Өөрт нь яршигтай, хэл амтай, нэр хүндэд нь сэвтэй байсан ч зарим нэг ажлуудыг зоригтой гэгч нь барьж аваад хийчихдэг гишүүдийн нэг бол Баярцогт гишүүн юм. Залуу хүний дайчин зангаар элдэв бэрхшээлд нугарна гэж байхгүй, зүтгэсэн чигтээ мацчихдаг нь бахархмаар.

“Баярцогтын балгас”-

Дийлэхгүй мөртлөө өөдөөс нь зодолдоод л, унаад л, босож ирээд зодолдоод байдаг нэг тийм хөвгүүд байдаг даа. Хэнээс ч айхгүй, тэгсэн мөртлөө мөрөөрөө, хэнийг ч дээрэлхэхгүй, өөрөө ч бас дээрэлхүүлдэггүй, тэгсээр байгаад өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлчихдэг...

Баярцогт гишүүний бага нас яг ингэж өнгөрчээ. Сэлэнгэ аймаг “атаман” олонтой, нэг байрнаас нөгөө байр орох хооронд юу ч болж мэднэ. Байрны гадаа атаманууд сүрэг сүргээрээ хөлхөлдөөд л, нүдэндээ өртсөн нэгнийг дуудаж “зовооно”. Ийм нөхцөлд дээрэлхүүлэхгүй байх хамгийн шилдэг арга бол өөдөөс нь үзэлцэх. Өөрөө дийлэхгүй байсан ч хамаагүй. Хэрэв дуугүй яваад, томоотой зогсоод, зодуулаад байх юм бол бүр их дээрэлхүүлнэ. Тэрний оронд хамаг хүчээ шавхаад үзээд байх хэрэгтэй. Тэгсээр байгаад атаманууд ийм хүүхдийг дээрэлхэхээ больчихдог доо. Өөрсдөд нь ч залхуутай, цагийн гарз. Хамгийн гол нь зоригийг нь үнэлээд больчихдог шүү дээ. Сүүлдээ, тэд нартайгаа найзууд болчихсон явж байх нь ч олон.

Энэ “тэмцэл” Баярцогтыг ч тойрсонгүй. Сэлэнгийнх болохоор, унасан ч босож зодолдож, хамгаалж, тэмцэж байж өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлнэ гэдгийг хар багаасаа мэдэрсэн хүн. Харин ингэж өссөн хүн бүрт байдаг нэг чанар бол өөрөө хүн дээрэлхдэггүй хэрнээ шударга, дайчин зан юм.

УИХ-ын нэлээд идэвхтэй, олон хууль санаачилж өргөн барьдаг гишүүдийн тоонд Баярцогт ордог. Парламентад 3 удаа сонгогдсон буюу харьцангуй туршлагатай учраас ярвигтай, ажиллагаа ихтэй ажлуудыг заримдаа цаанаас нь даалгана, заримдаа ч өөрөө “За за, би хариуцаад хийчихье” гээд саналаараа авчихдаг. Тухайлбал, Татварын багц хууль, Сонгуулийн хууль, Татварын өршөөлийн хуулиуд гээд хамгийн их маргааны бай болсон ажлуудын ард гарчихсан. Ийм ажлын нэг нь яах аргагүй, төрийн ордны урд байсан бунхныг нүүлгэж, Алтан-Өлгий дэх оршуулгын газрыг цэгцэлж, Сүхбаатарын талбайн хойморт Чингис хааныг залсан цогцолбор орох юм.

Тэр үед Баярцогт гишүүн Засгийн Газрын Хэрэг Эрхлэг Газрын дарга байсан юм. Хэрэв тухайн үед хэвлэгдэж байсан сонинуудыг эргэж сөхвөл “Булш бунхан хөндлөө”, “Өвөг дээдсийнхээ ясыг өндөлзүүллээ”, “Төрийн ордны өмнө балгас хийх гэж байна”... гээд өчнөөн хэл ам гарсан. Ажил дөнгөж эхэлж байхад нь “Баярцогтын балгас” гээд нэр хүртэл өгчихсөн байж билээ. Хоёр жилийн өмнө гэсэн үг шүү дээ.

Энэ цогцолборыг барихад үндсэндээ 3 том ажил хийгдсэн гэдэг. 1-рт, Төрийн ордонтой залгаа орших бунхныг Алтан-Өлгий рүү нүүлгэх, 2-рт, Алтан-Өлгийг сэргээн засаж шинэчлэх, тэгсний дараа 3-рт, Чингис хааны цогцолборыг барих.

Социализмын үед манай улс хөрөнгө мөнгөгүй, бас сайн технологи байхгүйгээс болоод ч тэр үү, Сүхбаатар, Чойбалсан гуайн шарилыг занданшуулж, эсвэл муутгадаггүй ямар нэгэн технологи байгаагүйгээс ч тэр үү зөв хадгалж оршуулж чадаагүй байжээ. Нэг ёсондоо, талбайн хойд талын бунхан дахь шарил бол жирийн хүмүүсийг яаж оршуулдаг билээ, яг тэгээд хийгдчихсэн шарил байв. Талбайнхаа хойморт Чингис хаанаа залахын тулд яах аргагүй тэр бунхныг хамгийн түрүүнд хөдөлгөх хэрэгтэй байлаа. Хөдөлгөөд Алтан-Өлгий рүү нүүлгэх гэхээр Алтан-Өлгий дэх оршуулгын газар сайн тохижилттой байсангүй. Нэгэнт хүндэтгэлийн байдлаар хийх ёстой учир Алтан-Өлгийг тэр чигээр нь шинэчилж, сэргээх шаардлага бас гарч. Тэнд байсан 70 гаруй шарилыг засаж янзлав. Сайхан сүрлэг хашаа бариад, өнгө зүсийг нь сэргээж, гадаадын өндөр хөгжилтэй орнууд төр нийгмийн нэрт зүтгэлтнүүдээ ямар байдлаар хүндэтгэж оршуулдаг билээ, яг тийм хэлбэрт оруулжээ. Ингээд, эцэст нь Чингис хааныхаа залрах суудлыг засаж эхэлсэн байна.

Үнэнийг хэлэхэд, тухайн үед энэ том ажлыг барьж аваад эхлүүлчих хүмүүс цөөхөн байсан юм. Бүтээд болчихсон хойно нь олон хүмүүс очиж тууз хайчилж сүрийг үзүүлсэн ч гэсэн яг ажлын голыг цөөхөн хүн нугалсан. Сэжиг, сүжгээс ч болсон уу, хүмүүс тэр бүр ойртоогүй. ЗГХЭГ-ын даргын хувьд Баярцогтоос өөр голлох үүрэг гүйцэтгэх хүн байгаагүй болохоор гишүүн хамаг ажлыг гардаж хийжээ.

Тэр үед, Баярцогтыг хамгийн их зоригжуулж байсан хоёр хүн нь Чойжамц хамба, бурханч лам Пүрэвбат хоёр байлаа. Хамба гуай “Монгол улсын төрийн ордны урд талд нь шарил, хойд талд нь шарил (Самбуу агсны шарил), баруун талд нь хэлмэгдэгсдийн хөшөө, зүүн хойд талд нь хэлмэгдүүлсэн хүнийх нь хөшөө... гээд тойроод байж байхад энд сайн энерги тогтоход хэцүү. Яаж ийж байгаад энийг өөрчилчих хэрэгтэй” гэж хэлж байсан билээ. Бурханч лам Пүрэвбат ч гэсэн “Хүмүүс юу ч гэж хэлж байсан, чи зоригтой хий. Хувь хүнийхээ хувьд, энэ ажлын ар талын бурхан шашны бүх асуудлыг би даана. Чи залуу хүн байна, зогсож болохгүй шүү” гэж захиж байсан юм. Баярцогт ч гэсэн эргэлзэлгүй энэ ажлыг шууд бариад авсан. Янз бүрийн намын олон хүмүүс эсэргүүцэж, заримдаа бүр албан тушаалаас нь огцруулах хүртэл асуудлыг хөндөж байхад ч гэсэн эхлүүлсэн ажлынхаа эцсийг үзэх гэж “Ямар байсан би энэ ажлаа дуусгаж Чингис хааныг талбайн хойморт суулгана. Энэ ажил миний албан тушаалтай холбоотой юм бол намайг ажлаа дуусгасны дараа огцруулна биз” гэж хэлсэн байдаг.

Сүүлийн жилүүдэд ийм том хэмжээний бүтээн байгуулалтын ажил хийгдээгүй болохоор ч тэр үү, онгойсон хар балгас үлдчих вий, ажил удах вий гэж айсандаа ч тэр үү, төрийн ордны урд талд хашаа татсаных нь дараа сонин хэвлэлүүд “Баярцогтын балгас” гэсэн том гарчигтай нийтлэлүүд хүртэл гаргаж байсан юм. Тэр үед Баярцогт нэг ярилцлагадаа “Одоохондоо Баярцогтын балгас гэж л байна. Баригдаад дууссаных нь дараа монголчуудын шүтээн болно доо” гэж өөртөө итгэлтэй хариулж билээ.

Харин одоо тэр “балгас” ямар болсныг бүгд мэднэ. Талбайг хаанаас нь ч харсан цаанаа л нэг дулаахан, нөмөртэй болчихсон. Гадаадаас төрийн өндөр албан тушаалтан, айлчин гийчин ирэхэд үзүүлж харуулдаг, баяр ёслол болоход хүндэтгэл үзүүлдэг гол зүйл болсон доо. Хөдөөнөөс ирсэн хүмүүс Чингисийн цогцолборын өмнө зургаа авахуулж байж л санаа нь амарна. Ямар ч байсан тэрээр эхлүүлсэн нэг том ажлаа зүтгэсээр байгаад дуусгасан юм. Зөвхөн Чингисийн цогцолборыг сүндэрлүүлээд зогсохгүй Алтан-Өлгий дэх шарилуудад хүндэтгэл үзүүлэн засаж тохижуулж, Сүхбаатар, Чойбалсан, Самбуу гуайн шарилыг ёс төртэйгөөр нутагшуулсан асар том буян үйлдсэн билээ.

Хожим нь түүнийг хөлөө хугалж олон сар эмнэлэгт хэвтэхэд хөгшчүүд “Асар их буян хийсэн нь энэ залуугийн заяаг түшлээ. Амь насны барцад хөлөөр гардаг гэдэг. Хөл нь хугараад зогссон нь яамай” гэж байсныг олон хүнээс сонсож байлаа.

“Боломж+Бэлтгэл=Амжилт”

Баярцогтын бага нас Сэлэнгэ аймгийн Сүхбаатар хотод, бүр тодруулбал “60 айл”-ын энгэрт өнгөрчээ. Аав, ээж, ах дүү нартайгаа наймуулаа, хоёр өрөө модон байшиндаа бужигнасаар өсөж.

Олон хүүхэдтэй айлын дунд, бага хүүхдүүд шинэ хувцас өмсдөггүйн адил Баярцогт ч гэсэн 8-р анги хүртлээ шинэ хувцас өмсөж үзсэнгүй. Аав, ээж хоёр нь төсвийн ажилтнууд, бусдын адил цалин мөнгөө эвийг нь олоод хүргээд амьдардаг болохоор Баярцогт ч гэсэн элдэв юм нэхэж зовоохгүй, өгснийг нь өмсчхөөд л, олдсоныг нь идчихээд л, юу ч голохгүй харайлгаж явсаар сургуулиа төгсжээ.

Ээж аавыгаа баярлуулж чадах ганц зүйл нь “онц сурах” гэдгийг багаасаа сайн ойлгосон тэрээр 10-р ангиа алтан медальтай төгсөөд Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Их сургуульд (МГУ гэхээр монголчууд анхдахгүй) явжээ. Тэр үеийн алтан медаль гэдэг бол үнэхээр л шилдэг хүүхдүүдэд олгогддог байсан юм. Хүүхдийн, пионерийн байгууллагаас биш, бүр Боловсролын яамнаас, 40 улирал буюу 10 жил дараалан онц сурч, бүх шалгалтаа онц өгсөн хүүхдэд хүзүүнээсээ эсвэл энгэрээсээ зүүх ямар нэгэн оосор бүчгүй, дугариг, дурсгалын маягийн медалийг бүр тусгай бүртгэлийн номертой нь өгдөг байв.
Онц сурсан хүүхдүүдийг гадаадад сургахдаа аль нэг яамны нэр дээр хуваарилж явуулдаг байсны дагуу Баярцогт намын төв хорооны нэр дээр хуваарилагдаж. Ингээд 1985-1989 онд Москвад сурахдаа тэрээр ид “перестройка”-ийн дунд амьдарч байгаад ирсэн юм. Оросын хамгийн том, нэр хүндтэй сургууль болохоор хичээл орж байсан багш нар нь тухайн үеийнхээ сор болсон сэхээтнүүд, оюун санааны цөмүүд нь. Нэг багш нь өөр үзэл бодолтой, тэрийгээ бүх үндэслэлээр тайлбарлаж, оюутнууддаа итгүүлж чаддаг байхад нөгөө нэг багш нь огт өөр үзэл бодолтой, өөрийнхөөрөө хичээлээ заана. Тийм болохоор оюутнууд нь нэг багш дээрээ баахан юм ярьж гарч ирээд нөгөө багш дээрээ тэрнээсээ огт өөр юм ярих шаардлага гарна. Сүүлдээ багш нар нь “Чи юу сонссон, уншсан байх нь хамаагүй.

Хамгийн гол нь чи өөрөө ямар дүгнэлтэд хүрэв. Энэ асуудлаар юу гэж бодож байна?” гэсэн ганцхан шалгуур тавьдаг болж. Ийм асуулт хүний тархийг ёстой нэг шахна шүү дээ. Бэлэн ном уншаад шалгалт өгөөд байх өөр хэрэг, харин өөрийнхөө дүгнэлт, байр суурийг хэлж, тэрийгээ тайлбарлаж, хамгаална гэдэг бол огт өөр асуудал. Унших, судалгаа хийх, бусад улс орнуудын туршлагыг судлах, өөрийнхөө улсын нөхцөл байдал, түүхийг мэддэг байх гээд хүнээс маш их мэдлэг, дүн шинжилгээ хийх чадвар шаардана.

Сурагч байхдаа ямар ч том номыг залхуурахгүйгээр шимтэж уншаад сурчихсан Баярцогтод энэ нь тийм ч хэцүү байсангүй. Тэрээр ном уншихдаа нэлээд тогтож, он сарыг нь харж, өөр номтой харьцуулж, тэмдэглэл хийж, мэдэхгүй үгээ орчуулаад дээр нь бичиж уншдаг зантай юм.

1989 онд сургуулиа төгсөөд, намар нь монголдоо ирж томилолтоо авах гэсэн чинь Сэлэнгэ аймгийн намын хороонд хуваарилчихсан байв. Аав нь тэнд ажилладаг байсан болохоор аавтайгаа хамт ажиллах жаахан эвгүй санагдаад боловсон хүчний орлогчтой нь уулзаж “Нэгэнт л би улсын мөнгөөр сурсан юм чинь намайг хаашаа ч хамаагүй хуваарилаад өгөөч. Аавтайгаа хамт ажиллах жаахан эвгүй байна” гэж. Хэдэн өдрийн дараа нөгөө хүн Баярцогтыг дуудаад “Чи угаасаа намын гишүүн биш юм байна. Чамайг эвлэлийн төв хороонд өглөө” гэж. Ингээд л Баярцогт явсаар явсаар эвлэлийн төв хорооны анхан шатны үүр болох 2-р эмнэлгийн эвлэлийн хорооны даргаар очжээ.

Залуухан, ЗХУ-д сургууль төгсөөд ирсэн, бас нийгмийн идэвх сайтай хүн болохоор эвлэлийн төв хорооны янз бүрийн хурлууд дээр нэлээд их асуудал дэвшүүлж үг хэлнэ. Тухайлбал, орос нэр хаягны асуудал. Хөдөөнөөс шууд Москва явчихсан болохоор хотод орж ирээд нийслэлийн гудамж, нэр хаягны ихэнх нь орос нэртэй байхыг хараад их гайхаж, бас дотроо жаахан дургүйцнэ. Ер нь хүний нутагт амьдарч байгаад ирсэн хүмүүс эх оронч сэтгэлгээтэй болдог шүү дээ. “Бид хэтэрхий их Оросоос хамааралтай байна. Монгол улсын нийслэл нь монгол нэр хаягтай байх хэрэгтэй, энийг өөрчилье”. Бас эвлэлийн дүрэм ёсоор, нэг хүн намд элсэхэд эвлэлийн 30 гишүүн, намын 2 гишүүн батлан даадгийг “Намын гишүүн 1 хүн эвлэлийн гишүүн 15 хүнтэй тэнцэнэ гэсэн үг үү. Яагаад адилхан хүн байтлаа...шударга биш байна” гэх мэтээр хэлье гэснээ шулуухан хэлчихдэг байлаа.

Нэг өдөр, Сайд нарын зөвлөлийн дарга Содном гуай нийслэлийн залуучуудын төлөөлөгчидтэй уулзаж дуусаад төгсгөлд нь “Асуух зүйл байна уу?” гэсэнд Баярцогт босоод “Би танаас СНЗ-ийн даргын хувьд 5 асуулт, улс төрийн товчооны гишүүний хувьд 5 асуулт асууя” гээд л дотроо бодож санаж явдаг бүх юмаа маш цэгцтэйгээр, нэгтгээд асууж орхиж... Тэгээд хурал ч дуусдгаараа дуусаж, хүмүүс ч тарж, Баярцогт гэртээ хариад оройн мэдээ үзэж байтал өөрийнх нь яриаг бүтнээр нь гаргачхаж гэнэ. Хүн бүр л “Юун ноосон цамцтай жоохон залуу ямар зөв юм ярьчхав аа” гээд л шуугьж гарч. Зураг нь одоогийн төв шуудангийн урд талд байдаг “Монцамэ”-гийн самбар дээр ч гарав.  Тэр үед албаны хүмүүс барагтай бол ноосон цамц өмсдөггүй, ихэвчлэн костюм өмсдөг байсан болохоор ноосон цамц өмссөн Баярцогт хүмүүсийн нүдэнд их тусжээ. Гэхдээ сайндаа ч биш, “цайны” ганц костюмтай, тэрийгээ гамнаад чухал үед өмсдөг, бусад үед нь дандаа ноосон цамц өмсдөг байсан болохоор л тэр.

Ер нь тэр үед хурал цуглаан их зохиогдох боловч тэгс ингэсхийгээд л тарчихдаг байсан юм. Хичнээн чухал асуудал хөндөөд ч нэмэргүй, хурал дуусаад, хүмүүс тарсны дараа мартагдана. Тийм болохоор Баярцогт гаргасан санаануудаа шийдүүлэх санаатай, хаана ч очсон дахин дахин хөндөж гаргаад, тайлбарлаад байна. Тэгж яваад эвлэлийн төв хорооны хамгийн залуухан нарийн бичгийн даргын нүдэнд өртөж танилцаж, “дээгүүр” ганц таньдаг хүнтэй болжээ.

Амьдрал бахь байдгаараа үргэлжилсээр 1990 оны 3-р сарын 7-той золгож хэсэг залуучууд Сүхбаатарын талбай дээр өлсгөлөн зарлаж эхэллээ. Тэр үед байсан “Намын үнэн”, “Хөдөлмөр”, “Залуучуудын үнэн” сонинуудын нэг нь ч энэ тухай бичдэггүй. Баярцогт ажлаа тараад талбайн хажуугаар алхаж харьдаг болохоор өлсгөлөнгөөр заавал очиж, юу ярьж байна гэж их анхаарна. Өлсгөлөн эхлээд хоёр хонож байхад сонинууд өлсгөлөнгийн талаар ус балгасан юм шиг дуугүй сууж байснаа гэнэт “Эхчүүдийн баяраар өлслөө. Муу ёртой залуучууд” энээ тэрээ гээд суртал ухуулга хийгээд эхлэв.

Өөрөө залуу хүн, залуучуудын байгууллагад ажилладаг болохоор тэссэнгүй, цайныхаа цагаар МХЗЭ-ийн төв хорооны ганц таньдаг дарга дээр явж ороод “Тэнд залуучууд амь насаараа дэнчин тавьж өлсөж байна. Эвлэлийн байгууллага дэмждэггүй юм аа гэхэд ядаж мэдэгдэл гаргах хэрэгтэй. Улстөрөө байг гэхэд хүнлэг байх ёстой биз дээ” гээд саналаа хэлээд орхитол нөгөө хүн “Хүүш, чи чинь хаашаа алга болчхов оо. Бид нар энд эвлэлийг өөрчлөх гээд бөөн ажилтай сууж байна. Чи ажлын хэсэгт орж ажилла. Өнөөдөр очихгүй гэж гэрийнхэндээ хэл. Энэ хоолны талоныг ав, хонож ажиллана...” гээд Баярцогтыг яах ийхийн зуургүй “Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн онц бүгд  хурал”-ын ажилд татаад оруулчихлаа. Энэ хурлаас онц их хурлын төлөөлөгчид сонгогдож, улмаар шинэчлэгдсэн эвлэлийн төв хорооны бүрэлдэхүүнийг томилоход Баярцогт МХЗЭ-ийн 2-р даргаар сонгогдсон юм.

Тухайн үед юугаа ч мэдэлгүй, зүгээр л, сэтгэлээрээ тэр өлсгөлөнд туслах гэж очоогүй байсан бол Баярцогт ардчилсан хувьсгалын бүх үйл явцаас хоцорчих байлаа. Зарим хүмүүс энэ тохиолдлыг “аз” гэж бодож магадгүй. Гэхдээ аз гэдэг бол боломж тохиох үед бэлтгэлтэй байж гэмээнэ бий бий болдог гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, хичнээн сайхан боломж тохиосон ч өөрөө бэлтгэлгүй байх юм бол тэр “аз, амжилт” болохгүй. Ингээд харах юм бол Баярцогт, өөрт нь боломж тохиох үед үнэхээр сайн бэлтгэлтэй байв. Хойно оюутан байхдаа, ЗХУ-ын улстөрийн намын дүрмээс эхлүүлээд шинээр ардчилсан байдлаар боловсрогдон хэлэлцэгдэж байсан бүх хөтөлбөрүүдийг судалж байсны хувьд нэг нийгмийн тогтолцооноос нөгөө рүү шилжих үеийн бодлогын бичиг баримтуудын талаар маш сайн ойлголттой болсон байсан юм.

Чухам хаврын энэ өдрөөс эхлээд л тэрээр улстөрийн үйл явцад оролцоод эхэлсэн хэрэг.

“Хариугүй цэрэг-депутат...”

Ердөө гуравхан сарын дараа АИХ-ын сонгууль болж, нийт 420 депутат сонгогдох учиртай тул хэсэг хамт олон, албан байгууллага, сум нэгдэл гээд хэн ч хамаагүй нэр дэвшүүлж болж байлаа.

Зөвхөн Сэлэнгийн төвөөс л гэхэд 2 хүн депутат болно гээд бодохоор манай улсын нэр дэвшиж болох бараг бүх хүн нэр дэвшсэн гэдэг. Баярцогт эвлэлээсээ нэр дэвшиж 17 хүнтэй өрсөлдөөд, 2-р шатанд модны үйлдвэрийн даргатай өрсөлдөн ялж АИХ-ын депутат болсон түүхтэй. Гэр нь нэр дэвшсэн тойрогт нь багтдаг, аав нь олондоо хүндлэгдсэн агрономич, намын ажилтан, ээж нь эмч, бас ах дүү нар нь бүгдээрээ онц сурдаг, хүмүүжилтэй, өөрөө алтан медальтай төгссөн гээд тэрээхэн хавьдаа олны танил айл байсан болохоор сайн суурьтай байсан юм. Дээр нь, тухайн үед МХЗЭ-ийн нэр хүнд их өндөр, Баярцогт нас залуу ч энэ байгууллагын хариуцлагатай албан тушаалыг хашдаг байсан зэрэг нь ч нөлөөлж.

АИХ-ын депутат болохдоо тэрээр 23 настай, хамгийн залуу депутат байв. Удалгүй АИХ-аас УБХ-ыг 53 гишүүнтэйгээр байгуулж, МХЗЭ-д квотоор нь 2 суудал ногдоход Баярцогт, Балдан-Очир гэдэг хоёр залуу сонгогдож, монголын хамгийн анхны байнгын ажиллагаатай парламентад залуучуудаа төлөөлөн суух болсон юм.

Тэр жилийн хавар цэрэг татлага болж, Баярцогт хоёр ч удаа цэрэгт татагдах шахсан хөгжилтэй түүхтэй. Манай улс бүх хуулиудаа шинээр хийж байсан болохоор нэг харахад жигтэйхэн ардчилсан улс болоод байдаг, нарийвчлаад харвал зохицуулаагүй зүйл зөндөө үлдчихсэн. Тухайлбал, байнгын ажиллагаатай парламентын гишүүнийг цэрэгт татах ёстой юу гээд үзэхээр зохицуулсан хууль байдаггүй. Цэргийн дарга нар нь “УБХ-ын гишүүн- цэрэгтэй болно оо” гээд байдаг, УБХ-ын гишүүд нь “Чи ерөөсөө ордны бунхан манадаг цэрэг болчих. Үг хэлмээр санагдвал гүйж орж ирээд хэлчхээд бай” гэж тоглоод болдоггүй. Сүүлдээ Баярцогт “За, за. Бүр ингээд цэрэгт явахаар болчихвол Өмнөговьд хилийн цэрэг болъё доо” гэж бодоход ч хүрч байв. Гэхдээ тун удалгүй УБХ хуульд “парламентын гишүүнийг цэрэгт татаж болохгүй” гэсэн өөрчлөлт оруулж түүнийг цэргээс “авч үлдэж” байсан гэдэг.

Ер нь Баярцогтоос болж “УИХ-ын гишүүнээр 25 нас хүрсэн хүн сонгогдож болно”, “Парламентын гишүүнийг цэрэгт татаж болохгүй” гэх мэт олон заалтууд хуульд орж байсан юм.

“Залуучууд тусдаа гарав”

1991 оны 1-р сард нэгэн түүхэн үйл явдал болсон нь, монголын залуучуудыг МАХН-ын бааз суурь болгож бэлддэг байдлаас салгасан явдал зүй ёсоор орно. Өөрөөр хэлбэл МХЗЭ-ийн үйл ажиллагааг зогсоож, оронд нь Монголын Залуучуудын Холбоог байгуулсан юм.

МХЗЭ гэдэг бол тухайн үедээ 240 мянга гаруй залуучуудыг эгнээндээ нэгтгэсэн, маш их ажил хийдэг асар том байгууллага байв. Монголд угаасаа ганцхан нам байсан болохоор толгой байгууллага нь мэдээж МАХН, харин МХЗЭ бол “МАХН-ын бэлтгэх хүчин дайчин туслагч мөн” гэдэг тодотголтой, нэг ёсондоо монголын залуучууд ажилтай, амьдралтай болохын тулд МАХН-ын гишүүн болдог, тэгэхийн тулд эхлээд энэ байгууллагад элсэж бэлтгэгддэг тогтолцоотой байлаа.

МХЗЭ-ийн удирдлага, гишүүд хуралдаад “Монголын залуучуудыг МАХН-ын бэлтгэл хүчин болгодог энэ систем чинь буруу байна. МХЗЭ-ийг өөрчилж аль ч улстөрийн хүчний бааз суурь болгохгүй, олон нийтийн байгууллага болгоно. Улс төрийн намууд хэрэв залуучуудын байгууллагатай болохыг хүсвэл намынхаа доор тусдаа байгууллагаа өөрсдөө байгуул. Засгийн газарт залуучуудын асуудал эрхэлсэн яам, парламентад байнгын хороо байгуулна” зэрэг маш чухал олон шийдвэрүүдийг гаргасан юм.

Тухайн үед МХЗЭ нь Залуучуудын соёлын төв ордон, “Залуучууд” зочид буудал, “Идэр” ресторан, пионерийн ордон, усан бассейн, хүүхдийн парк, “Найрамдал” зуслан, аймгуудад байдаг хүүхдийн зуслангууд, тусдаа барилгын анги гээд л асар их хөрөнгө эзэмшдэг, одоогийн МЗХ-ны байрыг бүтэн эзэлж суудаг, 120 гаруй байнгын ажилтантай нүсэр том аппарат ажилладаг байв. МХЗЭ нь хууль санаачлах эрхтэй, дарга нар нь хар машин унадаг, бараг л сайдын зиндаатай байсан гэж байгаа.

Ийм том байгууллагынх нь үйл ажиллагааг зогсоож, бааз суурин дээр нь олон нийтийн байгууллага бий болгоно гээд байхаар МАХН яаж зүгээр байхав. Монголын Залуучуудын Холбоог үүсгэн байгуулагчид бүтэн жилийн турш шүүхдэлцэж, эцэстээ дээд шүүхийн шийдвэрээр МХЗЭ-ээс өвлөж авсан хамаг хөрөнгийг  хураалгаж, ганц байртай хоцорч байж МЗХ-г тусад нь гаргасан гэдэг.

Бүх л бүтэн нам, төрийн дороос залуучуудын байгууллагыг салгаж, залуу хүн өөрийн гэсэн улс төрийн байр суурь, итгэл үнэмшилтэй байх нөхцөлийг нь бүрдүүлж, системийнх нь хувьд хөгжлийн зөв голдиролд оруулна гэдэг бол дөнгөж 24 настай хийсэн залуугийн хувьд үнэхээр том гавьяа байжээ.

Ингээд дөнгөж шинээр байгуулсан холбоогоо Дэлхийн ардчилсан залуучуудын холбоо, Дэлхийн залуучуудын ассамблей гэсэн хоёр том байгууллагад зэрэг элсүүлээд гадаад ертөнцтэй харилцаж эхлэв. Тэр үед дэлхий хоёр системд хуваагдчихсан байсан болохоор ДАЗХ нь соц системийн, нөгөөх нь капиталист системийн байгууллага байсан юм. Энэ хоёр байгууллагын хоёулангийнх нь гишүүн анхны байгууллага нь Монголын Залуучуудын Холбоо болж, улмаар 1993, 1995 онуудад Дэлхийн залуучуудын ассамблейн шилдэг байгууллага болж байсан түүхтэй. Одоо ч гэсэн МЗХ нь Азийн залуучуудын зөвлөл, ДЗА-н хамгийн идэвхтэй, нэр хүндтэй гишүүн байгууллага билээ.

Баярцогт ном, тэр дундаа алдартай, сайн хүмүүсийн намтар их уншдаг байсан болохоор бусдад үлгэр жишээ болохуйц чадвартай хүн нийгэмд ямар их үүрэг гүйцэтгэдгийг сайн мэднэ. Тэр үед монголын залуучуудад хаашаа юунд тэмүүлэх, яаж амьдарвал ямар үр дүнд хүрч болох зэргийн тухай төсөөлөлгүй болчихсон болохоор МХЗЭ-МЗХ нь “Оны шилдэг залуу”, “Монголын сайхан бүсгүй” шалгаруулах арга хэмжээ, “Гоёл” наадам, “Эврика” эрдэм шинжилгээний бага хурал гэх мэт маш олон шинэлэг зүйлс санаачилж хэрэгжүүлж эхэлсэн байдаг. Одоо ч гэсэн эдгээр арга хэмжээнүүд нь нэр хүндтэй, тухайн жилийнхээ өнгийг тодорхойлдог сайхан арга хэмжээ хэвээрээ л байгаа. “Эврика” л гэхэд, сургууль бүрийн хамгийн шилдэг оюутнууд бүтэн жилийн өмнөөс өөрийгөө сойдог чансаатай уралдаан мөн байгаа.

Ингэж завгүй ажиллаж байх үедээ Баярцогт АИХ-ын депутат, УБХ-ын гишүүний ажлаа давхар хийсээр байсан юм. УБХ нь амрахаар МЗХ дээрээ очиж ажиллана, МЗХ нь амрахаар УБХ-даа сууна гээд л, өглөө 9 цагт гарч шөнийн 1-2 цагт гэртээ ирнэ. Хүүгээ унтаж байхад нь орж ирчхээд унтаж байхад нь гарч явсаар, сэрүүн байхыг нь хараагүй 6-7 хоног болж байсан удаатай. Үнэхээр ч түүний намтрыг харвал дандаа үндсэн ажлынхаа зэрэгцээ олон нийтийн ажлуудыг давхар хийж иржээ. Тийм болохоор тэрээр “Нэг ажлаа тараад нөгөө ажил руугаа явдаг, хагас бүтэн сайнд ч амардаггүй, зун ч амардаггүй байлаа. Тийм завгүй байх тусмаа хүн улам их ажил амжуулдаг юм билээ” гэж байсан юм.

“Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас хүний хүү эрдэм өвөртөлж ирнэ...”

1992 оны сонгуулийн дараа Баярцогт ХБНГУ-ын Гадаад худалдааны академид сурахаар морджээ. Сургуулиа төгсөж ирээд 1996 оны сонгуульд ялалт байгуулж УИХ-ын гишүүн болсон. Дараа нь, 2000 оны сонгуулийн дараа АНУ-ын Колумбийн их сургуулийг төгсөж ирээд 2004 онд УИХ-ын гишүүн болсон. Нэг ёсондоо, АН цөөнх болох бүрт тэрээр өөрийгөө цэнэглэж, сургуульд сурч байв.

Ер нь тэрээр сурах болгондоо ёстой сурсан шиг сурдаг хүн. 10-р ангиа алтан медальтай төгсөж байсан бол МГУ-г аспирантурт сурах урилгатай дүүргэсэн. Германаас ирэхдээ 20.000 дойч маркийн төсөл нь шалгарч байсан бол АНУ-аас ирэхдээ америкийн хамгийн шилдэг их, дээд сургуулиудын нэгний танилцуулгад багтсан анхны монгол хүн болох жишээтэй.

“Би их азтай, хаана ч очсон нийгмийн хамгийн том өөрчлөлтүүдийн үед амьдарч байгаад ирсэн. Намайг ЗХУ-д оюутан байхад перестройка болсон, Германд сурч байхад Европын холбоо байгуулагдах гээд маш том өөрчлөлт болсон. Америкт байхад, хоёр өндрийг онгоц мөргөснөөс болж америкийн гадаад бодлого, олон улсын харилцаа, эдийн засагт маш том хөдөлгөөн орж байхад яг дунд нь амьдарч байсан. Хүний амьдралд ийм зүйл ховор тохиолддог” гэж тэрээр хэллээ.

Үнэхээр ч тэрээр дэлхий тэр аяараа өөрчлөгдөх үеийн хамгийн халуун цэгүүдэд, сонирхолтой бөгөөд ярвигтай үйл явдлын яг дунд нь байж байдаг азтай, бас сониуч залуу юм. Германд сурч байхдаа германы ХАА-н яаманд дадлага хийж, Европын холбооны нэгэн том хуралд Германы талыг төлөөлж оролцож үзсэн гэж байгаа.

Том гүрнүүд яаж хэлэлцээр хийдэг, гадаад худалдааны гэрээ, бодлогын бичиг баримт яаж боловсруулдгийг нүдээрээ үзчихсэн. Америкт байхдаа Дэлхийн Худалдааны Төвийн хоёр өндөр байсан яг тэр Манхеттэн арал дээр амьдарч байсны хувьд америкийн эдийн засаг, гадаад бодлого, цаашлаад олон улсын харилцаанд хэрхэн гүн гүнзгий өөрчлөлт орж байхыг биеэрээ мэдэрсэн, мөн энэ сүйрлийн дараахан Олон Улсын валютын санд ажилласан гэх мэт. Хүн ер нь үзсэн харснаараа асуудалд ханддаг гэдэг. Тийм болохоор Баярцогт дандаа асуудлын алсыг хардаг нь анзаарагдана.

1990, 1992, 1996 оны сонгуульд нэр дэвшихдээ Баярцогт нам бус байсан гэдгийг сонсоод их гайхлаа. Ер нь одоо ч гэсэн, хуулиараа бол нам бус хүн аль нэг намын нэр дээр дэвшиж болдог аж. Тасралтгүй 7 жил МЗХ-ны Ерөнхийлөгчийн ажлыг хийж байгаад 1997 оны эхээр тэрээр ажлаа өгөөд албан ёсоор МСДН-д элсэж, тун удалгүй намынхаа дэд даргаар сонгогджээ. Яагаад ийм удаан хугацаанд нам бус байсны учир нь, тухайн үед тэрээр залуучуудын байгууллагыг удирдаж байсан тул аль нэг нам, хүчний харьяанд орж болохгүй, бие даасан, чөлөөтэй байж гэмээнэ байр сууриа хамгаалж чаддаг байсан болохоор тэр. Харин МСДН-ыг сонгосны учир нь, Баабар, Улаанхүү хоёрын чөлөөтэй сэтгэдэг, ямар ч асуудлыг нүүрэн дээр нь хэлчихдэг зоригтой дайчин зан, бас ном их уншдаг нь их нөлөөлжээ.

1996-2000 оны хооронд ардчиллынхан эвсэл байсан болохоор хоорондоо, бас МАХН-тай сайдах муудах зүйл зөндөө гарна. Тэр болгонд дэд дарга Баярцогт асуудлыг зохицуулах ажилд дайчлагдана. Уулзана, учирлана, тайлбарлана, маргалдана, маргааш нь буулт хийнэ, гуйна, гуйлгана гээд л жинхэнэ хал үзэж, халуун чулуу долоосон он жилүүд болсон юм.

УИХ-ын гишүүнээс гадна Байгаль орчны сайдаар ажиллаж байхдаа нэг дүгнэлтэд хүрсэн нь “өөрийгөө цэнэгдэхгүй бол болохгүй нь” гэсэн бодол. Гадаадын хурал, зөвлөгөөнд их явна, гаднаас ч хүмүүс ч их ирнэ. Дөнгөж 30 гарч байгаа гялалзсан залуухан сайд хэрнээ англи хэл “таг”. Үргэлж орчуулагч дагуулж явалтай биш, ичээд, сургуульд сурахаар шийдэв. Ингээд тэрээр АНУ-ын Колумбийн их сургуульд сурахаар болжээ. Түүнд Дэлхийн банк, Японы засгийн газрын хамтарсан хөтөлбөрөөс жилийн 75.000 ам.долларын тэтгэлэг олгож “Эдийн засгийн бодлогын удирлага” чиглэлээр магистрын зэрэг хамгаалах боломжийг олгожээ.

Колумбийн их сургууль бол америкт бүү хэл, дэлхийд дээгүүрт жагсдаг, улс орнуудын хамгийн шилдэг залуучууд ирж сурдаг том сургууль юм. Хичээл нь бодлогын шийдвэр гаргах түвшний хөтөлбөрөөр ордог, асар их даалгавар өгдөг, бие дааж унших, судлах ажил ихтэй, нэлээд хатуу хуваарьтай. Өдөржин шөнөжин даалгавараа хийж байж л ард нь гарна. Найз нартайгаа ч уулзах завгүй хичээл хийгээд байгаад нь гомдсон нэг найз нь “Чи америктаа онц сураад бүүр үлдээрэй” гэж хэлдэг дээрээ тулсан гэж байгаа.

Олон хүнээс “Хийх ёстой юмыг хийх цагт нь, хийсэн шиг хий” гэсэн үгийг сонсож байлаа. Сурсан ч, ажилласан ч ялгаагүй. Ямар ч юмыг хийхдээ эргэж хараад харамсахгүй, өөрөөрөө бахархах тийм түвшинд хийгээд яваад байхад энэ хорвоо хүнд хүссэн бүх юмыг нь өгдөг гэдэг. Баярцогт ч гэсэн ийм үзэл бодолтой ажээ. Тэрээр “Энэ зарчмыг асар том зүйл гэж хүлээж аваад сүрдэх шаардлагагүй юм. Энгийн зүйлээс эхэлнэ. Тухайлбал, бага ангид байхдаа унших ёстой бүх үлгэрийн номнуудаа унш. Дунд ангид ороод тагнуул, байлдаан, хайр сэтгэл, адал явдалтай, 10-р ангид ороод түүхээ, дээд сургуульд ороод философийн номнуудаа унш.

Аяндаа хүний үзэл бодол төлөвшиж, ямар ч асуудалд өөрийн гэсэн өнцгөөс харж сурна. Нэг юм хэлэхээр нэг тийшээ яваад л, өөр нэг хүн юм хэлэхээр нөгөө тийшээ яваад байхгүй, хувь хүнийхээ хувьд өөрийн гэсэн үнэ цэнэтэй болно. Хүн хэдий чинээ өөрийн гэсэн үнэ цэнэтэй байна, төдий чинээ бусдад ч гэсэн хүндлэгддэг биз дээ. Би таньдаг ч, танихгүй ч, ямар ч залуу хүнтэй уулзахдаа гуравхан юм хэлдэг юм. “Сайн ном унш, сайн хүнийг сонс, сайн кино үз” гэж...” гэж хэлж байлаа.

“Зарчимтай амьдрах сайхан”

“Ямар ч ээдрээтэй асуудлыг шийдэхдээ зарчим барьчихвал асуудал ойлгомжтой, энгийн болчихдог юм” гэж тэрээр хэлж байлаа. Нэг ёсондоо, чуулган дээр Баярцогт, Нямдорж хоёр тас хэрэлдсэн ч бие биедээ дургүй, муудаа биш, харин тухайн асуудал дээр ялгаатай байр суурьтай учраас л маргалдаж байна гэж ойлгоно. Угаасаа хаана ч ажлаас болж маргалдах, муудалцах, эрчүүд нь заримдаа барилцаж авах явдал хүртэл гардаг шүү дээ. Харин зарчим барьчихаар хувь хүмүүсийн харилцаа руу орохгүй. Гурван гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх тухай асуудал хөндөгдөхөд Баярцогт “Нямдорж гуай, та 1996-2000 оны хооронд манай 3 гишүүнийг “Сайхан шалгуулчихаад ир, нэрэнд чинь цэвэр” энээ тэрээ гээд өгөөд явуулж байсан. Одоо энэ гурван гишүүнээ ч гэсэн тэгэх хэрэгтэй шүү дээ. Өөрийнхөө намынхан дээр нэг өөр юм ярьдаг, бусад намын гишүүд дээр бас өөр ярьдаг байж болохгүй. УИХ бол “Түдгэлзүүлнэ”, эсвэл “Үгүй” гэсэн л шийдвэр гаргах ёстой. Хоёрын хооронд хагас түдгэлзүүлэх тухай асуудал байхгүй, Үндсэн хууль зөрчиж байна шүү” гээд нэлээд ширүүн хэлээд авсан.

Тэрээр зарчим дээр хэзээ ч найр тавихгүй. Аль 1990 оноос хойш улстөрд явж, АИХ-д байхдаа улстөрийн бараг бүх намын лидерүүдтэй хамтран ажиллаж үзсэн, гурван ч парламентад сууж байсан болохоор үйл явц яаж өрнөж байсныг, хэн хэзээ ямар байр суурь баримталж, юу ярьж байсныг сайн мэднэ. Ялангуяа хуулийг тухайн цаг үедээ таруулаад янз янзаар тайлбарлаад эхэлбэл тэсэхээ байж хуруугаараа зангаж байгаад л “Та нар худлаа яриад байгаарай. 1999 онд тэгж тайлбарлачихаад одоо яахаараа ингэж тайлбарлаад байгаа юм. Одоо л зөв шийдвэр гаргахгүй бол энэ чинь ингээд төлөвшлөө шүү...” гээд өндөлзөөд ирнэ. Өөрөө парламентын төлөвшилд анхаардаг, Үндсэн хуулийн эрх зүйн асуудлууд дээр нэлээд туршлагажсан болохоор Төрийн байгуулалт, Хууль зүйн байнгын хорооны гишүүн, байнга л “төрийн ой санамж” гэж ярьж байдаг хүн. Энэ тал дээр санаа зовниж явдаг тэрээр “Зарим хүмүүс “энэ удаа л аргалаад өнгөрөөчихвөл бусад нь яахав” гэсэн, аргацаасан байдлаар төрийн ажилд хандах гээд байдаг. Манай улс хэдийгээр жишиг хууль зүйн системгүй ч өмнө жишиг хадгалагдаад явдаг зарчимтай. Асуудал ороод ирэхэд энэ удаад ямар байдлаар шийднэ, дараагийн удаад тийм асуудал гарвал өмнөх жишгээ харж шийддэг гэсэн үг. Тийм болохоор энэ удаад хууль зөрчихөд дараа дараагийн төлөвшилдөө маш хорон нөлөөлөөд явчихдаг. Аль болох хүнээс хамаардаггүй, хуулиараа л явдаг болох ёстой юм” гэж тайлбарлаж байлаа.

Ер нь залуу хүн гэхэд Баярцогтод, ямар ч асуудлыг нүүрэн дээр нь шууд хэлчихдэг шулуухан зан бий. Уг нь өөрөө их тайван, дөлгөөн хүн. Хоёрхон зүйл дээр бухимддаг, нэг нь чуулган дээр маргалдахаараа, нөгөө нь сагс тоглохоор нөгөө талын хүн бохир тоглоод байвал. Энэ нь ёстой Сэлэнгийн зан, бас хойно сурч байхдаа дээрэлхүү тоглодог оросуудтай удаан сагс тоглосны нөлөө байх.

Оюутан байхдаа найз нарыгаа дагуулаад сагс тоглох гээд очихоор дээд курсын орос ах нар заал эзэгнэчихээд ерөөсөө тоглуулахгүй. Тэгсэн хэрнээ ганц Баярцогтыг “Чи манайд орчих” гээд багтаа аваад тоглочихно. Сүүлдээ Баярцогт найз нарыгаа гадаа талбай дээр бэлтгэж байгаад “Одоо бид нар нэг баг. Танай багтай тоглоё” гээд нөгөө хэд дээр яваад очиж. Дээд курсын ах нар мөргөж унагах, алдаа хийх зэргээр их бохир тоглоно. Хамгийн сайн тоглодог хүн нь л багаа өмөөрч маргалдаж, багийнхаа хэдийг зоригжуулахгүй бол болохгүй. Тэгээд л талбай дээр “шударга ёс” тогтоох гээд бухимдаж гарна.

“Би тариачин хүн...”

Хэзээний билээ дээ, нэг хурал дээр Баярцогтыг нэг гишүүн “Улсаас баахан хөрөнгө завшсан, идээчин уугаачин...” гэж ирээд л их дайрсан юм. Тэр гишүүний дараа Баярцогт их тайвнаар “Би тариачин хүн. Манайх гэр бүлээрээ өглөөний ургах нарнаас үдшийн харанхуй болтол талбайдаа ажилладаг. Нэг гэр бүлийг байтугай нэлээд олон гэр бүлийг аваад явчих хэмжээний ажилтай. Надад тэгж улсаас мөнгө идэж уугаад байх шаардлага ч байхгүй. Нуугаад байх юм алга” гэж амыг нь таглаж билээ.

Баярцогтын аав Сангажав гуай Монгол улсын гавьяат агрономич, насаараа Сэлэнгэ аймгийн ХАА-н бодлогыг боловсруулж, удирдаж, зах зээлд шилжсэний дараа компани удирдаж ажилласан сайхан хөгшин бий. 2000 онд эднийхэн ах дүү хамаатан саднаараа нийлж байгаад Сэлэнгийн Цагаан нуур суманд орших “Товхон хан” гэдэг газар тариалангийн компанийг худалдаж авчээ. Ёстой борви бохис хийхгүй ажиллана даа. Угаасаа ч Сэлэнгэ аймаг бол усны хагалбар ихтэй, газар нь үржил шимтэй, олон жил газар тариалан эрхэлж байгаа, хүмүүс нь амрахыг мэддэггүй ажилсаг хүмүүс. Тийм хүмүүст “тариачны сэтгэхүй” гэж бий. Өглөө бүр тэнгэр хангайгаа харж, өдрийн өнгийг шинжинэ.

Үүрээр, сэрүүн байгаа дээр босч талбайгаа эргэнэ. Хавар тариалалтаа хийнэ, зунжин арчилна, намар хурааж авна, дараа жилийнхээ үрийн нөөцийг бэлдэнэ, өвөл нь багаж техникээ засаж сэлбэнэ. Хавар болохоор дахиад л тарина... гээд мөнхийн завгүй, дараа дараа жилийнхээ ажлыг урьд жилээс нь төлөвлөөд, хийгээд эхэлчихдэг сэтгэхүйтэй хүмүүс. Үүгээрээ Баярцогт бахархаж, хаана ч нүүр бардам “би хөдөөний хүн, тариачин хүн” гэдгээрээ бахархаж чаддаг.

Улсын төсвөөс татаас авдаггүй, харин ч бүр хамгийн их татвар төлдөг зургаахан аймгийн нэг нь Сэлэнгэ. Нэг ёсондоо татвар төлөөд л байдаг, тэгсэн хэрнээ төсвөөс мөнгө огт авдаггүй гэсэн үг. Сэлэнгийнхэн бүтэн жилийн турш яаж хөдөлмөрлөдөгийг Баярцогт сайн мэддэг болохоор чуулган дээр төсөв хуваарилах үед хамгийн их шүүмжлэлтэй хандана. Давхардсан тоогоор, манай улсын халамж авдаг нийт хүмүүсийн тоо 2.3 саяд хүрдэг гэсэн. Бараг бүх хүн зүгээр сууж байгаад мөнгө авчихдаг, улс ч тэрийг нь сайхан дэвэргэнэ. Дээрээс нь нөгөө улстөржилт нөлөөлж, хүн бүр тойрог руугаа, юу ч хамаагүй аваачиж наах гээд зүтгэчихнэ.

Тэгээд хуваасаар байтал өнөө төсөв нь аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй болно.
Хуруугаа зангаж, зангиагаа суллаж байгаад л “Хэн их хөдөлмөрлөж байгаа нь их авдаг, тэрнийхээ хэрээр хөгждөг зарчим яагаад үйлчилдэггүй юм бэ? Хөгжиж болох газруудад хамгийн их хөрөнгө оруулалт хийх ёстой, тэр нь бусдыгаа чирч авч явдаг. Хамгийн баян улсад хүртэл хөгжсөн муж, хөгжөөгүй муж гэж ялгаатай байдаг. Бүгдээрээ зэрэг хөгжинө гэж байхгүй. Тийм болохоор энэ татаас авдаггүй, материаллаг баялаг хамгийн их үйлдвэрлэдэг аймгууддаа төсөв хуваарилаач та нар” гэж ирээд л тайлбарлана.

Үнэхээр ч улс бүрийн хөгжил тэгж явдаг жамтай. Хятад л гэхэд, далайн боомтуудтай урд эргүүд нь төсөвт хамгийн их орлого оруулдаг, тийм болохоор урд эргийн мужууддаа төсөв хуваарилж, хөгжлийг нь дэмждэг. Америк, Австрали ч ялгаагүй, эрэг дагасан, хөгжсөн хотууддаа дээд зэргийн таатай хууль, эрх зүй, хөрөнгө оруулалтын орсныг бүрдүүлж өгөх жишээний. Харин манайх л улстөржөөд жижигхэн сум руу зам тавьж, цахилгаан татах нь халаг болно.  Айлаар ярих юм бол, ажил хийж гэр орон, ах дүү нараа авч явдаг хүүхэддээ аав ээж нь гутал хувцас авч өгөхгүй, сургуульд сургахгүй, тэгсэн хэрнээ авчирсан мөнгөөр нь бүгдэд нь чихэр, жимс авч өгөөд байгаатай л адил юм уу даа. Тэгэхээр чинь энэ айл гэр яаж хөгжих билээ дээ.

Өөрөө эдийн засгийн бодлогоор мэргэшсэн болохоор Баярцогт материаллаг баялаг үйлдвэрлэдэг аймгууд руу ахиухан төсөв хуваарилах гэж их чармайна. Гэхдээ цаагуураа бодлоготой. Зам тавих, цахилгаан татах, дулааны шугам сүлжээ, цэвэр бохир усны шугам засах, газар тариаланг дэмжих зэрэг алсын бодлого барьдаг. Өнгөрсөн хугацаанд 3 удаагийн төсөвт суулгаж байгаад Сүхбаатар сумын доторх замыг бүрэн шинэчилсэн.

Хамгийн сүүлд л гэхэд нэг тонн улаан буудай тутамд 60 мянган төгрөг төсвөөс нэмж олгохыг 2007 оны төсөвт суулгахыг санаачилж батлуулаад авсан. 1996-2000 оны хооронд гишүүн байхдаа, намар ид ногоо хураалтын үеэр импортын хямд үнэтэй хятад ногооны татварыг нэмэгдүүлэх төслийг бас зүтгүүлсээр байгаад хууль болгож байсан. Гэхдээ Баярцогт энэ бүхнийгээ олон дахин яриад сурталчилаад явдаггүй юм.

Гэр бүл нь газар тариалангийн аж ахуйтай болохоор хэрэгт дуртай хүмүүс “Баярцогт ашиг сонирхлын зөрчилтэй” энээ тэрээ гээд бас хэл амны бай болох юм уу гээд чимээгүй л сууж байна. “Нэг талаасаа ашиг сонирхлын зөрчилтэй юм шиг харагдаж магадгүй л дээ. Гэхдээ энэ хуулиуд чинь газар тариалангаар амьдралаа залгуулдаг маш олон хүнд өгөөжөө өгч байгаа юм. Угаасаа ер нь төр газар тариалангаа дэмжиж, ашиггүй байсан ч татаас өгч байх ёстой байдаг. Яагаад гэхээр хүнс гэдэг чинь өөрөө улсын үндэсний аюулгүй байдал, стратегийн салбар болчихдог. Хэн нэгэн энийг чинь хэлж, муу сайнаараа дуудуулаад хийж байхгүй бол болохгүй л дээ” гэлээ.

Баярцогт зөвхөн төсвийн хөрөнгөнөөс гадна хувийнхаа гадаад харилцааг ашиглаж элдэв төрлийн төсөл хөтөлбөрийг маш их хэрэгжүүлдэг цөөхөн гишүүдийн нэг юм. Японы элчин сайдын яамаар дамжин хэрэгждэг “Өвсний үндэс” хөтөлбөрийн тусламжтайгаар бүх сумдад засвар оруулсан. Америкт хамт сурч байсан найз нөхөд, байгууллагатайгаа холбогдож байгаад тойргийнхоо бүх сургуулийг компьютерийн лабораторитой болгосон, Туркийн хамтын ажиллагааны байгууллагатай хамтарч Жавхлант суманд ногоо тарьдаг хэсэг газруудад 20-оод км тогны утас татан өгч тариалалтын ажлыг нь шинэ шатанд гаргасан, одоо тэнд нь жил ирэх тут