Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх сангийн дэд захирал Д.Рэнцэнтэй ярилцлаа. 

- Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх сан зээл олгохдоо ямар бодлого барьдаг вэ?

ЖДҮ эрхлэгчдээс манай санд ирүүлсэн нийт төслийн 50% нь дэмжигддэг гэж хэлж болно. Хүмүүс ярихдаа цөөн төслийг дэмждэг гэж боддог. Сангийн хувьд Аж үйлдвэрийн яамнаас гаргасан журам, чиг үүргийн дагуу төслүүдээ дүгнэдэг, мөн бодлогоо бариад арилжааны банкууд эрсдлээ 100 хувь үүрдэг. Бодлого барина гэдэг нь аль мөнгө хэрэгтэй байгаа салбаруудаа дэмждэг. Жишээ нь энэ жил барилгын салбар муудсан. Тиймээс барилгын төсөлд өгөх зээлээ багасгасан. Энд шалгаруулсан ч арилжааны банкин дээр очоод тэр төсөл унана. Яагаад гэвэл банк эрсдлээ тооцдог. Бэлэн мөнгөөр биш, бартераар солилцоо хийж байгаа барилгын компанид арилжааны банк зээл өгөхгүй шүү дээ.

2013-2014 онд ЖДҮ-г хөгжүүлэх сангаас нийт 947 ААН зээл авсан байдаг. Энэ жилийн хувьд одоогийн 588 орчим ААН-ээс 350 гаруй нь мөнгөө авчихсан байна. Бид өгсөн зээлийнхээ үр дүнг байнга шалгадаг. Манайхаас 7-9 хувийн хүүтэй зээл өгдөг болохоор үйлдвэрлэгчид зээлийн дарамтанд ордоггүй. Харин зээл авчихаад зориулалт бусаар ашигласан компани мэр сэр бий. Зээлийн үр дүн 98 хувийн биелэлттэй байгаа.

Өнгөрсөн хоёрдугаар сард гарсан Засгийн газрын тогтоолын дагуу 70 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх сангаар дамжсан. Ингэхдээ Д.Эрдэнэбат сайдын санаачлагаар аймаг бүрт ЖДҮ-ийг дэмжих мөнгийг олгосон. Олгохдоо хүн амын тоо, нягтаршил, газар зүйн байршил зэрэг тухайн аймгийн онцлогийг тус тус харгалзан үзсэн. Орон нутагт хамгийн их нь 700, хамгийн бага нь 300 сая төгрөгийн эх үүсвэр хуваарилсан. Бүх сумдад зээл өгсөн. Аймаг болгонд сангийн харъяалал дор дэд хороо байгуулсан. Ингээд улсын хэмжээнд 588 төсөл шалгарсан.

Монголд банкны оролцоогүйгээр үйлдвэрлэлийг санхүүжүүлдэг аргыг нэвтрүүлэх цаг болчихоод байна. 

Гэхдээ энэ жилийн хувьд Хөгжлийн банк ч тэр, арилжааны банкууд ч тэр зээлийг маш хатуу шалгууртай өгсөн. Энэ нь нэгдүгээрт гадагшаа чиглэсэн валютын урсгал ихэсч долларын ханш өссөнтэй холбоотой. Хоёрдугаарт Хөгжлийн банк зээлийн эх үүсвэрээ арилжааны банкуудад тархаан байршуулсантай холбоотой.

- Монгол улсад зээлийн эх үүсвэр банкнаас хэтэрхий хамааралтай болчихоод байна. Үүнийг шийдэх арга зам бий юу?

Банкны бус санхүүжилт, банкны бус оролцоо гэж бий. Энэ нь том, жижиг ялгаагүй аливаа үйлдвэр өөрийн төслийг хөрөнгийн биржээр дамжуулж хувьцаа гаргах замаар хөрөнгө босгох хэлбэр. Энгийн үгээр хэлбэл тухайн үйлдвэрийн захирал “надад ийм санаа байна, үүнийгээ та бүхэнтэй хуваалцаж энэ төслийг хамтдаа хөгжүүлье” гэсэн санал тавьж байна гэсэн үг. Энэ үйл явц арилжааны банкууд болон ямар нэгэн сангийн оролцоогүй явагддаг. Төсөл амжилттай хэрэгжсэн тохиолдолд хөрөнгө оруулагчид ногдол ашгаа хүртээд явна.

Мөн компанийхаа тодорхой хэсгийг банкинд биш, санхүүгийн тусгай байгууллагад барьцаалаад шаардлагатай хөрөнгө босгодог венчур хөрөнгө оруулалтын арга байдаг. Барьцааг хүлээж авах байгууллага нь ашгийн төлөө ажилладаг санхүүгийн ямар нэг байгууллага байж болно. Гэхдээ гол нь банк биш. Венчур бол их энгийн процедур. Тухайн хүн компанийхаа 60 хувийг хувьцаагаар байршуулж барьцаалах замаар венчур хөрөнгө оруулалт эх үүсвэр талд нь барьцаалдаг. Энэ тохиолдолд төслийг хэрэгжүүлэгч нь компанийн эзэн биш зөвхөн захирал болно. Хэрэв амжилттай удирдаж чадахгүй бол  компаний 60 хувиа зарж ТУЗ өөр хүний мэдэлд очдог. Ингэснээр компани дампуурахгүй, ажилчид нь ажилтай үлдэж төсөл эцсээ хүртэл хэрэгждэг. Хэдэн захирлын гар дамжих вэ гэдэг л асуулт гарна. Худалдаж авсан дараагийн захирал хямдхан үнээр авах учраас хохирол амсахгүй. Харин захирал хүн төслөө алдахгүйн тулд маш их хөдөлмөрлөх хэрэг гарна. Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд иймэрхүү компани гарч ирэхийг хүлээгээд сууж байдаг хөрөнгө оруулагчид их. Энийг давхар OTC маркет гэж хэлж болдог.

Энэ мэтийн банкны бус санхүүгийн аргыг Монголд хэрэглэх цаг болчихоод байна. Хадгаламжийн дундаж хүү 18 хувь байгаа болохоор банкууд арилжааны зээлийн хүүг 20 хувь байлгаж хоёр хувиас ашиг олохыг боддог. Энэ нөхцөлд жижиг, дунд үйлдвэрлэгч банкнаас арилжааны зээл аваад 15 хувийн ашиг, зээлийн хүүгээ нэмээд 35 хувийн цэвэр ашигтай ажиллаад ажилчдаа цалинжуулаад, зардал гаргаад явна гэдэг санаанд багтамгүй. Энэ их ачааллыг давахын тулд тэр хүн чинь татвараа нууж эхэлнэ. Хулгай хийж эхэлнэ. Зугтаж эхэлнэ, хээл хахууль өгч эхэлнэ. Ямар ч аргаар хамаагүй зохицуулахыг бодно шүү дээ.

Үнэндээ Монголоос тийм их мөнгө гараагүй. Зүгээр өнгө нь хувирч валют болоод байна. 

Та нар УИХ-ын гишүүдээс асуух хэрэгтэй. Арилжааны 14 банкаа дийлж хүүгий нь бууруулж чаддаггүй юмаа гэхэд валютынх нь хадгаламжийн хүүг тэглэчихэж болдоггүй юм уу гэж. Үнэндээ Монголоос тийм их мөнгө гараагүй. Зүгээр өнгө нь хувирч валют болоод байна. Валют хүүгүй болчихвол энэ хүмүүс доллараар мөнгөө хадгалахгүй шүү дээ. Нэг бол банкинд төгрөгийн хадгаламж нээнэ, эсвэл бизнест хөрөнгө оруулна. Тэгэхгүй болохоор бага хадгаламжтай, сарынхаа цалингаар амьдралаа залгуулдаг хүмүүс нь сөхөрчихөөд байна. Үүнийг л өр дагасан хямрал гээд байгаа юм. Түүнээс биш айхтар хямрал болоогүй. Зохицуулах ажил л байгаа.

- Банкны бус санхүүжилтийг бий болгох боломж Монголд байгаа юу?

Байгаа. Жишээ нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани байгуулж байгаа тохиолдолд 10 хувь нь заавал биржээр дамжсан байх ёстой гэдэг заалтыг Үнэт цаасны зах зээлийн хуулиндаа оруулчихаж болно. Мөн Үл хөдлөх хөрөнгийн барьцааны тухай хуульдаа банкны бус оролцооны талаар тусгах хэрэгтэй.

Түүнээс гадна машин зэрэг хөдлөх хөрөнгө, эзэмшлийн газрыг барьцаанд авч болдог болгох ёстой. Айлын жорлонг үнэлдэг болгож болно. Өнөөдөр ихэнх монголчууд гэрт амьдарч байна. Гэрийг барьцаалдаг болгож эдийн засгийн эргэлтэнд оруулдаг болмоор байна. Хөгжингүй орнуудад айлын ширээн дээр байгаа сэрээ хүртэл эдийн засгийн эргэлтэнд орчихсон явж байдаг. Гэтэл Монголд үнэлэгддэг хөрөнгө тун ховор.

Машин зэрэг хөдлөх хөрөнгө, эзэмшлийн газрыг барьцаанд авч болдог болгох ёстой. 

Өнөөдөр Дорж гэдэг хүн 200 сая төгрөгөөр хэрэгжих маш сайн төсөл бичээд өглөө гэж бодъё. Гэтэл банк нь судалж үзэнгүүтээ 100 сая төгрөгийн зээл л өгөх боломжтой гэдэг. Аргагүйн эрхэнд авдаг. Гэвч нөгөө хүн чинь төслөө яаж хэрэгжүүлэх юм бэ? Яг ийм нөхцөлд Зээлийн батлан даалтын сан тэр хүнд туслах ёстой. Гэвч энэ сан утгаараа ажиллахгүй байна. Банкныхантай нилээд орооцолдчихсон. Голдуу арилжааны зориулалттай зээлд илүү батлан даалт өгдөг болчихсон гажуудал байна.

- Таны бодлоор ЖДҮ эрхлэгчид ямар зүйл дээр алдаа гаргадаг вэ?

Борлуулалт дээр. Борлуулалтаа зөв тооцож чадахгүй байна. Зөв тооцож чадахгүй төсөл бичиж байна. Бодитоор зах зээл дээр гараад ирэхээр борлуулалтаа нэмэх ажил хийхгүй байна. Япон, солонгосчуудаас суралцмаар байна. Яамныхан ч борлуулалтын асуудлыг сайн ойлгож байгаа. Саяхан хот, хөдөөгийн 80 төслийг сонгоод Чингисийн талбай дээр 3 өдрийн үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулаад борлуулалтыг дэмжээд өглөө. Үзэсгэлэнд оролцсон хүн маш их зүйлийг ойлгодог. Мэргэжлийн хүмүүсээс зөвлөгөө авдаг, хэрэгчлэгчидтэй харилцаж ойлгодог. Ядаж сав, баглаа боодолдоо анхаарч эхэлдэг. 3 өдөр гэдэг сарын менежментийн сургалтаас өөрцгүй.

Хоёр жил бойжуулна гэдэг хэтэрхий удаан.

Түүнээс гадна ЖДҮ-ийн инкубатор төвүүд дээр нэг том алдаа ажиглагддаг. Бойжуулна гэдэг уг санаа нь их зөв. Өндгийг дэгдээхэй болгож байгаатай адил шүү дээ. Гэхдээ 2 жил бойжуулна гэдэг хэтэрхий удаан. Бойжуулна гэхээр зөвхөн түрээс, байр, тоног төхөөрөмж, сургалтаар нь дэмжинэ гэсэн үг биш. Тухайн бойжигчийг зах зээлд гаргах зорилготой байгаа л юм бол яг компани яаж ажилладаг тэр зарчмаар нь ажиллуулах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл албан ёсны гэрчилгээтэй, дүрэмтэй, тамга тэмдэгтэй, санхүүгийн баримттай, дотоод журамтай, бизнес төлөвлөгөөтэй байх ёстой. Гэтэл олонхи бойжигчдоос энэ цааснууд чинь хаана байгаа гэхээр байхгүй гэдэг. Ийм байж зах зээл дээр гараад яах юм бэ? Анхнаасаа бойжуулахдаа компани болгож ажиллуулах хэрэгтэй. Тэгэхгүй болохоор бойжигчид инкубатораас гарахаар амархан уначихдаг. Тэгэхээр эдгээр асуудлууд дээр анхаарах нь зүйтэй гэж үзэж байна.