бэлтгэдэг. Энэ нь цаашдаа эрүүл мэнд, эмзүйн салбарт том тус дэм болно гэдэгт итгэдэг.

Манай сургууль 1991 оноос хойш монголын эрүүл мэндийн салбарт сор болсон эмч нар, эм зүйч нарыг бэлдэж ирсэн. Өндөр нарийн мэргэжил шаарддаг учраас сургалтанд бид маш хариуцлагатай хандаж, оношоо зөв тавьж, эмчилгээгээ зөв сонгодог эмчийг бэлтгэхийг нэн тэргүүний зорилгоо болгодог. Сайны хажуугаар саар гэгчээр уламжлалт анагаах ухааны сургалтыг муугаар явуулж буй сургуулиуд байгааг хэлэх нь зүйтэй. Тиймээс боловсролын хяналтын байгууллагууд анхааралдаа авах биз ээ.

-Уламжлалт эмийн үнэ ямархуу байдаг вэ?

Сүүлийн үед гаднаас авч буй түүхий эдийн үнэ өсч байгаа болохоор үнэтэй тусах боллоо. Гэхдээ европ эм, Хятад, Төвдийн эмнээс харьцангуй хямд.

Монголын уламжлалт анагаах ухааныг дэлхийд гаргахын тулд нэгдүгээрт төрт засаг, хоёрт нь ард түмэн, гуравт мэргэжлийн хүмүүс өөрсдөө анхаарах хэрэгтэй. Энэ гурван хэлхээс дээр монголын нэр дэлхийд цуурайтна. Нэгдэж чадвал монголын уламжлалт анагаах ухааныг дотоодын эрүүл мэндийн салбарт оруулж, гадагшаа брэнд болгож, монголынхоо нэрийг дэлхийд гаргана.

 Ярилцсанд баярлалаа.