Монголын хүнсчдийн холбооны гүйцэтгэх захирал Х.Гиймаатай ярилцлаа.

-Саяхан дэлхийн хүнсний өдөр тохиосон. Энэ өдрөөр дэлхийн олон улс өлсгөлөнд нэрвэгдэж, хоол хүнсний хомсдолд орсон тухай мэдээлж байна. Монгол Улсын хүнсний хангамжийн талаар юу хэлэх вэ?

-Монголчуудад мах, сүү, цагаан идээ нь байна. Дээр нь улаан буудай, гурилынхаа хангамжид айлтгүй боллоо гэж ярьж байна. Гэхдээ дэлхийн улс орнуудын хүнсний хэрэглээнд тодорхой хэмжээний өөрчлөлт, нэмэгдэл хүнсний бүтээгдэхүүнүүд бий болж байна.

Монгол Улсын хувьд Африкийн орнууд хоол хүнсний хомсдолд орсон шиг тийм ноцтой байдал үүсээгүй үүсэх ч үгүй. Гэхдээ хүнсний хангамжин дээрээ анхаарах олон зүйл байгаа. Наад зах нь хүн амын амьжиргааны түвшин доогуур байхад манай хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ хөгжингүй улс орнуудын хүнсний бүтээгдэхүүний үнэтэй дүйцэхээр өндөр байна.

Мөн хүн амаа яаж илүү хүртээмжтэй, тогтвортой хүнсээр хангах вэ гэдэг дээр бодлого хэрэгтэй байгаа. Жишээлбэл, манай улс олон сая малтай. Гэхдээ өвөл болохоор махны хангамж багасдаг, махаа нөөцөлж хэрэглэдэг. Бас хавар шинэ ургацын ногоо гарахаас өмнө хүнсний ногооны хангамж эрс багасдаг. Жилийн дөрвөн улиралд шинэ махаар иргэдээ хангаж, эрүүл монгол ногоогоор хангах хэрэгтэй шүү дээ.

-Махны үнэ сүүлийн хэдэн жил огцом нэмэгдэж, инфляцид нөлөөлж эхэллээ. Махны үнийг тогтворжуулах боломж бий юу?

-Мах бэлтгэж байгаа аж ахуйн нэгжүүдэд төрөөс тодорхой хэмжээний урамшуулал өгдөг. Тэгсэн хэр нь махны үнэ нэмэгдсээр л байна. Махны үнийг тогтворжуулж, хэрэглэгчдэд жилийн дөрвөн улиралд шинэ мах нийлүүлэх асуудлыг нь шийдмээр байна. Улаанбаатар хотын махны хангамжийг хангахад бэлчээрийн мал аж ахуйгаас илүүтэй хагас эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх нь үр дүнтэй.

Ер нь дэлхийн улс орнуудын жишгийг харахад, мал, үхрийн маллагаа нь дандаа хагас эрчимжсэн байдаг. Ингэснээр бид малаа жилийн дөрвөн улиралд нядалж шинэ мах бэлтгэдэг болно. Ер нь махыг нөөцөлж хэрэглэхэд маш их зардал гардаг, дээр нь нөөцийн мах муу, хатаж хорчийсон байна гэх мэт шүүмжлэлд өртдөг шүү дээ.

Тэгэхээр бид малаа хагас эрчимжсэн байдлаар үржүүлбэл, заавал махаа нөөцлөөд хадгалаад байх шаардлагагүй болж, дандаа шинэ мах хэрэглэх боломжийг хангах юм. Бас нэг үе худалдаанд байгаа монгол төмсийг шороонд хутгасан хятад төмс гэж эргэлздэг байсан. Одоо бүх хэрэглэгч монгол төмсөнд эргэлзэхгүй болсон байна. Өнгөрсөн жил маш их ургац авлаа шүү дээ.

Одоо хурааж авсан төмс хүнсний ногоогоо зөв хадгалах, жилийн дөрвөн улиралд тасралтгүй хүртээмжтэйгээр хэрэглэгчдэд хүргэх л чухал. Сайхан хурааж авсан ногоогоо хадгалж чадахгүйгээсээ болоод муутгадаг, хаядаг, малын тэжээлд өгч байна. Бид тариад чадаж байна, хураагаад чадаж байна, одоо ганцхан зөв хадгалахад л анхаарах хэрэгтэй.

-Улаан буудайн чанар дээр юу хэлэх вэ?

-Энэ жил арвин ургац авлаа. Нэгэнт бид дотоодынхоо хэрэгцээг хангаж байгаа бол улаан буудайгаа тариалахдаа анхаарах ёстой зүйл байна. Тариалсан улаан буудайгаа хурааж авахдаа яг гурилын үйлдвэрт зориулсан улаан буудай хурааж авч нийлүүлмээр байна. Гурилын үйлдвэрүүдэд хүндрэл байдаг. Тарьсан улаан буудай болгон гурил болдоггүй.

Чийг, хог хаягдал, ямар үрээр тарьсан, цавуулаг нь ямар байна гээд олон шалгуур үзүүлэлт гурил хийхэд нөлөөлдөг. Бас гурил талх хийхэд тохирсон чанартай байх ёстой. Цавуулаг нь болдоггүй, өнгө нь болдоггүй гээд олон асуудал гардаг. Хаана хаанаа л энэ асуудлыг шат шатандаа анхаарах хэрэгтэй. Тариаланчид маань улаан буудайны чанар дээр анхаарч, гурилын үйлдвэрүүд чанартай гурил гаргах хэрэгтэй.

Мах, сүү нь ч гэсэн адилхан эрүүл аюулгүй баталгаатай хүнсээр хангах л чухал юм. Үүнийг яаж хангах вэ, хэн ямар үүрэг хариуцлагатай байх ёстой юм гэдгийг сая Хүнсний бүтээгдэхүүн түүхий эдийн аюулгүй байдлыг хангах хууль батлагдсан. Энэ хуулийг бид хэрэгжүүлэх л хэрэгтэй.

-Дотоодын хүнсний үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэхэд ямар дэмжлэг туслалцаа хэрэгтэй вэ. Дотоодын үйлдвэрүүдэд тулгамдсан асуудал байна уу?

-Манайд хүнсний үйлдвэрлэл эрхлэхэд үнэхээр хүндрэлтэй байдаг. Зарим бизнес эрхлэгчдийн ярьж байгаагаар хүнсний үйлдвэрлэл эрхэлнэ гэдэг бол ял үүрч байгаа мэт хэцүү байдаг. Яагаад гэвэл, манайд хүнсний аж үйлдвэр хөгжүүлэхэд түүхий эдээс авхуулаад эцсийн бүтээгдэхүүн хүртэлх энэ бүх дамжлагыг хүнсний үйлдвэр эрхэлж байгаа хүн өөрөө хариуцаж хийдэг.

Жишээлбэл, сүү бэлтгэлийн үйлдвэр нээлээ гэхэд, эрүүл баталгаатай, жилийн дөрвөн улиралд хүртээмжтэй үнээний сүү нийлүүлэх газар байна уу гэдэг. Энэ шаардлагад нийцүүлэхэд үйлдвэрлэгч сүүгээ өөрөө татаж авчирна, татаж авсан сүүгээрээ бүтээгдэхүүн хийнэ, бүтээгдэхүүн хийгээд худалдан борлуулахын өмнө тодорхой хэмжээний сав баглаа боодол зэрэг туслах түүхий эдийн материал хэрэгтэй болно.

Манайд хүнсний аж үйлдвэр хөгжүүлэхэд түүхий эдээс авхуулаад эцсийн бүтээгдэхүүн хүртэлх энэ бүх дамжлагыг хүнсний үйлдвэр эрхэлж байгаа хүн өөрөө хариуцаж хийдэг.

Тиймээс энэ бүхнийг импортоор өөрсдөө авна. Тэгээд эцсийн нэг бүтээгдэхүүн хийчихлээ. Бас л өөрсдөө тээвэрлээд Улаанбаатар хотын бүх сүлжээ дэлгүүрт хүргэж өгч тараадаг. Бусад улс оронд ингэдэггүй. Түүхий эд бэлтгэх тогтолцоо нь хангагдсан байдаг.

Бизнес эрхлэгч нь зөвхөн бүтээгдэхүүнийхээ чанар, эрүүл аюулгүй баталгаатай байх, шинэ техник технологи нэвтрүүлэх, менежментээ зөв хийх дээр толгойгоо уралдуулж ажилладаг. Харин үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг бэлтгэн нийлүүлэх компаниудад өгдөг. Нөгөөдүүл нь цааш нь нийлүүлж, худалдаж, тээвэрлэх ажлыг нь хийдэг.

Ялангуяа амархан мууддаг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг үйлдвэрүүдэд түгээлтийн асуудал хүндрэлтэй. Аваачаад өгсөн бүтээгдэхүүнийг дэлгүүрүүд зөв хадгалахгүй, хадгалалтын горим, нөхцөлд нь тохируулаад хэрэглэгчид өгч чаддаггүй. Хүйтнээр үлээдэг хөргөгчинд байх ёстой бүтээгдэхүүнийг бүлээнээр, халуунаар үлээлгэчихдэг.

Буруу хадгалснаас болоод нөгөө тээвэрлэж авчирсан бүтээгдэхүүн нь муудангуут буцаагаад сүлжээ дэлгүүр нь энэ бүтээгдэхүүнээ ав гэдэг. Тэгэхээр нөгөө үйлдвэрлэгч маш олон хүн ажиллуулаад татвараа төлж, өртөг зардал гаргасан бүтээгдэхүүнээ буцаагаад ачаад явдаг. Хүнсний ихэнх үйлдвэрүүд ийм л дүр зургаар явж байна. Гэхдээ бүгдийг харлуулж болохгүй. Хөгжиж байгаа хүнсний үйлдвэр, салбарууд байна.

Ялангуяа хадгалах хугацаа урттай ундаа жүүсний үйлдвэрүүд сайхан хөгжиж байна. Дэлхийн номер нэг савалгаа, техник технологийг нэвтрүүлж байгаа дэвшлүүд байна. Монголын хүнсчдийн холбоонд үйлдвэрлэгч нар маань ийм хүндрэл, бэрхшээл байна, яах вэ, үүнээс бид яаж гарах вэ гэж ярилцдаг л даа.

-Хүнсний үйлдвэрүүдэд тулгарч байгаа асуудлаас гарах гарц юу юм бол?

-Хүнсний үйлдвэрүүд гарцаа өөрсдөөсөө л хайх хэрэгтэй юм байна гэдэг эцсийн ойлголтод хүрсэн. Гарцыг төр засгаас хайх хэрэггүй юм байна. Төр засагт санаагаа хэлж, өөрсдөөс нь хамааралгүйгээр үүсч буй саад бэрхшээлийн тухай хэлдэг ч шийдэгддэг юм байдаггүй. Бичиж аваад итгэл төрүүлээд, хүлээлт үүсгээд орхидог. Өнөөдрийг хүртэл бидний ярьсан тавьсан олон асуудал шийдэгдээгүй байна.

-Хүнсний хангамж дээр улс орнууд ямар бодлого барьж ажилладаг юм бол. Манай улс ямар бодлого барьж ажилладаг байна?

-Аливаа улс орны хүн амынхаа хүнсний хэрэгцээг яаж хангах уу, хичнээн хэмжээний ямар нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үү, үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүн нь хүмүүст хэрэгтэй амин дэмтэй юу, ямар нэр төрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж болох вэ гэдэг нь тухайн улс орны хар хайрцагны бодлогоор зохицуулагддаг юм.

Төрийн нь харьяанд байдаг институт нь энэ бүх зүйл дээр ажиллаж эрдэм шинжилгээ туршилт хийдэг. Манай улсын хувьд хүнсний салбарт төрийн бодлого байгаа ч юм шиг, эсвэл огт байхгүй ч юм шиг ойлгомжгүй байдаг. Би үнээний ферм байгууллаа гэж бодъё.

Төр засагт санаагаа хэлж, өөрсдөөс нь хамааралгүйгээр үүсч буй саад бэрхшээлийн тухай хэлдэг ч шийдэгддэг юм байдаггүй.

Эхлээд төрөөс нь Монгол Улс нийт хичнээн үнээтэй байх ёстой юм, хичнээн үнээний фермтэй байхад Монгол Улсын нийт сүүний хэрэгцээг хангах ёстой гэсэн тооцоо судалгаа хийчихсэн байх ёстой.

Бизнес эрхэлж байгаа хүн энэ судалгааг нь хараад би хэдэн үхэр оруулж ирвэл эрсдэлгүй ашигтай үйл ажиллагаа явуулж болох юм байна, хэдэн жилийн дараа гэхэд миний бизнес ингэж хөгжих ёстой гэж төлөвлөх юм. Ийм судалгаа байдаггүй. Бизнес эрхлэгчид ямар ч байсан Монголд сүүний фермер дутагдалтай байна гээд фермер байгуулчихдаг. Гэтэл гэнэт улсаас баахан сүүний чиглэлийн үнээ оруулаад ирдэг.

Төрийн яам нь бизнес хийгээд байгаа ч юм шиг. Нэг үгээр хэлбэл, төр нь бизнест хэтэрхий хутгалдаад байгаа байхгүй юу. Хэрэггүй ш дээ. Бодлогын яам үхэр мал оруулж ирэхгүй. Орох юман дээрээ ордог, орохгүй юман дээрээ ордоггүй л байх ёстой. Төр орсноос болоод будлиан, хүлээлт үүсч, бизнес эрхлэгчдэд саад болдог олон асуудал бий.

-Хүнсний аюулгүй байдлын тухай ярихаар мэдээж маш өргөн хүрээтэй асуудлыг хамрах байх. Монгол Улсын хувьд хамгийн тулгамдсан асуудал нь юу байна вэ?

-Хүнсний аюулгүй байдал, баталгаатай хүнсний тухай асуудал бол өргөн хүрээтэй асуудал. Хүнсний түүхий эд бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай хууль гараад 2013 оны гуравдугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Хуулийг дагаж маш их дүрэм журам гарах ёстой. Эхнээсээ журам нь гарч байна.

Гарсан журам нь шаардлага хангахгүйгээс тэр журмыг хэрэгжүүлэгч субъектэд ойлгомжгүй зүйлүүд их гарч байна. Хуулиа сурталчлах, танин мэдүүлэх ажил үнэхээр хангалтгүй байна. Сайхан хуультай боллоо гэж байна. Гэхдээ хууль амьдрал дээр хэрэгжээд эхлэхээрээ л сайхан болдог. Үүнийг хэрэгжүүлэх нь ойрын хугацаанд хийгдэх гол ажил болоод байна.